آشنایی با فرزانگان: شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود به تدوین، تنظیم و ارائه کتاب دعایی با نام"مفاتیح‌الجنان"شامل یکدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاوس و.. علامه مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود. شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود به تدوین، تنظیم و ارائه کتاب دعایی با نام"مفاتیح‌الجنان"شامل یکدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاوس و.. علامه مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود.

حاج شیخ عباس قمی از علما، مورخان و محدثان عصر حاضر محسوب می‌شود. او در قم متولد شد و تحصیلات ابتدایی را در آن شهر فرا گرفت. سپس در1316ق. به نجف رفت و از محضر درس حاج میرزا حسین نوری محدث بهره فراوان برد. در 1320 ق. پس از وفات استاد خود به قم بازگشت. آنگاه از قم به مشهد رفت و از آنجا مجدداً رهسپار نجف شد او سرانجام در 23 ذی‌الحجه سال 1359ق. درگذشت و در جوار حاج میرزا حسین نوری استاد خود دفن شد.

تهاجم فرهنگی غرب علیه اسلام؛ فعال شدن تشکیلات ماسونی؛ پدیدآمدن مذاهب ساختگی استعماری در ایران، عربستان، عراق، پاکستان؛ پیدایش احزاب و جمعیت‌های مختلف با ایدیولوژی‌‌های الحادی، غربی؛ نغمه‌های باستان‌گرایی از سوی شرق شناسان و ایران شناسان با طرح ایران منهای اسلام، نشر مطبوعات رنگارنگ با اهداف انحرافی شان؛ تأسیس مدارس جدید و تعطیل اجباری مدارس قدیم وحوزه‌های علمیه، نشر و ترجمه کتاب‌های غربی خاصه در تاریخ؛ چاپ نوشته‌های ضد اسلام و تشیع و دهها مورد دیگر. همه این موارد دین ستیزی، اسلام زدایی و محو معنویت تشیع اشتراک نظر داشتند. آن چه در این سرزمین می‌بایست کوبیده می‌شد"معارف الهی"بود. حتی با تأسیس فرق دراویش مختلف، به از میان بردن"تعهد"و"تعصب"دینی همت گماشتند.
در این هنگامه در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، یک روحانی محقق، محدث، مورخ، ادیب و ژرف‌اندیش برخاست تا از حریم و حرم اسلام و تشیع دفاع کند. او زندگی‌اش را وقف اسلام کرد؛ تا آن جا که روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه می‌کرد و می‌نوشت وی حماسه‌ای در عرصه‌ی احیای اندیشة شیعی آفرید. وی با رجوع به منابع و مأخذ معتبر اسلامی که در صلاحیت و توانمندی علمی و عملی او بود، به تدوین تاریخ اسلام با نام"منتهی‌الآمال"همت گماشت که یک دوره تاریخ تحلیلی و مستند است. دیگر کتاب ارزنده وی"پیرامون نهضت امام حسین (علیه السلام) و وقایع کربلا"نام دارد.
شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود به تدوین، تنظیم و ارائه کتاب دعایی با نام"مفاتیح‌الجنان"شامل یکدوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاوس و.. علامه مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود. این کتاب در تمام خانه‌ها و اماکن مقدسه به عنوان رساله‌ای در باب"سیر و سلوک"علمی و عملی برای مشتاقان عرفان عملی در آمد که هر روز بر اهمیت و ضرورت آن افزوده می‌شود.

شیخ عباس قمی 8 جلد کتاب با عنوان"مستدرک‌ بحارالانوار"برای متخصصان حدیث تدوین کرد که در حوزه‌های علمیه دستمایه‌ای برای عالمان دینی است.
از دیگر آثار شیخ عباس قمی می‌توان به تخلیص"معراج‌السعاده"اثر ملا احمد نراقی، تدوین یکصد کلام از سخنان امام علی (علیه السلام)، نگارش"منازل الآخرت"به عنوان توشه‌ی راهیان ابدیت و شناخت منازل موت، قبر، سیوال و جواب و عالم برزخ، اشاره کرد.

آنچه در اعمال شیخ مهم است این است که وی بدون آن که وارد جدال مکتبی، درگیری و یا رویارویی با مهاجمان و معاندان دینی شود، با تبیین و تدوین معارف اسلامی، سدی، محکم در برابر سیل بنیان کن بی‌دینی در ذیل عناوین مختلف شد. شاید بتوان سه مشخصه برای شیخ عباس قمی بر شمرد:
1ـ عارف و اهل معرفت؛
2ـ زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت؛
3ـ عالم و عامل، محقق و پژوهشگر و در نهایت مترجم و مؤلف

درباره مرحوم شیخ عباس قمی تاکنون کتاب و رسالات متعددی منتشر شده است. آن چه امروز نیاز زمان و جامعه‌ی ماست، شناخت شخصیت‌های برجسته تاریخ معاصر، با توجه به بعد زمان و مکان و عملکرد آنان در ظرف زمان خود است. برای شناخت بهتر شیخ باید دوران زندگی، تحولات اجتماعی، دگرگونی‌های سیاسی، حرکت‌های فرهنگی دوران را شناخت. در بررسی زمانه‌ زندگی شیخ بین نهضت تنباکو به رهبری مرحوم میرزای شیرازی تا نهضت علمای خراسان به رهبری آیت الله سید حسین قمی علیه استبداد پهلوی و دین ستیزی رضاخان به موراد ذیل برخورد می‌کنیم.

بهره‏گیری از محضر حاج میرزا حسین نوری
مرحوم حاج شیخ عباس قمی پس از ورود به حوزه علمیه نجف، در حلقه اساتید و بزرگان آن دوره شرکت جست. اما علاقه وی به علم حدیث باعث شد که به محدث عالی مقام و علامه بزرگوار محضر پر فیض آن عالم ربانی را برگزیند.

شیخ عباس قمی، معروف به محدث قمی، تحت تأثیر ملکات فاضله و صفات برجسته و علم سرشار استادش حاجی نوری، و نیز شایستگی ذاتی و آمادگی بالای خود، به مقامات چشمگیری از علم و عمل رسید. شیخ به مدت چهار سال از محضر این استاد عالی قدر بهره گرفت.

بیان شیوا و نافذ شیخ
مرحوم حاج شیخ عباس قمی با آن اخلاص و صفای باطن، بیانی شیوا و نافذ داشت؛ به طوری که اثر صحبت‏های ایشان در رفتار و کردار شنوندگان کاملاً مشهود بود. یکی از اساتید دانشگاه در زمینه تأثیر کلام حاج شیخ می‏نویسد:"مرحوم حاج شیخ عباس قمی، بی‏مبالغه، خود چنان بود که برای دیگران می‏خواست و چنان عمل می‏کرد که به دیگران تعلیم می‏داد سخنان و مواعظ او چون از دل خارج می‏شد و با عمل توأم بود، لاجرم بر دل می‏نشست و شنونده را به عمل وا می‏داشت. هر کس او را با آن حال صفا و خلوص می‏دید، عالم بود یا جاهل، عارف بود یا عامی، بازاری بود یا اداری، فقیر بود یا غنی، وقتی سخنان سر تا پا حقیقت را از او می‏شنید، بی‏اختیار انقلابی در حال وی پدید آمد و تحت تأثیر بیانات صادقانه و نصایح مشفقانه او واقع می‏شد و به فکر اصلاح حال خویش می‏افتاد."

رفتار علوی
در اواخر عمر شریف حاج شیخ عباس قمی، شخصی از همدان، در نجف اشرف، به حضور وی مشرف شد و پس از بهره گرفتن از وجود حاج شیخ عباس و نصایح او، در هنگام رفتن، مبلغی را به ایشان تقدیم نمود، ولی حاج شیخ عباس قمی علی رغم اصرار زیاد، پول را نپذیرفت. پس از رفتن آن شخص، فرزند حاج شیخ عباس قمی گفت:"پدر! چرا نپذیرفتی"؟ و جواب شنید:"گردنم نازک و بدنم ضعیف است، طاقت جواب خدا را در قیامت ندارم". سپس سخنان امیرالمؤمنان علی علیه‏السلام در شب نوزدهم رمضان را بیان نمود که آن حضرت خطاب به دخترش ام‏کلثوم فرمود:"دخترم! برای من در یک طبق دو خورش حاضر کردی؟... دخترم! هر کس خوراک و پوشاک او در دنیا نیکوتر باشد، معطل شدن او در روز قیامت نزد خدا بیشتر خواهد بود. دخترم! در حلال دنیا حساب است و در حرام آن عذاب."سپس حاج شیخ عباس قمی سخت گریست و اهل خانه را موعظه کرد.

همکاری در تأسیس حوزه علمیه قم
مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حایری وقتی که حوزه علمیه قم را تأسیس نمود و به آن رونق بخشید. برای پربار نمودن بنیه علمی و فکری طلاب، از علما و بزرگان دینی دعوت به همکاری نمود. یکی از کسانی که بیش از همه به وجود او نیاز داشت و به عنوان بازوی توانمند او محسوب می‏شد، حاج شیخ عباس قمی بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می‏فرماید:"هنگامی که حاج شیخ عبدالکریم حایری، مؤسس حوزه علمیه، وارد قم شد و علمای قم از ایشان در خواست کردند در آن شهر اقامت کند و سروسامانی به حوزه و آن مرکز دینی بدهد. حاج شیخ عباس یکی از معاونان و یاوران او بود. با اینکه آن موقع در مشهد زندگی می‏کرد، سهم زیادی در این کار داشت و یکی از بزرگترین مروجان حاج شیخ عبدالکریم به شمار می‏رفت و با دست و زبان او را تأیید می‏کرد."

شیخ عباس قمی در نگاه آیت‏اللّه‏ مرعشی نجفی

مرحوم آیت‏اللّه‏ مرعشی نجفی، در مورد شخصیت حاج شیخ عباس قمی و کتاب مفاتیح الجنان می‏نویسد: علامه نقّاد، نویسنده کتاب‏های فراوان، عالم بلند مرتبه، راهنمای دانا در دانش حدیث، مرحوم مَبرور، حاج شیخ عباس قمی، فرزند محمدرضا قمی، از بزرگانِ اساتید ما، در فن روایت می‏باشد. مفاتیح او را بهترین کتابی یافتم که در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است.

شیخ عباس قمی در نگاه بزرگ تهرانی
شیخ آقا بزرگ تهرانی، هم درس و هم حجره مرحوم حاج شیخ عباس قمی، در مورد شخصیت ایشان می‏فرماید: رابطه من با شیخ حاج عباس قمی محکم‏تر از دیگران بود؛ زیرا ما دو نفر اتاق در یکی از مدارس نجف با هم زندگی می‏کردیم. حتی دو سال بعد از فوت استادمان محدث نوری رحمه‏الله باهم بودیم و نزد سایر اساتید درس می‏خواندیم. من همان موقع به خوبی او را شناختم. انسانی کامل و دانشمندی فاضل، آراسته به اخلاقی ستودنی و صفاتی پسندیده بود. مدت‏ها به هم نشینی او انس گرفتم و جانم با جان او در آمیخت... او پیوسته سرگرم کار بود، عشقی شدید به نوشتن و تألیف و بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی‏کرد و مانعی در این راه نمی‏شناخت.

مرزبان ایمان و مبارزه با هجوم دشمنان‏
حضرت صادق علیه السلام می‏فرماید: عالمان پیرو ما، مرزبانان و سنگردارانی هستند که مراقب هجوم لشگر شیطان بر مرزهای ایمانند و آن‏ان را از تسلط بر مستضعفان فکری باز می‏دارند. بدانید! از پیوان ما کسانی که برای چنین مهمی بپا خیزند از کسانی که در روم برای گسترش اسلام جهاد می‏کنند، هزار مرتبه برترند، چرا که ایشان اینان از عقاید پیروان ما دفاع می‏کنند و آنان از جسم آنان (1).

حاج شیخ عهباس قمی به حق یکی از مصادیق بارز عالمان دین باور مرزبان صدیق ایمان بود چرا که او در عصر خویش شاهد یکی از دورانهای هجوم فرهنگی دشمنان دین، به قلب اسلام و روحانیت بود. برای همین در برابر حوادث و وقایع تلخ زمان خویش قد علم کرده و بعنوان یک روحانی راستین، خود را از نظر علمی و و فرهنگی آماده مقابله با توطئه‏های مخالفین نمود. او در عصر مشروطیت ار سویی قیام مردم مسلمان ایران به رهبری روحانیت آگاه، در مقابل سمتگریها و خونریزی‏های حاکمان ستمگر را می‏دید و از سوی دیگر فعالیت روشنفکران غربزده و اسلام ستیز را مشاهده می‏کرد که چگونه دین و فرهنگ معنویت را کم رنگ کرده و فرهنگ مبتذل غرب را به ملت بزرگوار ایران به ارمغان می‏آورند.

در چنین شرایطی حاج شیخ عباس همچون یک عالم متعهد وارد صحنه شد و مانند یک طبیب دوره گرد روح و قلب مسلمین را شفا بخشید او با نگارش کتاب جاوید"مفاتیح الجنان"و"منازل الاخره"مردم را به سوی دعا و معنویت دعوت کرد و با تألیف"فواید الرضویه"و"تحفةالاحباب"و"الکنی و الالقاب"و"هدیة الاحباب"، بزرگان دین و دانشمندان وارسته شیعی را به جوانان مسلمان معرفی کرد. و به عنوان الگو به آنان مطرح نمود و شخصیت‏های کاذب غرب و شرق را نفی کرد. وی با تنظیم کتاب"منتهی الآمال"، شیعیان را با تاریخ چهارده معصوم علیه السلام آشنا کرده و مردم خودباخته و بیگانه از فرهنگ خودی را، با رهبران آسمانی خویش پیوند داد. او همچنین با ترجمه"غایةالقصوی"جوانان مؤم‏ن را با درس احکام و دستورات شرعی مأنوس نمود، بالأخره محدث قمی مانند: ستاره‏ای تابناک در عصری تاریک درخشید، عصری که رژیم ضد خدایی رضاخان بر ملت ایران حاکم بود و تاریکی ستم و بی دینی و مبارزه با ارزش‏های الهی همه جا را فرا گرفته بود و ملت مسلمان ایران در گرداب فساد و بدبختی غوطه ور شده بودند، در حالی که مبارزه با روحانیت و حوزه‏های علمیه، ضدید با حجاب و عمامه و روضه خوانی به عنوان یک ارزش ملی تلقی می‏شد او کشتی نجات، از گداب هلاکت و فساد را به ملت مسلمان عرضه کرد یعنی با تدوین کتاب ارزشمند"سفینة النجاة"، مسلمانان گرفتار دربند فرهنگ بی دینی و بی بند و باری را به ساحل نجات رهنمون شد آنان را با احادیث نورانی اهل بیت علیه السلام پیوند داد و به دریای نور متصل کرد و در یک کلام حاج شیخ عباس با تألیف کتاب‏های متعدد در موضوعات مورد نیاز جامعه آن روز، توانست در مقابل هجوم فرهنگی دشمنان اسلام به ارزشهای الهی و اسلامی، سدی پولادین بسازد و به جوانان و نسل جدید تفکرات و اندیشه‏های ائمه اطهار علیه السلام سیراب نماید و آنان را در برابر دین ستیزان، بیمه کند.

او علاوه بر اینکه در سنگر قلم از کیان تشیع سرسختانه دفع می‏کرد و در این مسیر لحظه‏ای آرامش نداشت مجالس درس و سخنرانی‌هایش نیز هدایت آفرین بود. وی با مسافرت‌هایش به شهرهای قم و تهران و مشهد به سخنرانی و موعظه می‏پرداخت و در فراز منبر منکرات روز افزون جامعه را به مردم گوش زد می‏کرد.

در همان زمانی که مقدسات اسلام مورد هجمه دشمنان قسم خورده اسلام قرار گرفته بود، آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری، کانون اندیشه شیعه را، با تأسیس حوزه علمیه قم، بنیان نهاد و برای پربار نمودن بنیه فکری طلاب حوزه علمیه، علما و بزرگان دینی را به آنها دعوت کرد. یکی از کسانی که به وجود او بیش از همه نیاز داشت و به عنوان بازوی توانمند او محسوب می‏شد حاج شیخ عباس قمی بود. وقتی از وی دعوت شد مرحم محدث با تمام عشق و علاقه به جواز ملکوتی امام رضا علیه السلام به دعوت آن بزرگوار لبیک گفته و در خلال اقامه در مشهد به عنوان همکار و همفکر مرحوم حایری را همراهی کرد سفرهای محدث قمی در آن دوران به قم، بسیاری ار طلاب را از شهرهای دیگر مخصوصا شهرهای مقدس مشهد و نجف به سوی قم روانه کرد (2).

شیخ آقا بزرگ تهرانی می‏فرماید: هنگامی که حاج شیخ عبدالکریم حایری مؤسس حوزه علمیه وارد قم شد و علمای قم از حاج شیخ عبدالکریم درخواست کردند در آن شهر اقامت کند و سر و سامانی به حوزه علمیه و آن مرکز دینی بدهد، حاج شیخ عباس یکی از معاونان و یاوران او بود با اینکه آن موقع در مشهد زندگی می‏کرد سهم زیادی در این کار داشت و یکی از بزرگترین مروجین حاج شیخ عبدالکریم به شمار می‏رفت و با دست و زبا ن او را تأیید می‏کرد (3).

آثار و تألیفات‏

کوکب فروزان آسمان تشیع، افزون پر تلاش‏های گسترده و تبلیغات دامنه دار سفرهای بسیار برای ترویج و تبلیغ در نشر معارف اهل بیت علیهم السلام، در عرصه کتاب نویسی و تألیف مانند ستاره‏ای می‏درخشد. در سن چهل سالگی در حدود هفتاد جلد کتاب در موضوعات مختلف علمی و ادبی و تاریخی و مذهبی، تألیف و ترجمه کرد و به دانش دوستان و شیفتگان علم و فرهنگ و عاشقان اهل بیت علیهم السلام عرضه داشت. ما در این نوشتار محدود به برخی از آنان اشاره می‏کنیم و علاقه‏مندان را به کتاب‏های مفصل ارجاع می‏دهیم. 1 -"سفینة البحار"که به منزله فهرست و مختصر"بحار الانوار"است و به صورت حرف تهجی ترتیب یافته است. 2 -"منتهی الامال"3 - مفاتیح الجنان"که بعد از قرآن شریف بیشترین تیراژ کتاب‏های چاپی دنیای شیعه را تشکیل می‏دهد 4 -"الانوار البهیه"5 -"تتمه المنتهی"6 -"منازل الاخرة"7 -"الفواید الرضویه"8 -"تحفةالاحباب"9 -"الکنی و الالقاب"10 -"غایة القصوی"11 -"نزهة النواظر"12 -"چهل حدیث"13 -"الفواید الرجبیبه"14 -"بیت الاحزان و... (4)

و سایر کتاب‏های آن بزرگوار که به بعضی از آنان قبلا اشاره شد، ناگفته نماند تعدادی از کتاب‏های ایشان به زبانهای مختلف ترجمه شده است. علامه حاج آقا بزرگ تهرانی یار صمیم وی می‏نویسد: او دارای آثار باارزشی است که همگی دلالت بر مقام شامخ علمی و اطلاعات وسع ایشان دارد از کتابخانه محدث نوری استفاده فراوان برد. زیرا محتوی تعداد زیادی از ذخایر و نقاش بود که بیشتر آن را کتب خطی تشکیل می‏داد (5).

میراث جاودان‏

امروز میلیونها زن و مرد با ایمان کتاب شریف"مفاتیح الجنان"را می‏شناسند، این اثر جاویدان زین بخش هر محفل و مجلس مذهبی و روحانی است. در هر فرصتی انسان‏های خداجو"مفاتیح"بدست، دست تضرع به درگاه حضرت حق برداشته و با دعاها، مناجاتها و تعقیبات و زیارت‏های مفاتیح با معبود خویش به راز و نیاز می‏پردازند. راستی این چه عزت و عظمتی است که مفاتیح در کنار قرآن و صحیفه سجادیه قرار می‏گیرد و این چه سری دارد که پدید آورنده بزرگترین انقلاب عصر ما حضرت امام خمینی (قدس سره) از تبعیدگاه ترکیه به فرزندش می‏نویسد:

"... کتاب مفاتیح، صحیفه سجادیه و... هم بفرستید (6)"

و همین امام خمینی در جواب کسانی که می‏گفتند:

"اسلام فردا دیگر اسلام مفاتیح نیست اسلام قرآ ن‏است (7 و ما نیاز به دعا و مفاتیح نداریم."

می‏فرمود:"همین مفاتیح الجنان همین کتاب‏های ادعیه هستند اینها کمک انسانست در اینکه انسان را آدم کند."

و در جای دیگر می‏فرماید:

"آنهایی که ادعیه را می‏خواهد کنار بگذراند و به اسم این که ما قرآن می‏خوانیم نه دعا، آن‏ها قرآن را هم نمی‏توانند به صحنه بیاورند... اگر قرآن هم می‏خوانید قرآن دارد از دعا تعریف می‏کند مردم را ودار به دعا کنید که اعتنا به شما نداشتیم اگر دعا نمی‏کردید (8)."(9)

حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی در رابطه با مفاتیح می‏فرماید:

"مفاتیح بهترین کتابی است که در باب دعاها و زیارتها و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است... مؤلفش آن را از مدارک معتبر و اسناد مورد اعتماد گرد آورده است، به جانم سوگند که همانا آن اثر جاویدی است که در معابد و مشاهد مشرفه مورد استفاده همگان قرار می‏گیرد چه مجموعه گرانبها و شریفی؟! چه کتاب ارزشمند و منظم و آراسته‏ای! عاشقان خدا به آن توجه دارند و کمنتر جایی است از خانه‏ها و مساجد و مشاهد شیعیان که در آن نسخه‏ای از مفاتیح یافت نشود."

شاگردان‏
محدث قمی از مشایخ و اساتید بسیاری از علام و مراجع می‏باشد به طوری که در 50 سال اخیر اکثر فقهای شیعه از آن مرحوم اجازه روایت دریافت کرده‏اند که از جمله انها می‏توان از حضرت امام خمینی (قدس سره) آیةالله میلانی، آیةالله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی و آیت‏الله سید مرتضی مرعشی نجفی یاد نمود. محدث قمی در اجازه روایتی که در سال 1350 ق به آیت الله العظمی مرعشی داده است وی را با القاب و عناوین زیبایی مورد خطاب قرار داده است (10).

رحلت شیخ عباس قمی
شیخ عباس قمی غروب روز 22 ذی الحجه سال 1359 ه. ق، حالش منقلب گردید و پی در پی نام ائمه اطهار علیه‏السلام را بر زبان جاری می‏ساخت. آن شب به علت کسالت فراوان نمازهایش را نشسته خواند و نیمه شب دعوت حق را لبیک گفت و در سن شصت و پنج سالگی به لقاءاللّه‏ پیوست. مرحوم آیت‏اللّه‏ سیدابوالحسن اصفهانی بر جنازه مطهرش نماز خواند و بعد از تشییعی باشکوه، توسط بزرگان و مراجع و عموم مردم، در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه‏السلام، کنار مرقد استادش محدث نوری، به خاک سپرده شد

1 - علماء شیعتنا مرابطون فی الثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته... احتجاج طبرسی. چاپ بیروت.17 / 1
2 - حدیث اخلاص، ص 58.
3 - طبقات اعلام الشسیعه، جزء اول - قسم سوم ص 998.
4 - فواید الرضویه، 221 - 222.
5 - طبقات اعلام الشیعه جزء اول، قسم سوم ص 1000
6 - حوزه،.185 / 49
7 - با مخاطبهای آشنا، ص 141، نوشته علی شریعتی.
8 - اشاره به آیه: قل ما یبعبا بکم ربی لو لا دعاکم"، فرقان 77.
9 - تفسیر سوره حمد، امام خمینی، 80 - 82.
10 - شهاب شریعت 108 - 178 - 186 و نور علم دوره 2، ش 2.
نویسنده: علی معروفی پایگاه حوزه نت

سایت شیعه نیوز