نهضت علمی که امام باقر (علیه السلام) راه‌اندازی کردند چه ویژگی‌هایی داشت و آیا در این نهضت رویکردی خاص نسبت به تولید علوم انسانی اسلامی وجود داشت یا خیر؟
پیامبر (صی الله علیه و آله) به هر امامی یک ماموریت داده است و برای امام باقر (علیه السلام) ماموریت پژوهشگری را انتخاب کردند. بر طبق روایات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در مورد امام باقر (علیه السلام) یبقر العلم بقرا (باقرالعلوم شکافنده علم) را ذکر کرده‌اند.
شکافت علم پدیده تحلیل و تولید است همینطور که زمین را شخم می‌زنند و تخم می‌پاشند و آن تخم جوانه می‌زند علم هم زمینی است که باید شخم زده شده و بذری کاشته شود تا علم تولید شود.
تولید علم از همین یبقر العلم ریشه می‌گیرد در زیارت ها می‌گوبیم"باقرالعلم بعد النبیین"یعنی بعد از پیامبر ما (صلی الله علیه وآله وسلم) اولین کسی که باقر است و آیین پیامبران مخصوصا محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) را میشکافد امام پنجم (علیه السلام) هستند. امام (علیه السلام) انسان زنده و واحد است و در هر برهه ای یک کار می‌کند در یک برهه دعا می‌کند در یک برهه می‌جنگد در یک زمان پژوهش می‌کند و ... اما همه امامان (علیه السلام) تمامی این توان ها را همزمان داشتند ولیکن هر دوره ای متناسب با شرایط زمان به کارگیری یکی از این امور اقتضا می‌کرد.
قدرت علمی یکی از انواع اقتدارها است شخصیت علمی امام باقر (علیه السلام) تا حدی والا و برجسته بود که دانشمندان نزد ایشان احساس کوچکی و حقارت می‌کردند و این در روایات اشاره شده است. از جمله:"عبدالله بن عطأ"که یکی از شخصیت‌های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام (علیه السلام) بود می گوید:"من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازه محفل محمد بن علی (علیه السلام) از نظر علمی حقیر و کوچک ندیدم. من"حکم بن عتیبه"را که در علم و فقه مشهور آفاق بود دیدم که در خدمت محمد باقر (علیه السلام) مانند کودکی در برابر استاد عالی مقام زانوی ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده بود. (سبط ابنالجوزی تذکره الخواص نجف منشورات المطبعه الحیدریة ۱۳۸۳ ص ۳۳۷)
با توجه به آنکه رویکرد امام باقر (ع فرهنگی و فکری بود نحوه مواجهه ایشان با جریان‌های انحرافی چگونه بود و چطور درباره کج روی آنها روشنگری می‌کردند
در زمان ایشان چهار انحراف اساسی عقیدتی اخلاقی سیاسی و اقتصادی در جامعه رخ داده بود که دین پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را تهدید می‌کرد. با اینکه امام حسین (علیه السلام) اصل دین را حفظ کرده بود و حکومت امویان در حال فروپاشی بود) وظیفه امام معصوم این است که با منکرات مبارزه کند امام باقر (علیه السلام) نیز با تولید علم و شیوه‌های دیگر این وظیفه خطیر را انجام می‌دادند.
چطور این اتفاق رخ داد؟
امام باقر (علیه السلام) تولید علم چهارگانه ای داشتند. خود به خود این انحرافات باعث می‌شد افرادی که تک تک و چهره به چهره در محضر امام (علیه السلام) حاضر می‌شدند و حضرت (علیه السلام) آنان را هدایت می‌کردند. ایشان گاهی با مسیحیان زندیقان (کسانی که معاد را قبول نداشتند و مادی گرا بودند) معتزله جبریه غلات و... مناظره می‌کردند.
مبارزه با این نوع انحراف علم کلام را تولید می‌کند. رشد علم کلام ناشی از برخورد زنده و جدی امام باقر (علیه السلام) با این گروه است. همچنین در اخلاق مشکلات عدیده وجود داشت به طوری که وقتی مسلمانان کشوری را فتح می‌کردند کنیزها و خواننده ها و فرهنگ آنها (از جمله مشورهای ایران و روم) به جامعه اسلامی وارد می‌شد و دربارها پُرشده بود از لهو و لعب و شراب و فساد از سوی دیگر قدرت اسلام که زیاد می‌شد به انحرافات و کبر و غرور سیاست مدارها و صاحبان قدرت می‌افزود.
در مجموع آن اخلاق جامعه نبوی منحرف شده بود. همزمان با این رویدادها امام (علیه السلام) موعظه می‌فرمودند و مردم را به تعامل و اعتدال وا می‌داشتند. در سیاست امام (علیه السلام) شایسته سالاری را تذکر می‌دادند و می‌گفتند حاکمان کنونی غاصب اند و رهبر جامعه اسلامی باید از طرف خدا و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) مشروعیت داشته و مردم او را به عنوان حاکم شرع بشناسند.
همچنین اینکه کسب قدرت و معیارهای شایستگی امام و مسلمانان چگونه باید باشد را تشریح می‌کردند و به همین صورت بتدریج علم و فقه سیاسی و اندیشه و فلسفه اسلامی که همگی جزو علوم انسانی است تولید می‌شد.
اما در اقتصاد نیز حاتم بخشی ربا اختلاف طبقاتی و فقر زیاد و مانند جریان وال استریت شده بود یک عده سرمایه دار شده بودند و تجملات و دینار و درهم و کاخ ها و سرمایه سالاری سیطره پیدا کرده بود. امام (علیه السلام) در اینجا مکتب اقتصادی اسلام را که مبتنی است بر زهد و تولید و کار که به عنوان اقتصاد اسلامی آن را می‌شناسیم تولید کردند.
بنا بر این ایشان مقابل هر نوع انحرافی تولید علم داشتند. امام (علیه السلام) از این تهدیدها فرصت‌هایی را ایجاد می‌کردند و در قبال هر جریانی که پاسخگو بودند به طور طبیعی علوم تولید می‌شد و همزمان نیروی انسانی هم تربیت می‌شد. ایشان بیش از ۲۴۷ نخبه تربیت کردند آنها روایات و فرمایشات ایشان را گرفته و ثبت و ضبط می‌کردند و توزیع و نشر این علوم را انجام می‌دادند و همه این امور به پژوهش و تولید علوم انسانی اسلامی کمک می‌کرد.
بنا بر این اگر بگوییم امام باقر(علیه السلام) پژوهشگاهی تاسیس کردند که امام صادق (علیه السلام) آن را به دانشگاه تبدیل کرد سحن گزافی نیست چرا که وقتی پژوهشی انجام می‌شود دانشگاه آنها را میان دانشجویان دسته بندی و توزیع می‌کند.
از سوی دیگر به دلیل تغییر رژیم و تصرف حکومت به دست عباسیان فرصتی پیش آمده و مرزها باز شده بود و جوانان و دانشجویان به سراغ امام (علیه السلام) می‌آمدند و شبهات خود را رفع می‌کردند و همین به تولید علم کمک شایانی می‌کرد.
بنابراین امامان معصوم (علیه السلام) هیچ گاه نمی‌توانستند ساکت بنشینند و برای همین از سوی حکومت وقت مسموم می‌شدند یا به شیوه ای دیگر به شهادت می‌رسیدند. سیره دشمن همین است که دانشمندان چه هسته ای و چه غیرهسته ای را ترور کند و امام باقر (علیه السلام) از این قاعده دشمن جاهل در امان نماندند و به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع کنار مزار پدرشان به خاک سپرده شدند.
با این توصیف مهمترین میراث علمی امام باقر (علیه السلام) برای شیعه چه بود؟
میراث علمی ایشان بسیار وسیع است در فقه اسلامی بیشترین روایت از سوی ایشان نقل شده لذا شیعه در دانش فقه ابتدا مدیون آن حضرت (علیه السلام) است. در زمان ایشان مردم از احکام اسلام کم اطلاع بودند و این به دلیل ناشایستگی حاکمان وسعت حکومت و پراکندگی آن بود و مردم بسیاری از مسائل ابتدایی همچون طهارت وضو و ... را نمی‌دانستند. در زمان امام باقر(علیه السلام) تعمیق و پژوهش‌های فراوانی انجام شد و بزرگترین خدمتی که ایشان به جامعه اسلامی کردند باز گذاشتن راه اجتهاد بود.
//
شیعه نیوز
