کتاب‏شناسی شیخ صدوق‏

کتاب‏شناسی شیخ صدوق‏

گذری بر زندگی شیخ صدوق‏

محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، مشهور به «شیخ صدوق»، در سال 305 هجری قمری، در خاندان علم و تقوی، در شهر قم دیده به جهان گشود. سالهای 306 و 307 نیز برای ولادت شیخ ذکر شده است. شیخ صدوق، جریان ولادت خود را که با تقاضای کتبی پدرش از محضر امام زمان عجل الله تعالی فرجه و دعای آن حضرت بوده، در کتاب کمال الدین ذکر کرده و آورده:

هرگاه ابو جعفر محمد بن علی الاسود مرا می‏دید که برای فرا گرفتن علم و دانش به محضر استاد می‏روم به من می‏فرمود: این میل و اشتیاق به علم و دانش که در تو وجود دارد مایه شگفتی نیست, زیرا تو به دعای امام زمان ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ متولد شده‏ای.

پدر بزرگوارش، علی بن حسین بن بابویه قمی، از برجسته‏ترین علما و فقهای بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار، با آنکه عالمان و محدثان بسیاری در قم می‏زیستند، پرچم هدایت و مرجعیت فتوا بر دوش این عالم عابد و محدث زاهد و صاحب کرامات، یعنی علی بن بابویه (پدر شیخ صدوق) بوده است. شیخ صدوق بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک کرد و در این مدت از محضر پدر و سایر علمای قم کسب علم و حکمت کرد. او در سن 22 یا 23 سالگی بود که پدر بزرگوارش دار فانی را وداع کرد، وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد ـ صلی الله علیهم اجمعین ـ و هدایت امت را به عهده گرفت. این عالم بزرگ و آخرین بازمانده خاندان صدوق، پس از عمری پر برکت در سال 381 هجری دیده از جهان فانی فرو بست و به سرای باقی شتافت.

تألیفات فراوان و گوناگون وی در علوم و فنون مختلف اسلامی، هر کدام گوهری تابناک و گنجینه‏ای پایان‏ناپذیر است که هم‏اکنون نیز با گذشت بیش از هزار سال از تاریخ تألیف آنها، به جای فرسودگی و بی‏رونقی، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جایگاهی بس رفیع و والا یافته‏اند و در صدر قفسه کتابخانه‏ها و در سینه فقها و دانشمندان جای دارند. در ادامه معرفی تعدادی از آثار ایشان آمده است.

کتابشناسی شیخ صدوق

1. کتاب التوحید

موضوع کتاب روایاتی از حضرت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ پیرامون توحید و شناخت ذات، صفات، اسما و افعال خداوند متعال و پاداش یکتا پرستان و عرفا، یکتاپرستی و نفی تشبیه، معنای واحد، توحید و موحد، معنای «قُل هوَ اللّه أحَد»، اثبات جسم و صورت نداشتن خداوند، روایات درباره دیدن خداوند، قدرت، صفات ذات و صفات افعال، تفسیر «کل شی‏ء هالک إلا وجهه»، تفسیر «و الأرض جمیعا قبضته»، نفی زمان و مکان و حرکت از خداوند متعال، اسماء الله و مباحث مفید و مهم کلامی است.

این کتاب در شناخت خداوند متعال و معرفی دیدگاه شیعه درباره مباحث توحید، کتابی ارزشمند است. کتاب شامل 583 حدیث است که در 67 باب توسط مؤلف تنظیم شده‏اند. اعتبار کتاب توحید، مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏آید. روایات آن نیز در بسیاری از مجموعه‏های روایی شیعه مانند بحار الانوار آمده و به آنها استناد شده است.

شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب می‏گوید: امری که موجب گشت تا این کتاب را به رشته تحریر درآورم این بود که دیدم برخی از مخالفین به علمای شیعه نسبت تشبیه و جبر می‏دهند. دلیل آن هم روایاتی بود که در کتاب‏های شیعه دیده بودند و با ناآگاهی از معانی و تفسیر آنها، معنایی غلط برای آن بیان می‏کردند و با این کار چهره مذهب ما را در برابر مردم زشت و ناپسند نشان می‏دادند. من هم با قصد قربت به درگاه الهی، اقدام به نگارش این کتاب در توحید و نفی تشبیه و جبر نمودم. شرح‏های متعددی بر این کتاب نگاشته شده است.

2. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏

شیخ صدوق در کتاب ثواب الأعمال روایات فراوانی را پیرامون بیان اعمال پسندیده و ناپسند و پاداش اعمال نیک و مجازات اعمال بد انسان آورده است.

همچنین وی در این کتاب روایاتی از ائمه معصومین علیهم السلام درباره اعمال خیری که خداوند بر آن وعده پاداش داده و اعمال زشتی که خداوند بر آنها وعده عذاب و عقاب داده آورده است. کتاب ثواب الأعمال مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏آید.

ثواب گفتن لا اله الا الله، رفتن به مسجد، تفکر، زیارت پیامبر و ائمه، حفظ قرآن، توبه، عمل به علم، شاد کردن دل برادر مؤمن و ثواب جهاد در راه خدا می‏باشد.

کتاب عقاب الاعمال نیز شامل موضوعاتی مانند:

مجازات کسی که در انجام فرامین الهی سستی به خود راه دهد، قسم دروغ، زکات ندادن، اذیت مؤمن، قطع رحم، حاکم ستمگر و مجازات ترک امر به معروف و نهی از منکر می‏باشد.

کتاب ثواب الأعمال شامل 788 حدیث است که در ضمن 389 عنوان آمده‏اند. کتاب عقاب الأعمال هم شامل 331 حدیث است که در ضمن 131 عنوان آمده‏اند.

روایات این کتاب در بسیاری از مجموعه‏های روایی بزرگ شیعه مانند: کتب اربعه، بحار الانوار و وسایل الشیعه نقل شده و به آنها استناد شده است. ‏

این کتاب دایرة المعارف بزرگی از معارف اسلامی و احکام حلال و حرام می‏باشد و هیچ فقیه دانشمند و یا ادیب نام‏آوری از آن بی‏نیاز نیست.

شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب می‏فرماید: امری که موجب گشت این کتاب را به رشته تحریر درآورم روایتی بود از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله که می‏فرماید:«راهنما بر انجام عمل نیک مانند انجام دهنده آن است»، و آن را «ثواب الأعمال» نام نهادم به امید آنکه خداوند مرا از پاداش آن محروم نفرماید و به جز امید به پاداش الهی و خوشنودی خداوند سبحان چیز دیگری مقصود من نبوده است.

3. الخصال

شیخ صدوق در این کتاب روایات فراوانی درباره مسائل اخلاقی و عقیدتی و دیگر موضوعات مورد نیاز جامعه بشری جمع آوری کرده است. این کتاب در نوع و سبک خود بی نظیر است و اولین کتابی است که به این سبک به نگارش در آمده است. مؤلف به شکلی زیبا و با توجه به اعداد یک تا هزار، روایات را دسته‏بندی نموده است. ارزش‏کتاب خصال با وجود حجم کم، دایرة المعارف بزرگی از معارف اسلامی و احکام حلال و حرام است و هیچ فقیه دانشمند و یا ادیب نام‏آوری از آن بی‏نیاز نیست.

همچنین این کتاب، به مباحث تاریخی، تفسیر قرآن، نکات فلسفی و مسائل سیاسی نیز اشاره دارد.

کتاب خصال با مطالب مفید و مباحث گرانقدر خود از مجموعه‏های نفیس روایات اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به شمار می‏آید. کتاب حاضر شامل 1255 حدیث است و در 26 باب مجزا تنظیم گردیده. عنوان بندی باب‏ها بر اساس ارقام است بدین شکل که روایات شامل یک خصلت در یک باب آمده و شامل دو خصلت در بابی و شامل سه خصلت در بابی دیگر و...

شیخ صدوق درباره انگیزه نگارش این کتاب می‏گوید:

با تحقیق در تألیفات مشایخ و علمای بزرگ گذشته دریافتم که آنان در بخش‏های مختلف علوم کتاب‏هایی نگاشته‏اند, اما درباره رابطه میان اعداد و صفات پسندیده و ناپسند چیزی نگاشته نشده است.

با توجه به فایده فراوان این موضوع برای جوینده علم، بر آن شدم تا برای تقرب به درگاه الهی دست به نگارش چنین کتابی بزنم تا به پاداش الهی و خوشبختی و رحمت خداوند متعال نایل گردم و از درگاه ایزد منان خواهانم تا امیدم را ناامید نگرداند چرا که او بر هرکاری تواناست.

اعتباراین کتاب نیز مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق مورد توجه خاص علما و فقهای شیعه قرار گرفته و روایات آن در بسیاری از مجموعه‏های روایی شیعه مانند کتب اربعه و بحار الانوار آمده و نقل آنها زینت بخش کتب روایی علمای متأخر از شیخ صدوق شده است.

4. صفات الشیعة

با بالا گرفتن ظلم و ستم خلفای عباسی و قدرت یافتن دولت‏های شیعه در سال‏های اولیه غیبت کبری و علاقه روز افزون مردم به اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، مذهب تشیع طرفداران فراوانی پیدا کرده بود. مردم بدون آنکه آگاهی صحیحی از معارف عمیق و گسترده تشیع داشته باشند به آن گرویده بودند و شیخ صدوق که یکی از خدمتگزاران بزرگ معارف اهل بیت علیهم السلام بود با نگارش این کتاب مردم را از صفات حقیقی شیعه خاندان رسالت آگاه ساخت تا مردم تنها به نام اکتفا نکنند، بلکه در حقیقت نیز پیرو و شیعه آن بزرگواران باشند.

روایات ائمه ـ علیهم السلام ـ درباره صفات و ویژگی‏های شیعه و اینکه شیعیان محمد و آل محمد ـ صلوات الله علیهم ـ چه خصوصیت‏هایی را باید دارا باشند تا شیعیان حقیقی آن بزرگواران باشند، موضوع این کتاب است. کتاب که شامل 71 حدیث است. از زمان نگارش تا کنون مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و در بسیاری از مجموعه‏های روایی بر آن استناد شده مانند: «الدمعة الساکبة» نوشته محمد باقر بن عبد الکریم دهدشتی نجفی و «بحار الانوار» علامه مجلسی و «وسایل الشیعه» شیخ حر عاملی و «مستدرک الوسایل» محدث نوری. علاقه محدث نوری به این کتاب در حدّی بوده که محدث نوری یک نسخه از آن را به خط خود نگاشته که این نسخه هم‏اکنون در دسترس می‏باشد.

این کتاب برای شناخت صفات شیعه حقیقی کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است و خواننده با مطالعه آن پی به صفات و ویژگیهایی که شیعیان اهل بیت باید دارا باشند می‏برد و با داشتن مجموعه روایات اخلاقی و عقیدتی و بهترین برنامه برای زندگی می‏باشد.

5. علل الشرایع‏

علل الشرایع مجموعه روایاتی از حضرت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ درباره علت برخی از احکام شرعی و عقیدتی است. شیخ صدوق در این کتاب به علت نام گذاری و علت برخی از کارهای پیامبران و یا پیامبر اسلام و ائمه معصومین نیز اشاره دارد. این کتاب برای شناخت علت برخی از احکام اسلام و فلسفه وجودی آنها، مانند اینکه چرا خداوند نماز را واجب گردانیده و اینکه چرا نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا را می‏توان با هم خواند بسیار راهگشا است.

همچنین دلیل برخی از مباحث عقیدتی در آن بحث شده، از جمله این که چرا پیامبران از فرشتگان برتر هستند و علت احتیاج ما به پیامبر و امام علاوه بر آن دلیل برخی از مباحث تاریخی را مستندا ذکر نموده، مانند علت حرمت شکار در روز شنبه بر یهودیان و اینکه چرا حضرت فاطمه زهرا علیها السلام شبانه دفن شد و مباحث مفید دیگر.

در مجموع، علل الشرایع کتابی ارزشمند و قابل توجه می‏باشد که با توجه به روایات اهل بیت رسول خدا، که تنها راه شناخت معارف و احکام اسلامی است، نگاشته شده است.

از جمله موضوعات کتاب عبارتند از: چگونگی ازدواج فرزندان حضرت آدم علیه السلام با فرشتگان، علت ورود حضرت علی علیه السلام به شوری، دلیل آنکه نماز صبح را بلند می‏خوانیم، بیان علت زکات، اینکه چرا وصیت فقط در یک سوم اموال صحیح است، علت نام گذاری پزشک به طبیب، سرّ حرمت گوشت حیوانات وحشی و بسیاری از مباحث مفید و ارزشمند دیگر.

شیخ صدوق که خود یکی از بزرگترین روات شیعه به شمار می‏آید عمر خود را صرف شنیدن و نقل روایات اهل بیت عصمت و طهارت نمود تا سخنان گهربار آن بزرگواران را به گوش دیگر انسان‏ها و آیندگان برساند.وی با نگارش این کتاب خدمتی بزرگ در راه شناخت معارف اسلام و انگیزه و علتهای احکام شرعی نموده است.

علامه مجلسی در این باره می‏فرماید: کتاب‏های شیخ صدوق در حدّ کتب اربعه می‏باشند و دراجازات روایی ما از مشایخ بزرگ شیعه موجود است و بسیاری از علما و فقهای شیعه از آنها روایت نقل کرده‏اند و به لطف خداوند نسخه‏های قدیمی و تصحیح شده‏ای از آن در اختیار ما می‏باشد. کتاب علل الشرایع و الأحکام نوشته شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی است. این کتاب به وسیله شیخ ابراهیم کفعمی با نام« اختصار علل الشرایع» و به وسیله شیخ شرف الدین یحیی بحرانی با نام« تلخیص علل الشرایع» خلاصه شده است. همچنین توسط آقا نجفی، شیخ محمد تقی اصفهانی به فارسی ترجمه شده است.

مباحث‏

6. عیون أخبار الرضا علیه السلام‏

شیخ صدوق در این کتاب روایت‏های پیرامون امام رضا علیه السلام و مجموعه روایاتی که از آن حضرت روایت شده را جمع‏آوری کرده است. کتاب عیون اخبار الرضا از معتبرترین منابع روایی شیعه است که مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است. این کتاب در شرح و توضیح بسیاری از عقاید شیعه کتابی ارزشمند و مفید می‏باشد. شیخ صدوق با جمع‏آوری سخنان و بحث‏های امام رضا علیه السلام با دیگر دانشمندان آن دوران بسیاری از مباحث مهم اسلامی را مطرح کرده است.

شیخ صدوق این کتاب را برای هدیه به کتابخانه صاحب بن عباد دیلمی، وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران نگاشته است. صاحب بن عباد در مدح و ستایش امام رضا علیه السلام اشعاری می‏سراید و آن را به شیخ صدوق هدیه می‏دهد و شیخ نیز این کتاب را در پاسخ به هدیه ایشان، به نگارش در می‏آورند.

مرحوم میر داماد در مدح این کتاب سروده است:

عیون أخبار الرضا صیقل تجلو عن القلب صداء الکرب

لم یبد للدهر نظیرا لها لناظر فی الشرق و الغرب

و کل فن فی أسالیبها یکفیک و تخلیة السرب کالشمس

من نور الهدی مشرق بالسلم یقضی وطر القلب‏

یعنی: کتاب عیون اخبار الرضا کتابی شفاف است که قلب انسان را شفا می‏دهد.

در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‏ای کتابی مانند این کتاب نگاشته نشده است.

این کتاب با شیوه‏ای شگفت‏انگیز مانند خورشید از نور هدایت می‏درخشد و آرزوی قلب را برآورده می‏سازد.

کتاب عیون اخبار الرضا بسیار مورد توجه علما و اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است و ترجمه‏ها و شرح‏های فراوانی بر آن نگاشته شده است.

7. فضایل الشیعة

بعد از وفات حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله حکومت‏های وقت سعی و تلاش فراوانی در خانه‏نشین کردن اهل بیت آن حضرت داشتند. آنان پیروان و شیعیان اهل بیت را قتل عام کرده و یا در زندان‏ها و زیر شکنجه به شهادت می‏رساندند.

تبلیغات شدیدی هم بر علیه شیعه به راه انداخته بودند و به آنها رافضی می‏گفتند یعنی کسانی که راه عموم مردم را ترک کرده‏اند. در این میان علما و فقهای شیعه با فداکاری و از خود گذشتگی به نقل روایات نبی اکرم و اهل بیت آن حضرت درباره مقام و منزلت ائمه علیهم السلام و یاران آنان پرداختند تا مقام حقیقی اهل بیت عصمت و طهارت و شیعیانشان را بر دیگر مسلمانان آشکار نمایند و اسلام حقیقی و راه حق را بر مردم نمایان گردانند. شیخ صدوق نیز یکی از راویان بزرگ شیعه به شمار می‏آید که در همین راستا این کتاب را به نگارش درآورده است.شیخ صدوق در این کتاب مجموعه روایاتی از ائمه علیهم السلام درباره مقام و منزلت شیعیان محمد و آل محمد صلوات الله علیهم می‏آورد و اینکه آنان تنها راهیان راه حق و پیروان حقیقی حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می‏باشند.

در مجموع این کتاب مجموعه روایاتی اخلاقی و عقیدتی می‏باشد. این کتاب که شامل 45 حدیث است، برای شناخت مقام و منزلت اهل بیت عصمت و طهارت و شیعیان و پیروان آنان کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است و خواننده با مطالعه آن به جایگاه شیعه در اسلام و نزد حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پی می‏برد.

8. کمال الدین و تمام النعمة

کتاب کمال الدین از قدیمی‏ترین و معتبرترین منابع روایی شیعه درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه می‏باشد. شیخ صدوق در این کتاب بسیاری از مباحث اعتقادی شیعه را درباره آن حضرت بیان فرموده است. وی در این کتاب مثال‏های فراوانی از غیبت پیامبران الهی آورده و به بررسی کامل مسئله امامت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه و تولد ایشان و روایات پیامبر و ائمه علیهم السلام درباره ظهور آن حضرت و کسانی که به خدمت آن حضرت رسیده‏اند و شرایط دوران ظهور ایشان پرداخته است.

شیخ صدوق انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می‏فرماید: بعد از آن که سفری به مشهد مقدس داشتم و به زیارت علی بن موسی الرضا علیه السلام مشرف شدم به نیشابور رفتم.

در آنجا بیشتر شیعیانی که به دیدن من می‏آمدند شبهاتی درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه داشتند و من هم سعی فراوانی در حل آن شبهات نمودم تا آنکه به قم آمدم. در آنجا نیز شیخ نجم الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی به دیدارم آمد.

او نیز از من درخواست نگارش کتابی در این باره داشت و من هم به ایشان وعده اجابت دادم تا آنکه شبی امام زمان عجل الله تعالی فرجه را در خواب دیدم.

آن حضرت به من فرمودند: چرا کتابی درباره غیبت نمی‏نویسی تا خداوند به واسطه آن حوایجت را برآورده سازد؟»

عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا من در این باره چند کتاب نوشته‏ام.»

آن حضرت فرمودند: «اینک کتابی بنویس و در آن به غیبت‏های پیامبران الهی نیز اشاره کن.»

پس از آن از خواب بیدار شدم و بر آن شدم تا این کتاب را به نگارش درآورم.

9. مصادقة الإخوان‏

کتاب حاضر مجموعه روایاتی است که از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام روایت شده و درباره رابطه میان افراد مؤمن با یکدیگر و حقوقی که برادران دینی بر هم دارند می‏باشد و برای شناخت حقوق برادران دینی بر یکدیگر، کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است و با توجه به روایات اهل بیت رسول خدا که تنها راه شناخت معارف و احکام اسلامی می‏باشند نگاشته شده است.

این کتاب مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏آید به طوری که روایات آن در بسیاری از مجموعه‏های روایی شیعه مانند کتب اربعه و بحار الانوار و وسایل الشیعه ذکر شده و به آن استناد شده است.

شیخ صدوق با نگارش این کتاب قدمی مهم برای شناخت معارف اصیل اسلام و شناساندن حقوق برادران مؤمن بر یکدیگر برداشته است. کتاب، شامل 125 حدیث است که در ضمن 43 باب تنظیم شده‏اند.

10 . معانی الأخبار

معانی الأخبار مانند دیگر کتاب‏های شیخ صدوق، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏آید و روایات آن در بسیاری از مجموعه‏های بزرگ روایی شیعه مانند:« کتب اربعه»،« بحار الأنوار» و« وسایل الشیعه» آمده و به آن استناد شده است.

این کتاب برای شناخت معانی اصطلاحات قرآنی، روایی، عقیدتی، فقهی و دیگر معارف اسلامی کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است که با توجه به روایات اهل بیت رسول خدا، که تنها راه شناخت معارف و احکام اسلامی می‏باشد، نگاشته شده است.

شیخ صدوق، که یکی از بزرگ‏ترین روات شیعه به شمار می‏آید، در تمام عمر خود همتی جز جمع آوری روایات اهل بیت عصمت و طهارت نداشت. وی با نگارش این کتاب و کتاب‏های فراوان دیگر در موضوعات مختلف خدمتی بزرگ در راه شناساندن معارف اصیل اسلام به جهانیان نموده است.

این کتاب شامل 809 حدیث است که در ضمن 419 باب آمده است و از جمله موضوعات کتاب می‏توان به: معنای بسم الله الرحمن الرحیم، معنای لوح و قلم، معنای ازدواج نور با نور، معنای جوانمردی و مردانگی، معنای وحدت و تفرقه و معنای سنت و بدعت، معنای سخن حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که می‏فرماید:« اختلاف امت من رحمت است»، معنای همسایه و حد همسایگی، معنای غیبت و بهتان و... اشاره کرد.

11. من لا یحضره الفقیه‏

این کتاب خاوی مجموعه روایات اهل بیت علیهم السلام درباره مسائل فقهی و احکام شرعی است. شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهی را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آوری نموده است.

این کتاب یکی از ارزشمندترین منابع روایی شیعه به شمار می‏آید و یکی از چهار کتاب معتبر روایی شیعه است و هر مجتهدی در اجتهاد و استنباط احکام شرعی باید به روایات آن توجه داشته باشد. کتاب من لا یحضره الفقیه از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علمای شیعه قرار گرفته است و پیوسته در مجموعه‏های بزرگ و کوچک روایی بر آن استناد نموده و از آن روایت نقل کرده‏اند. شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکی از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شریف الدین ابو عبد الله محمد بن حسین معروف به نعمت نگاشته است.

شیخ صدوق نیز با پذیرفتن این درخواست می‏فرمایند من در این کتاب بنا ندارم تا هر چه روایت شده را نقل نمایم بلکه فقط آن روایاتی را نقل می‌کنم که آنها را صحیح و معتبر می‏دانم و به آن فتوا می‏دهم و عقیده دارم که میان من و خداوند حجت است.

در قرون اولیه اسلامی فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه علیهم السلام اکتفا می‏کردند و به خود اجازه گفتن سخنی در برابر و یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمی‏دادند چرا که آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‏دانستند. حتی اگر می‏خواستند کتابی غیر روایی به نگارش درآورند سعی می‏کردند تا از الفاظ روایات استفاده کنند و سخنی غیر از سخن اهل بیت عصمت و طهارت ننویسند.

شیخ صدوق از آخرین علمای این دوره به شمار می‏آید. در تألیفات ایشان همه کتاب روایت و یا گرفته شده از الفاظ روایات است، به حدی که برخی از علمای شیعه می‏گویند اگر درباره مسأله‏ای روایتی نیافتیم به الفاظ شیخ صدوق نیز می‏توانیم استناد کنیم چرا که الفاظ ایشان همه استفاده شده از الفاظ روایات است. شیخ صدوق در مقدمه کتاب می‏فرماید من روایات این کتاب را از اصول معتبر و مشهور روایی شیعه گرفته‏ام مانند: کتاب حریز بن عبد الله سجستانی‏، کتاب عبید الله بن علی حلبی، کتاب‏های علی بن مهزیار اهوازی‏، کتاب‏های حسین بن سعید، نوادر احمد بن محمد بن عیسی‏ و بسیاری دیگر از اصول اولیه و منابع معتبر روایی.

این کتاب شامل مباحث فراوان فقهی است، بعد از ایشان از زمان شاگردشان «شیخ مفید» کم کم این سبک تغییر کرد زیرا با تغییر نیازهای روز و هجوم شبهات و ایرادات مخالفان و دشمنان اسلام و ورود فلسفه غرب به جهان اسلام و عقاید و افکار انحرافی، علمای ما مجبور به پاسخ گویی شدند و در صدد حل آن شبهات برآمدند و شیوه‏ای نو در تألیفات علما و فقهای شیعه پدیدار گشت.

شیخ صدوق در این کتاب حدود 6 هزار روایت نقل کرده است که عموما در باره مباحث فقهی و احکام شرعی است. بر کتاب «من لا یحضر» شرح‏های فراوانی نیز نگاشته شده که در شرح روایات کتاب و بررسی آنهاست

12. الأمالی‏

در اواخر قرن سوم هجری شیوه‏ای در میان دانشمندان اسلامی ظهور کرد که آن را فن امالی نامیدند. امالی جمع املا است و آن اینگونه است که یکی از اساتید و دانشمندان بزرگ در انجمنی، مطالبی را ایراد می‏کرد و دیگران سخنان او را نوشته و جمع‏آوری می‏کردند تا به صورت کتابی می‏شد و آن را امالی می‏خواندند. از فقهای بزرگ شیعه آثار گران بهایی به این شکل به یادگار مانده که امالی شیخ صدوق از آن جمله است و اثری بس نفیس و ارزشمند می‏باشد. کتاب امالی از جلسه‏های متعددی که شیخ صدوق هفته‏ای دو روز در روزهای سه شنبه و جمعه از 18 رجب سال 367 هجری تا روز 11 شعبان سال 368 هجری در مشهد مقدس املا فرموده و شاگردان ایشان نوشته‏اند تشکیل شده است.

متن این کتاب همان متن احادیث است که با سلسله سند آورده شده. در این کتاب تبحر شیخ صدوق در جمع و حفظ احادیث فریقین شیعه و سنی به خوبی آشکار است.

شیخ صدوق از هفتاد و یک استاد شیعه و سنی استفاده حدیث کرده و روایات آنها را با سلسله سندها در کتاب خصال خود آورده است.

منابع:

نرم افزار، گنجینه روایات نور

من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم: مؤسسه احیاءالکتب الاسلامیه.

امالی، شیخ صدوق، قم: ارمغان طوبی.

کمال الدین، شیخ صدوق، قم: انتشارات جمکران.

التوحید، شیخ صدوق، قم: ارمغان طوبی.

فرهنگ کتب حدیثی شیعه، محمود مدنی، تهران: نشر بین الملل وابسته به امیرکبیر.

به کوشش: دانیال بصیر