آیت‌الله شیخ محمدحسن نجفی-1
اول شعبان مصادف است با سالروز درگذشت آیت‌الله شیخ حمد‌حسن نجفی، صاحب کتاب «جواهرالکلام» اثری برجسته در فقه شیعه. به همین مناسبت «ایبنا» مروری دارد بر تألیفات این اندیشمند مسلمان و کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر درباره او و آثارش، منتشر شده‌ان
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، شیخ محمدحسن نجفی، فرزند شیخ باقر، معروف به صاحب جواهر و ملقب به «شیخ الفقهاء» از ارکان علمای شیعه و فقیه کاملی بود که در زمان زندگی‌اش، مرجعیت عامه داشت و مراتب کمالات او بر شیعه و سنی پوشیده نیست.
اصلیت او عراقی است و در نجف اشرف ساکن بود. در همان‌جا حوزه عظیمی برای علوم دینی داشت و ریاست مذهبی علمی عموم شیعیان از عرب و عجم را به عهده گرفت و شاگردان زیادی تربیت کرد. او شاگرد شیخ جعفر کاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سید جواد، صاحب «مفتاح الکرامه» است.
دوران زندگی صاحب «جواهرالکلام» زمینه رشد علمی و شکوفایی حوزه‌های علمیه فراهم بود و این به دلیل نهضت نوین علمی در فقه و اصول(بعد از فروافتادگی سراسری در قرون 11 و 12 هجری قمری) و اواخر قرن دوازدهم به دست موسس بزرگ، محمدباقر وحید بهبهانی و سپس تلاش‌های شاگردان وی، در کربلا و نجف بود. بخش بزرگی از این تحول و نشاط علمی، مرهون وجود گرانبهای «صاحب جواهر» است که بیانی شیرین و رسا، تدریس شیوا و دانش فراوان و جست‌وجوی پی‌گیرانه‌ای، در یافتن پاسخ برای مشکلات و مسائل فقهی و اصولی داشت.
«جواهرالکلام» کتابی مشروح و استدلالی در فقه شیعه قرن سیزدهم هجری قمری به زبان عربی است. این کتاب، شرح مبسوط کتاب «شرایع الاسلام» علامه محقق حلی(متوفی 676 هجری قمری) است.
جواهرالکلام را می‌توان دایرةالمعارف فقهی شیعی نامید زیرا از نظر گسترش و جامعیت نظرات و آرای دانشمندان و فقهای اثنی عشری، از تمام کتاب‌های قبل، برتر است، چنان‌که در وصف آن در برخی از کتاب‌ها آمده است: «نسبت جواهر به فقه، مثل نسبت کتاب بحارالانوار علامه مجلسی نسبت به اخبار اهل‌بیت اطهار علیهم السلام است.»
مولف در این کتاب، تمامی فروعات فقهیه از اول تا آخر(عبادات، عقود، ایقاعات و احکام) را با ادله آنها در کمال دقت نظر بررسی کرده و مسائل و موضوعات گوناگون و متنوع را از جنبه‌های مختلف با احاطه کامل بر اقوال علما و استناد به آیات قرآنی، روایات و استدلالات منطقی، تطبیق داده است. نام کامل این کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام» است.
ساختار و تقسیم بندی کتاب جواهر الکلام، شرحی مزجی است و شامل چند بخش کلی با عنوان‌های «عبادات»، «عقود»، «ایقاعات»، «احکام»، «بخش مهمی درباره چگونگی استنباط احکام فقهی از احادیث»، «اقوال و آراءی فقهای متقدم و متاخر شیعه و عده‌ای از فقهای معاصر شیعه» و «اقوال فقهای مذاهب دیگر مانند"زیدیان"و برخی از فقهای بزرگ اهل تسنن مانند"ابوحنیفه و شافعی"» است.
علاوه بر مباحث فقهی، اصولی، قرآنی، حدیثی و ادبی، مطالب متنوع دیگری از جمله عادات و سنت‌های متداول آن زمان، حوادث مهم آن زمان نظیر «واقعه شیوع بیماری طاعون» و در مبحث نماز، ذکر امارات قبله و زاویه انحراف قبله شهرهای مختلف اسلامی در این اثر جامع جای دارد.
از ویژگی‌های مهم «جواهر الکلام» می‌توان به این مطلب که فروع فقهی زیادی در هر موضوع را شامل می‌شود، اشاره کرد؛ به‌گونه‌ای که برخی مسائل که در هیچ منبع فقهی مطرح نشده‌اند، در این کتاب یافت می‌شوند.
در این اثر، مولف ضمن این که مسائل جزیی فقهی را در ذیل متن شرایع مطرح کرده، در برخی از موضوعات نیز بابی گشوده و با عنوان فایده، فواید و امثال آنها، آنچه را که محقق حلی و دیگران به آن نپرداخته‌اند، بحث کرده است.
شیوه صاحب جواهر در این کتاب چنین است که نخست یک اصطلاح فقهی را آورده و به بحث درباره جنبه‌های ادبی و لغوی آن می‌پردازد، سپس عبارت متن «شرایع الاسلام» را به صورت مزجی ذکر کرده و با استدلال تفصیلی و اشاره به اقوال و آرای دانشمندان بزرگ شیعه، در هر یک از موارد، آن را نقد کرده و رای نهایی خود را با استدلال منطقی و استناد به آیات، روایات، اجماع و دلایل عقلی ثابت کرده است.
«جواهرالکلام» طیف گسترده‌ای از منابع فقهی، اصولی، کلامی، قرآنی، تاریخی، حدیثی و ادبی را در برمی‌گیرد که بخش مهمی از آن، کتاب‌های فقهی فقهای مشهور شیعه از زمان امامان علیهم السلام تا زمان مولف نظیر آثار بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدمرتضی، محقق اردبیلی، شهید اول و ثانی، محمدباقر مجلسی، وحید بهبهانی و شاگردانش است. تعداد این منابع را اگرچه 551 اثر ذکر کرده‌اند، اما شمار قابل توجهی از این منابع با واسطه بوده‌اند. از منابع با واسطه اهل سنت، منابع فقه شافعی و حنفی بیشتر در کتاب به چشم می‌خورد. همچنین برخی از منابع فارسی زبانان مانند «روض الجنان ابوالفتوح رازی»، «جامع عباسی شیخ بهایی» و «حدیقه المتقین مجلسی اول» استفاده شده است.
تألیف «جواهرالکلام» از 25 سالگی مولف آغاز شد و بیش از 30 سال طول کشید. این کتاب بعد از تالیف به دلیل شخصیت و اعتبار علمی مولف متن(محقق حلی)، اعتبار علمی و شخصیت شارح(صاحب جواهر) و ویژگی‌های انحصاری کتاب با اقبال و ستایش فراوانی از سوی علما شیعه مواجه شد.
بزرگان و صاحبان فن این کتاب را با عناوینی چون «اثری بی‌نظیر در تاریخ اسلام»، «بزرگترین اثر فقهی»، «معجزه‌ای پایدار»، «برترین شگفتی عصر خود»، «مظهر نبوغ یک انسان» خوانده و گفته‌اند که هیچ فقیهی برای استنباط فقهی‌اش از آن بی‌نیاز نیست. با وجود اهمیت و عظمت این نوشتار، پاره‌ای از آرای اصولی و دیدگاه‌ها و استدلال‌های فقهی «صاحب جواهر» در محافل علمی فقهای امامی و مجالس درس، بحث و نقد می‌شود، آن چنان که از جانب شیخ انصاری و آیت‌الله حکیم، تحلیل و نقد شده است.
شروح و حواشی متعددی بر «جواهرالکلام» یا بخش‌هایی از آن تالیف شده که شرح حال آنها در کتاب «البدرالزاهرفی تراجم اعلام کتاب الجواهر» اثر ناصر کرمی(قم 1424) آمده است. نخستین چاپ در زمان حیات مولف(1262 هجری قمری) در شش مجلد رحلی بود و تا سال 1376 هجری 24 بار چاپ شد. چاپ جدید آن در فاصله سال‌های 1377 تا 1398 هجری در 43 جلد، در نجف، تهران و بیروت منتشر شد.
«جواهر» در فقه اسلامی نقش به‌سزایی دارد. بعد از دوران فتور و سستی در قرن 11 و 12 هجری جنبشی نو در فقه و اصول به‌دست محمد باقر وحید بهبهانی از کربلا آغاز شد و بعد توسط شاگردانش، سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء در نجف ادامه یافت. سال 1245هجری قمری شریف العلماء، شیخ محمد شریف مازندرانی، در کربلا درگذشت و حوزه درس صاحب جواهر در نجف شلوغ شد.
تدریس فقه، تالیف کتاب جواهر، مرجعیت دینی شیعیان همه باعث رونق فقه اسلامی و حوزه‌ها به‌ویژه حوزه نجف شد؛ به‌طوری که حدود چهار هزار نفر از فضلا و علما در درس ایشان شرکت می‌کردند.
این عالم بزرگوار، آثار متعدد دیگری از خود برجای گذاشته است. از تألیفات و تصنیفات علمی وی می‌توان کتاب‌های « الرسالة العملیة»(به فارسی نوشته و از کتاب «نجاة العباد» گرفته شده است)، «رسالة فی الزکاة والخمس»، «نجاة العباد فی یوم المعاد» (رساله عملیه و فتواهای فقهی) و «هدایة الناسکین»(رساله‌ای درباره حج) را نام برد.
مرحوم شیخ عباس قمی، صاحب کتاب مفاتبح‌الجنان، کتاب «جواهرالکلام» را بی‌نظیر و منّتی از سوی مؤلف برگردن همه فقها و مثل کتاب «بحارالانوار» آن را اثری جامع خوانده است. آقابزرگ تهرانی (ره)، از مولف این اثر به عنوان بزرگترین فقهای امامیه و طایفه جعفریه و عالم قرن یاد می‌کند.
محمد باقر موسوی خوانساری، صاحب کتاب روضات الجنات که در عصر شیخ زندگی و او را درک کرد و در مجلس درسش حضور یافت، او را در فقه، یگانه روزگار و از هر عالمی بالاتر می‌داند که به آگاهی تمام بر علوم ادیان شهرت دارد و همه دانشمندان او را به برتری علمی بر دیگران می‌شناسند.
خیرالدین زرکلی از علمای اهل سنت و صاحب «الاعلام» او را از فقهای بزرگ امامیه شمرده که در نجف اقامت و کتاب جواهر را در 40 جلد تالیف کرده است.
درباره آیت‌الله شیخ حمد‌حسن نجفی و برترین اثر او در کتاب‌ها و آثار متعددی از بزرگان دانش و اندیشه مطالبی تقریر شده است که از آن میان می‌توان به کتاب‌های «طبقات اعلام الشیعه»، «اعیان الشیعه»، «الذریعه»، «ریحانه الادب»، «فواید الرضویه»، «روضات الجنات» و «داراحیاء التراث العربی» اشاره کرد.
در طول قرن سیزدهم آثار مختلفی در زمینه فقه نظیر کتاب‌های «کشف الغطاء»، «مفتاح الکرامه»، «الریاض»، «القوانین»، «المکاسب» و... به نگارش درآمدند اما هیچ یک مثل جواهر مفید و مهم نبودند. به‌طور کلی ویژگی‌های این اثر را می‌توان در شمول اقوال و ادله همه فقها، تبیین تمامی ابواب فقهی بود، متکی‌بودن بر شیوه و اسلوبی واحدی، دسترسی به همه ابواب فقهی و سهولت در استنباط احکام الهی خلاصه کرد.
وفات شیخ محمدحسن، اول شعبان سال 1266 هجری قمری، در نجف ـ همزمان با اوایل سلطنت ناصرالدین شاه در ایران ـ و مدفن او نیز در شهر نجف است.
تألیفات متعددی در سال‌های اخیر درباره این کتاب یا به‌صورت حاشیه‌هایی بر این اثر نگاشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
ـ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام/ محمدحسن بن باقر صاحب جواهر، علی دباغ (مترجم)/ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی/1382
ـ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام/ محمدحسن بن باقر صاحب جواهر/ اسلامیه/ 1386
ـ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام/ محمدحسن بن باقر صاحب جواهر، محمود قوچانی (گردآورنده)، سیدابراهیم میانجی (مصحح)/ اسلامیه/ 1386
ـ جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام/ محمدحسن بن باقر نجفی/ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی / 1386
ـ جواهر الکلام فی ثوبه الجدید؛ اسلوب جدید فی تحلیل ابحاث کتاب (جواهرالکلام) و عرضها بمنهجیه موضوعیه/ محمدحسن بن باقر صاحب جواهر (شارح)/ موسسه دایره المعارف فقه اسلامی/ 1386
http://www.ibna.ir/vdcdkk0o.yt0kk6a22y.html
