محیط زیست و اسلام
فقه محیط زیست
فقه محیط زیست شامل بایدها و نبایدهای دینی در خصوص محیط زیست میباشد. درخصوص فقه محیط زیست میتوان دوگونه بحث کرد:
۱- تعریف فقه محیط زیست را از اساتید فن خواستار شد.
۲- از کتب متعدد فقهی مانند جواهرالکلام و وسایل‌الشیعه که فقه اهل بیت(علیه السلام) میباشد میتوان مسائل جدید فقه را جستجو نمود. اما در این کتب فقهی چه ابوابی متناسب با محیط زیست وجود دارد؟
آیت ا... مصباح یزدی (دامت برکاته) درتفسیر موضوعی خود در بحث حیوان شناسی، خداشناسی واژه سماعه را به کاربرده است که سماعه را به دو بخش تقسیم کرده است:
۱- سماعه مادی (محیط زیست)
۲- سماعه معنوی
ایشان اشاره میفرمایند که، خلقت آسمانها و زمین باید حفاظت شود. باید توجه داشته باشیم که میان تکوین و تشریع رابطه‌ای مستحکم وجود دارد. تکوین مربوط به آفرینش و خلقت میشود و بحث تشریع مربوط به فقه اسلامی و قانون گذاری میگردد. اگر جهان آفرینش و خلقت، بر خلاف تشریع الهی و مبانی فقه اسلامی بچرخد هرآینه نابود میشود. اگر هماهنگی میان تکوین و تشریع نباشد جهان نابود خواهد شد. بحث‌های پایه‌ای خلقت، انسان شناسی و هستی شناسی، اساس رشته فقه محیط زیست محسوب می‌گردند.
زاویه دید دوم درخصوص فقه محیط زیست، از دید سیاسی است. چون ما نظام اسلامی داریم و شورای محترم نگهبان خلاف شرعها را بررسی می‌کند، لذا باید مجموع قوانین محیط زیست، اصل پنجاهم قانون اساسی، سند چشم‌انداز بیست ساله و برنامه‌های توسعه پنج ساله کشور را بررسی کنیم و ببینیم اگر به جای فقهای شورای نگهبان بودیم چه نظری‌می‌دادیم؟
اما چگونه با بحث‌های خاص فقهی می‌توانیم به معاهدات زیست محیطی بیندیشیم؟ بعنوان مثال معاهده کیوتو در خصوص کنترل مصرف سوخت فسیلی! چگونه میتوان با مخالفت جهان سلطه در خصوص استفاده از دانش هسته‌ای که به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، برخورد نمود؟ با کمال تاسف توجه مجامع مذهبی، خصوصاً حوزه‌های شیعی (با این که این موضوع از ابتدای شکل‌گیری آیین کامل اسلام مدنظر قرآن کریم و پیشوایان معصوم ما بوده است)
به این موضوع کمتر جلب شده است. بدنیست درابتدای بحث، به چند نمونه از دستورات تعالی بخش دینی در این خصوص اشاره کنیم:
الف) آیات قرآن کریم:
-هوانشاکم من الارض و استعمرکم فیها(هود ۶۱)
خداوند شما را از زمین خلق کرد و شما را مامور آبادانی آن نمود.
-ویفسدون فی‌الارض اولیک هم الخاسرون (بقره-۲۷)
وآنان که درزمین فساد می‌کنند از زیان کارانند.
-ولاتسرفو انه لایحب المسرفون (انعام-۱۴۱)
اسراف نکنید که خداوند اسراف گران را دوست ندارد.
ب) روایـات:
امام صادق (علیه السلام): درختان میوه‌دار را قطع نکنید که خدا برشما به شدت عذاب را فرود آورد. (وسایل-۱۳/۴۶)
امام علی (علیه السلام): رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ازریختن سم حتی در سرزمین‌های مشرکین نهی فرموده است. (وسایل- ۱۱/۴۶)
با توجه بـه مثالهای فوق وصدها نمونه دیگر از دستورات دینی، عوامل زیست محیطی مثل آب و هـوا، از جمله مسائل مهمی هستند کـه می‌بایست در مجامع فقهی شیعه طرح و بستر مناسب خود را بازیابند. دولت اسلامی بدون ارائه راهکارهای روشن فقهی توان ورود در این عرصه‌ها را ندارد و البته منابع غنی شیعه به اندازه کافی به این مهم پرداخته و تنها می‌باید در جهت استخراج آن احکام تلاشهای لازم صورت پذیرد.
درمکتب تعالی بخش اسلام با احکامی روبرو میشویم که بعضی جنبه نامی و جلوگیری کننده دارد مثل (ولاتفسدوا فی‌الارض بعد اصلاحها ذلکم خیر لکم ان کنتم مومنین) یعنی"بعد از اصلاح زمین درآن فساد به پا نکنید که این برای شما نیکوتر است، اگر مومن بوده باشید"بعضی از این آیات جنبه ایجابی و آمرانه دارد، مثل (قل سیروا فی الارض فانظر وکیف بداء الخلق) یعنی"بگو در زمین سیر نمایید و بنگرید که پیدایش خلقت چگونه بوده است.
"بعضی از آیات نیز کیفیت شکل گیری و اهمیت زمین در ارتزاق مردم را گوشزد مینمایند:.
(والارض مددناها والقینا فیها رواسی وانبتنا فیها من کل شیء موزون و جعلنا لکم فیها معایش)"ما زمین را امتداد داده و درآن کوه‌ها را قرار دادیم و درآن از شیء موزون رویاندیم و روزی شما را در زمین قرار دادیم."
و بعد از نزول باران و رویاندن گیاهان و انواع میوه‌ها و پیدایش بستانها که محل ارتزاق انسان و حیوانات است سخن میگوید و بعد نسبت به خطر ظالمین در زمین اشاره کرده میفرماید:
(واذا تولی سعی فی الارض لیهلک فیها الحرث و النسل والله لایحب الفساد)"زمانی که ظالمین مستولی بر زمین گردند تلاش در هلاکت نسب و مزارع مینمایند و خداوند فساد را دوست ندارد."به وضوح ازاین آیه میتوان برداشت نمود که ویرانگری در نسل و محیط زیست حرام است. در اهمیت حفظ نسل همین قدر بس که زمان وقوع طوفان نوح، برای جلوگیری از انقراض نسل حیوانات،حضرت نوح(علیه السلام) به امر خدا، از هر نوع حیوان یک جفت در کشتی خود قرار می‌دهد تا نسل حیوانات مثل انسانها منقرض نگردد. از جمله ادله‌ای که بر حرمت تخریب محیط‌زیست ارائه شده است جمله قاعده لاضرر میباشد.طبق این قاعده‌‌علمی،ضرر به غیرحرام است خواه کم باشدیا زیاد وتخریب محیط‌زیست ضرر بر نسل‌های فعلی و آتی است. درادله‌ای که برای نفی ضرر از قرآن کریم و روایات استفاده میشود به خوبی میتوان این قاعده را تعمیم داد و شامل ضرر به محیط زیست دانست. درروایات نیز ذکر شده است که (لاضرر و لاضرار فی الاسلام) که بعضی در این روایات ادعای تواتر نموده‌اند.
گرچه بعضی الفاظ آن در نقل‌های مختلف فرق می‌کند اما از مصادیق ضرر آلوده کردن محیط زیست انسانهاست و انواع آلودگیها مشمول لاضرر میگردد. به فرمایش قرآن کریم (ظهرالفساد فی‌البر و البحر بما کسبت ایدی الناس)"به واسطه آنچه انسانها عمل می‌کنند فسادر در خشکی و دریا ظاهر میگردد".
انواع آلودگی‌های محیط زیست:
الف) آلودگی هوا:
از جمله آیاتی که برای نهی از آلوده نمودن هوای محیط زیست میتوان استدلال کرد آیات زیر است:
(ولاتفسدوفی الارض بعداصلاحها – اعراف،۵۶)
زمین را بعد از اصلاح، فاسد نکنید.
(ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکه – بقره، ۱۹۵)
بادستان خود خویشتن را به هلاکت نیافکنید.
دروجه استناد به آیات کریمه فوق برکسی پوشیده نیست که:
-آلوده کردن هوای محیط زیست، افساد در زمین محسوب میگردد.
-آلوده کردن هوای محل زندگی چون ماده حیاتی است، اقدام به هلاکت نفس تلقی میگردد.
از منظر روایات نیز میتوان به روایات نبوی زیر اشاره نمود:
امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
"نهی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ان یلقی السم فی بلاد المشرکین"
(فروع کافی ج ۵ ص ۲۸، ج ۲)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی فرموده‌اند.
وجه استدلال: وقتی ریختن سم که اعم از سموم در خاک یا هواست در سرزمین مشرکین نهی شده است که به طریق اولی در سرزمین مسلمین حبس منعی است که عدم عمل به آن حرام خواهد بود که البته احکام وضعی نیز به آن استوار خواهد بود مثل ابطال معاملاتی که نتیجه آن آلوده کردن هوای زندگی انسانها باشد.
ب) آلودگی آب:
- آیات قران کریم:
وجعلنا من الماء کل شیء حی افلایومنون (انبیاء-۳۰)
وهمه چیز را از آب آفریدیم، آیا ایمان نمی‌آورند؟
وهوالذی انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات کل شی(انعام-۹۹)
او کسی است که از آسمان آب را فرستاد و همه نباتات را ما به وسیله آب رویاندیم.
دراین مورد آیات فراوان دیگری هم وجود دارد.
- روایات:
امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: سیدشراب الجنه الماء(وسایل الشیعه،ج۱۷،ص۱۸۷،ح۴،ب۱) همچنین: نهی رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) ان یتفوط علی شفیر نهرماء یستعذب منها اونهر یستعذب او تحت شجره فیها ثمرتها(لتهذیب،ج۱،ص۳۵۳،ح۱۱،ب۱۵) رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نهی فرمودند از مدفوع نمودن درکنارنهر آب، چرا که مردم از آن رنج میبرند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم میشود یا زیر درختی که میوه دارد.
ونیز فرموده اند: لاتفسدعلی‌القوم ماءهم(فروع کافی،ج۳،ص۶۵،ح۹) از آلوده کردن آب دشمنان بپرهیزید.
قابل ذکراست که امروزه براثرآلوده کردن آب دریاها سالیانه میلیون‌ها تن ماهی از بین میروندومحیط‌زیست انسانها دچار آسیب‌دیدگی میشود.بعضی ازدولت‌ها با دفع غیراصولی زباله‌های سمی و اتمی، موجب آسیب مردم سایر کشورها می‌گردند که نتایجی مثل جنون، ناباروری، فلج، کوری و کری وخفگی انسانها را به دنبال دارد.
ج) آلودگی خاک:
- آیات قران کریم:
الذی جعل لکم الارض فراشاً والسماء بناء(بقره-۲۲)
اوکسی است که زمین را با فرش زیر پا و آسمان را سقف برای شما قرار داد.
"یومیذ تحدث اخبارها بان ربک اوحی له لا زلزال"یعنی، روز قیامت زمین از اخبار خود سخن میگوید به آنچه که خداوند به آن وحی نموده است. همانطور که مشاهده میگردد زمین عنصری باشعور تلقی شده است که گنجینه اسرار الهی است.
- روایات:
امام علی(علیه السلام): فانکم مسیولون حتی عن البقاع و الهایم(اصول کافی،ج۲،ص۳۳۱،ح۶)
انسانها مورد سوال واقع میشوند حتی درمورد زمینها و چهارپایان.
د) آلودگی صوتی:
گاهی صوت باعث هلاکت بعضی از انسانها معرفی شده است:
واخذ الذین ظلموالصیحه فاصبحو فی دیارهم جاثمین (هود،۶۷) وظالمان را صوت شدید فراگرفت وصبح دم به هلاک افتادند. گاهی صدای بلند، به صدای حمار تشبیه وازآن نهی شده است.
واقصدفی مشیک واغضض من صوتک ان انکرالاصوات لصوت الحمیر(لقمان،۱۹) هنگام راه رفتن متعادل باش و صدای خود را پایین بیاور که بلندترین صدا، صدای حمار است.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم): یا اباذر اخفض صوتک عندالجنایز وعندالقمال و عندالقران (البییه،شیرازی، الوعی السلامی، بیروت،۱۴۲۰ ه ق،ص۱۱۲) ای ابوذر درسه موضع صدای خود را پایین بیاور موقع تشییع جنازه، موقع جنگ و موقع قرایت قرآن.
قسمتی از نظرات فقها درمورد محیط زیست:
شیح مفید در مسائل حکومتی و سیاسی، مصلحت را معیار تصمیم‌گیری والی می‌داند که درمصرف درآمد زمین و زکات و واگذاری زمین‌های مفتوحه برمردم طبق مصلحت عمل نماید
(المقنعه،شیخ مفید، نقل از مجله نورعلم،ش۴۰)
امام خیمنی: رعایت مصالح عمومی وظیفه حاکم اسلامی است
(صحیفه نور،ج۱۷)
قطعاً یکی ازوظایف حاکم اسلامی رسیدگی به امور حسبه است که ازمصادیق آن حفظ محیط زیست انسانهاست که میتوان این امور را به شکل زیر دسته بندی کرد:
-نظارت بربازارها و صاحبان حرف
-نظارت برقیمت ها و ترازوها
-نظارت براخلاق عمومی جامعه
-نظارت برعبادات-نظارت بر را‌هها و ساختمان‌ها
-وظایف قضایی و غیره
ظرفیتهای نهفته در فقه محیط زیست:
عمده‌ترین ظرفیتهای نهفته در فقه محیط زیست را میتوان به شرح ذیل بیان نمود:
الف) همگانی بودن مسیولیت حفاظت:
به طور کلی آنچه درنزد عقل و شرع نیکو و پسندیده شناخته میشود همه آنها در اصطلاح قرآن"عرف"نامیده میشوند که انسان باید پیوسته درجامعه این روش نیکو وپسندیده را در پیش گیرد ودیگران را نیز به آن دعوت و سفارش کند. دستور قرآنی"وامر بالعروف"(اعراف ۱۹۹) و سایر آیات و احادیثی که در این زمینه داریم همه وهمه تاکیدی است براین که تنها انجام عمل نیک وصالح کافی نبوده، بلکه باید دیگران را نیز به این روش دعوت کرد تا در جامعه عمل صالح گسترش پیدا کند، همگانی شود و درهمه جا حاکم باشد.
ب) مسیولیت حاکم اسلامی در زمینه حفاظت:
پروردگار متعال، طبیعت را رام و مورد تسخیر و بهره‌برداری انسان قرار داده است. ولقد کرمنا بنی آدم و حملنا هم فی البر والبحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلاً (اسرارء/۷۰)
و در آیه دیگر نیز میفرماید:|
"هو الذی جعل لکم زلولا"(ملک /۱۵)
از این آیه و آیات مشابه آن استفاده میشود که انسان در راستای بهینه سازی زمینه عبودیت خود و اجرای فرامین الهی نیازمند شناخت ابعاد مختلف طبیعت و محیط زیست خود و تاثیر آن در جسم و جان خود است. وبنا به روایتی که"الدنیا مزرعه الاخره"در حقیقت محیط زیست انسان یعنی دنیای ناسوتی او مزرعه‌ای خوانده شده است که نیازمند پرورش و سلامتی است. از این رو پیشوایان دین و رهبران اسلامی همواره پیشگام بودند که دنیای زیستی امتها را از آسیب و فرسایش ایمن نگه دارند.
پیامبر اکرم صلی ا... علیه وآله فرمودند:
"من سقی طلقه او سدره مکانما سقی مومنا من الماء"(وسایل الشیعه /ج/۱۲/ص ۲۵/ح۴) کسی که درخت بیابانی و درخت مورد استفاده انسان را آب دهد، بسان کسی است که انسان مومنی را سیراب کرده است.
و باز فرمودند:
"لاتقطعو الثمار فیصب الله علیکم العذاب صبا"
(وسایل الشیعه/ج۱۳/ص۱۹۸)
در روایات اولی ترغیب و تشویق به نگهداری منابع طبیعی و جنگلها است و در روایات دومی نهی از قطع اشجار. البته به نظر میرسد این نهی، نهی حکومتی باشد و دستور پیامبراسلام است که درختان را نباید قطع کنند و نتیجه آن را که نزول غذاب الهی است بیان داشته‌اند.
در اینجا به اهم وظایف حکومت اسلامی در قبال محیط زیست اشاره میشود:
۱- پی‌ریزی قوانین زیست محیطی بر پایه اصول ومقررات الهی
۲- اجرای قانون مبارزه با مفسدان زمین و مخربان طبیعت در جهت تامین مصالح عمومی
۳- توجه به مسائل محیط زیست و اخلاق زیست محیطی در تعلیم وتربیت اسلامی و فرهنگ‌سازی زیست محیطی براساس تعالیم آسمانی
۴- بهره‌گیری از افراد شایسته در هرم اداری محیط زیست که با قدرت تمام توانایی مقابله با مفسدان را داشته باشند.
۵- بهره‌گیری از شیوه‌های نوین زیست محیطی سازگار با نظام اسلامی
۶- بهره‌گیری از سیاستهای کلان اقتصادی و فرهنگی برای توسعه پایدار توام با حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست
ج) به کار بستن احکام شرعی:
کتاب و عقل و اجماع چهار منبع اصلی فقه هستند و از ظرفیتهای بسیار بالایی در جهت وضع مقررات حفاظت از محیط زیست برخوردارند. به طور کلی از این باب در دو بخش میتوان از فقه استعانت جست:
۱- مقررات عام
۲- مقررات خاص
در بخش مقررات عام آیات و روایات بسیاری دلالت براین دارند که به طور عام ایجاباً و سلباً احکام محیط یست را بیان می‌دارند و به گونه وجوب و حرمت و مستحب و مکروه که بعضاً صورت تکلیفی دارند و بعضاً صورت وضعی
اخبار شیعیان
