او به سال 468 (یا 469 ق.) دیده به جهان گشود و حسن بن فضل طبرسی پدر آن عزیز او را «فضل» نامید. فضل بن حسن دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم ـ علیه السّلام ـ گذراند و پس از چند سال حضور در مکتب و فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرایت قرآن خود را به منظور تحصیل علوم اسلامی و شرکت در جلسه درس بزرگان دین آماده ساخت. او در فراگیری علومی چون ادبیات عرب قرایت تفسیر حدیث فقه اصول و کلام فوق‌العاده تلاش کرد بدان حد که در هر یک از آن رشته‌ها صاحب نظر گردید. با وجودی که در مدارس آن عصر علومی چون حساب جبر و مقابله رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی‌ورزید او به سوی آن علوم شتافت و از صاحبنظران آن فن به شمار می‌آمد.
اساتیدِ امین الدین طبرسی که نقش مهمی در بارور کردن شخصیت علمی و معنوی او داشتند از این قرارند: ابوعلی طوسی (فرزند شیخ طوسی) جعفر بن محمد دوریستی عبدالجبار مقری نیشابوری امام موفق الدین حسین واعظ بکرآبادی جرجانی سید محمد قصبی جرجانی عبدالله قشیری ابوالحسن عبیدالله محمد بیهقی سید مهدی حسینی قاینی شمس الاسلام حسن بن بابویه قمی رازی موفق عارف نوقانی و تاج القراء کرمانی.
هجرتی پربار
امین الاسلام طبرسی حدود 54 سال در مشهد مقدس سکونت داشت و سپس بنابر دعوت بزرگان سبزوار و با توجه به امکانات بسیاری که در آن شهر موجود بود و زمینه تدریس تألیف و ترویج دین را برای او فراهم می‌ساخت در سال 523 ق. راهی آن دیار گردید. سادات آل زباره ـ که طبرسی با آنان نسبت فامیلی داشت ـ میزبان او بودند و از کمک و همکاری با آن عالم وارسته دریغ ننمودند.
نخستین اقدام شیخ پذیرش مسؤولیت «مدرسه دروازه عراق» بودکه با سرپرستی و راهنمایی او مدرسه به حوزه علمیه وسیع و با اهمیتی مبدّل گشت غنای فرهنگی و علمی این مکان سبب جذب محصلان بسیاری از دور افتاده‌ترین نقاط ایران گردید و طلبه‌های جوان به عشق رسیدن به کمال و خدمت به مکتب در آن مدرسه مشغول تحصیل شدند و علوم مختلفی چون فقه و تفسیر را از محضر طبرسی فرا گرفتند. شاگردان دانشمند و بلند آوازه ذیل ثمره تلاش علمی شیخ است: رضی الدین حسن طبرسی (فرزند طبرسی) قطب الدین راوندی محمد بن علی بن شهر آشوب ضیاء الدین فضل الله حسنی راوندی شیخ منتجب الدین قمی شاذان بن جبرییل قمی عبدالله بن جعفر دوریستی سید شرف شاه حسینی افطسی نیشابوری و برهان الدین قزوینی همدانی.
آثار سبز
مصنفات و آثار متعددی از امین الاسلام طبرسی به یادگار مانده است که جملگی از فضل و دانش آن عالم کوشا و اندیشمند توانا حکایت می‌کند. گنجینه آثار او بدین شرح است:
الآداب الدینیه للخزانه المعینیه اسرار الامامه اعلام الوری باعلام الهدی تاج الموالید جوامع الجامع الجواهر (جواهر الجمل) حقایق الامور عده السفر و عمده الحضر العمده فی اصول الدین و الفرایض النوافل غنیه العابد و منیه الزاهد الفایق الکافی الشافی کنوز النجاح مجمع البیان مشکوه الانوار فی الاخبار معارج السؤال المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف نثراللآلی النور المبین و روایت صحیفه الرضا ـ علیه السّلام
پیشوای مفسران
اندیشه خدمت به قرآن از اوان جوانی در ذهن علاّمه جای داشت. زندگی‌اش آمیخته با آن کتاب الهی بود احیای معارف آن معجزه بی‌بدیل و یگانه و نوشتن تفسیر از آرزوهای اصلی او به شمار می‌رفت. خالق هستی آن بر آورنده آرزوها توفیق عرضه آثار جاودان و میراث ماندگار را به او ارزانی داشت و در حالی که سن علاّمه از شصت تجاوز کرده و موهای سرش به سپیدی گراییده بود سه کتاب تفسیر قرآن را به سبک‌های مختلف به رشته تحریر درآورد. او چنان ابتکاری را در تفسیر قرآن به کار بست که تا قرن حاضر مفسّران دیگر بر آستان تفسیر او اعتکاف کرده از خرمن بی‌‌پایانش ـ که الهام گرفته از مکتب اهل بیت عصمت و طهارت ـ علیهم السّلام ـ بود ـ استفاده کردند.
زمانی سکته‌ای بر علامه عارض میشود و خاندانش به این گمان که او به رحمت ایزدی پیوسته است وی را به خاک می‌سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده خود را درون قبر می‌بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی‌یابد. در آن حال نذر می‌کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد کتابی را در تفسیر قرآن بنویسد.
در همان شب قبرش به دست فردی کفن دزد نبش میشود و آن گورکن پس از شکافتن قبر شروع به باز کردن کفنهای او می‌کند. در آن هنگام علامه دست او را می‌گیرد! کفن دزد از ترس تمام بدنش به لرزه می‌افتد علامه با او سخن می‌گوید لیکن ترس و وحشت آن مرد بیشتر میشود. علاوه طبرسی به منظور آرام ساختن او ماجرای خود را شرح می‌دهد و پس از آن می‌ایستد. کفن دزد نیز آرام شده با درخواست علامه که قادر به حرکت نبود او را بر پشت خود می‌نهد و به منزلش می‌رساند.
طبرسی نیز به پاس زحمات آن گورکن کفنهای خود را به همراه مقدار بسیاری پول به او هدیه می‌کند. آن مرد نیز با مشاهده این صحنه‌ها و با یاری و کمک علامه توبه کرده از کردار گذشته‌اش از درگاه خداوند طلب آمرزش می‌کند. طبرسی نیز پس از آن به نذر خود وفا کرده کتاب مجمع البیان را می‌نویسد.
شیخ طبرسی تفسیرخود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر«التبیان» اثر شیخ طوسی تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود. این نظم خاص سبب گردید که دانشمندان شیعه و سنّی آن تفسیر را بر بسیاری از تفاسیر دیگر برتری داده آن را مورد ستایش قرار دهند.
مجمع البیان در ده جلد تدوین و در پنج مجلد چاپ شده است. این کتاب با مقدمه‌ای مفید آغاز شده و موضوعاتی در هفت فن به قرار ذیل در آن مطرح شده است: تعداد آیات قرآن و ثمره آشنایی با آن ذکر اسامی قرّاء مشهور قرآن و نظرات آنان تعریف تفسیر تأویل و معنی نامهای قرآن و معانی آن یادی از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و کتابهایی که در مورد آن تألیف شده است احادیث مشهور پیرامون فضیلت قرآن و اهل آن و بیان آنچه که برای قاری قرآن نیکوست (چون زیبا خواندن الفاظ قرآن).
او در پایه‌ای از موارد به دنبال معنی آیات و به منظور توضیح بیشتر به مطلبی اشاره و آن موضوع را با عنوان «فصل» مشخص می‌کند. عناوینی چون تقوا خصوصیت هدایت و هدی توبه و شرایط آن اخلاص نام محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و بالاخره چکیده‌ای از پندها و حکمتهای لقمان حکیم نمونه‌هایی از این فصلها می‌باشد. همچنین احادیث و روایات بسیاری در این تفسیر وجود دارد که تعداد آن بیش از هزار و سیصد حدیث است.
بر قله فقاهت
علم فقه که فن استخراج و استنباط احکام از مدارک آن چون کتاب سنت اجماع و عقل می‌باشد از جمله دانشهای دقیقی است که شیخ در آن صاحبنظر بود. علمای بزرگ و شرح حال نگاران از وی به عنوان مجتهد و فقیهی بزرگوار یاد کرده‌اند. طبرسی با عنایت به وجود بیش از پانصد آیه قرآن که بر احکام عبادات و معاملات اشارت دارد به طرح موضوعات فقهی در دو تفسیر کبیر و وسیط خود پرداخته است. او نخست اقوالِ فِرَق مختلف اسلامی رابیان کرده پس از شرح دیدگاه شیعه نظر خود را به گونه فتوا اظهار می‌کند. بسیاری از فقهای بزرگ شیعه نظرات او را مورد اشاره قرار داده‌اند که می‌توان به برخی از عناوین دیدگاههای فقهی او اشاره کرد:
کبیره بودن تمام گناهان معنای شرعی تیمم مستحب بودن استعاذه در نماز و غیرآن ارکان و واجبات حج و عمره حکم صورتی که بین دو بینه در موردی تعارض واقع میشود خمس قبض در رهن دین مفلس حکم دیون در صورت فوت بدهکارشفعهحکم ربا جزیه نگرفتن از صابیین حکم وقف بر کافرجواز وصیت بر شخص ذمی صید و ذباحه رضاعخلع و مبارات مراد از خوف شقاق.
وفات
امام مفسران امین الاسلام طبرسی پس از هفتاد و نه (یا هشتاد) سال زندگی با برکت و سراسر خدمت به اسلام و مردم شبانگاه روز نهم ذیحجه سال 548 ق. در شب عید قربان در شهر سبزوار به دیار حق شتافت و جهان اسلام را در عزایش سیه پوش ساخته در سوگ نشاند. برخی از نویسندگان اسلامی شیخ طبرسی را به عنوان «شهید» یاد کرده‌اند.
گفته میشود ایشان به وسیله سم به شهادت رسیده است. در مقابل گروهی نیز با توجه به همزمان بودن رحلت شیخ با فتنه طایفه وغُزبه شهادت ایشان بدست این گروه شورشی اشاره کرده‌اند.
پیکر پاک علامه از سبزوار به مشهد مقدس انتقال یافت و در نزدیکی حرم مطهر امام رضا ـ علیه السّلام ـ در محلی به نام قبرستان قتلگاه به خاک سپرده شد. آرامگاه او که در ابتدای خیابان طبرسی واقع شده از آغاز محل زیارت مؤمنان بوده است و در سال 1370 به موجب طرح توسعه اطراف حرم به داخل باغ رضوان انتقال داده شد (ابتدای ضلع غربی خیابان طبرسی قرار دارد).
/
شیعه نیوز
