حمام شیخ بهایی، بنایی ۴۰۰ ساله در قلب شهر کهن اصفهان است که همچنان معماهایی حل‌نشده دارد. گفته می‌شود این حمام فقط با یک شمع گرم می‌شد و این شمع همواره روشن بوده است.
به گزارش ایسنا، حمام شیخ بهایی در محله‌ی قدیمی دردشت و در نزدیکی میدان عتیق اصفهان قرار دارد. سال ساخت این بنا با توجه به ترجمه‌ی شعر فارسی که بر سردر آن نوشته شده، به ابجد به سال ۱۰۲۵ هجری قمری است؛ اما برخی ساخت آن را سال ۱۰۳۰ هجری قمری و پس از مرگ شیخ بهایی می‌دانند. با وجود این‌که حمام شیخ بهایی در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی قرار گرفت، اما تا کنون اقدامی جدی برای مرمت آن توسط مسوولان اداره‌ی میراث فرهنگی اصفهان انجام نشده است و به‌نظر می‌رسد کم‌کم می‌رود تا رازهایش را در خود دفن کند.
محمد ریاحی - اصفهان‌شناس - درباره‌ی این حمام به خبرنگار ایسنا در اصفهان، گفت: این بنا منسوب به شیخ بهایی، از عالمان بزرگ است و آنچه این اثر را رمزآلود کرده، نحوه‌ی گرم کردن آن است؛ شمع اتمی، استفاده از مخزن آب طلا و استفاده از روغن دکان عصاری مجاور این بنا، نظریه‌هایی است که درباره‌ی نحوه‌ی گرم کردن آن مطرح می‌شود که هیچ‌یک به‌نظر قابل قبول نیست.
او ادامه داد: در میان این شایعه‌ها، تنها نظریه‌ی قابل قبول درباره‌ی این حمام، وجود یک سیستم سفالینه‌ی لوله‌کشی زیرزمینی بین آب‌ریزگاه مسجدجامع و این حمام است که با روش مکش طبیعی، گازهایی را مانند متان و اکسیدهای گوگرد به مشعل خزینه‌ی حمام هدایت می‌کرد و این گازها به‌عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوختند.
ریاحی با بیان این‌که در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه‌ی اصلی تخریب و پس از آن، شمع این حمام خاموش شد، اظهار کرد: حمام شیخ بهایی، یکی از آثار ارزشمندی تاریخی اصفهان است که هنوز مرمت نشده است.
اما مجتبی کنعانی - کارشناس میراث فرهنگی - نظر متفاوتی درباره‌ی این حمام دارد.
وی به خبرنگار ایسنا گفت: اگرچه باورهایی که درباره‌ی گرم شدن این حمام با یک شمع وجود دارد، به واقعیت نزدیک است، اما هیچ‌یک از آن‌ها تا کنون به‌صورت علمی به اثبات نرسیده است. نظرهایی درباره‌ی وجود لوله‌های سفالی که به محل پساب‌های مسجدجامع می‌رفتند تا از گاز متان متصاعدشده از آن برای روشن شدن مشعل استفاده شود، وجود دارد، اما تا کنون چنین شبکه‌ای پیدا نشده است.
وی با اشاره به نظرهایی مبنی بر وجود شمع همیشه روشن در این حمام، بیان کرد: به‌نظر می‌رسد این حمام با یک شمع گرم می‌شد، اما چگونگی این گرمایش تا کنون مشخص نشده است.
کنعانی ادامه داد: حمام شیخ بهایی در دوره‌ی صفویه و حدود سال ۱۰۰۰ هجری قمری ساخته شده و تا سال ۱۳۶۰ همچنان فعال بوده است؛ اما به دلایلی مانند قرار گرفتن حمام در فهرست آثار ملی، مرمت، فرسوده شدن تدریجی آن و کم شدن نیاز مردم به حمام‌های عمومی، تعطیل شد.
وی با بیان این‌که حمام را به شیخ بهایی نسبت داده‌اند، اما کتیبه‌ای در این‌باره وجود ندارد، اضافه می‌کند: مواردی که درباره‌ی خاموش شدن شمع پس از تخریب بخشی از حمام توسط انگلیسی‌ها برای پی بردن به راز آن مطرح می‌شود، به‌نظر صحیح نیست، زیرا سیستم گرمایشی حمام پیش از اکتشاف، از کار افتاده بود.
این کارشناس میراث فرهنگی درباره‌ی وضعیت کنونی حمام، گفت: حمام شیخ بهایی اکنون در کما است و وضعیت مشخصی ندارد،. در سال‌های گذشته، برنامه‌ای برای معرفی این حمام به گردشگران مطرح نشد و سیاحان خارجی از وجود حمام اطلاعی ندارند؛ اما اگر مسوولان برای مرمت آن همت کنند و تیمی از کارشناسان به مرمت و بررسی آن بپردازند، شاید بتوان به راز حمام پی برد.
برای گفت‌وگو درباره‌ی مرمت و نحوه‌ی معرفی حمام شیخ بهایی به گردشگران، با سرپرست اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان تماس گرفتیم و محسن مصلحی پاسخگویی به خبرنگار ایسنا را به ناصر طاهری - معاون میراث فرهنگی اصفهان - محول کرد؛ اما دسترسی به او در مدت تهیه‌ی این گزارش امکان‌پذیر نشد. به همین دلیل، حسن روانفر - قایم‌مقام در امور میراث فرهنگی در اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان - به پرسش‌ها درباره‌ی برنامه‌ها برای مرمت و احیای این حمام پاسخ گفت.
به گفته‌ی او، اکنون مرمت حمام شیخ بهایی در مرحله‌ی استحکام‌بخشی است و اگر امسال اعتباری به حمام اختصاص یابد، مرمت آن حداقل به دو سال زمان نیاز دارد، در غیر این صورت، باید برای مرمت منتظر اعتبار سال‌های آینده باشیم.
روانفر در پاسخ به این پرسش که چرا ۱۵ سال پس از ثبت ملی این اثر، اقدامی برای مرمت آن نشده است، گفت: مرمت، یک امر تدریجی است. این ملک به‌تازگی تملک شده و در اختیار میراث قرار گرفته است، به همین دلیل، مرمت آن با تأخیر آغاز شده، اما طبق برنامه‌ها در حال اجرا است.
وی درباره‌ی این‌که آیا اکتشافی برای حل رازهای این حمام شده است؟ اظهار کرد: در طول تاریخ، دخل و تصرف‌های زیادی در ساختمان حمام شده، اما در بررسی‌ها، مستنداتی برای تأیید گفته‌ها درباره‌ی این حمام دیده نشده است.
او افزود: زمان دقیق تکمیل مرمت این بنا مشخص نیست و امیدواریم در سال‌های آینده به پایان برسد، البته اگر اعتباری به آن اختصاص یابد؛ اما باید در نظر داشت که با توسعه‌های شهری، بناهای تاریخی همواره باید مورد حفاظت قرار گیرند.
روانفر درباره‌ی اعتبار اختصاص‌یافته به حمام شیخ بهایی برای سال ۹۲ نیز گفت: اعتبار امسال تا کنون مشخص نشده است و درباره‌ی اعتبار سال ۹۱ نیز اکنون حضور ذهن ندارم.
//
تابناک
