اشاره بررسی تاریخی شکل گیری و تکوین مذهب شیعه در سالیان اخیر به دلیل مختلفی توجه بیشتری را در میان محققان داخلی و خارجی به خود معطوف کرده و حاصل این تلاشها نگارش آثار متعددی بوده است که البته کمتر نقد و بررسی آنها مورد توجه قرار گرفته است. به تازگی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی کتابی به نام خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصر امامان به قلم آقای علی آقانوری منتشر کرده است. استفاده گسترده از منابع و تحقیقات انجام شده در سالیان اخیر و تبویب نظامند کتاب، این اثر را در میان آثار تالیف شده در این باب، ممتاز ساخته است.
نوشتار حاضر گزارشی از این کتاب و تذکر چند نکته ای در باب آن است. علی آقا نوری، خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصر امامان (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم ۱۳۸۵). در میان آثار تالیف شده در باب تاریخ تشیع دست کم از سه اثر می‌توان نام برد که اهمیت ویژه ای داشته اند.
نخستین این آثار، کتاب تشیع در مسیر تاریخ از سید حسین محمد جعفری است که پایان نامه مولف در دانشگاه آمریکایی بیروت بوده و از حیث نگاهی روشمند به تاریخ آغازین تشیع و طرح برخی مسائل اثری ممتاز است. بعد از این کتاب، تاریخ تشیع از حجت الاسلام رسول جعفریان اثر دیگری است که علیرغم حجیم بودن آن، به دلیل طرح برخی نکات کلیدی چون تطور و تحول مفهوم شیعه در قرون اولیه که بحث مبسوطی در جلد اول آن ارائه کرده، بیشک اثری مهم است. آخرین اثر که البته در اینجا تنها بر اساس سیر تاریخی نشر این آثار آخرین اثر است، کتاب مکتب در فرآیند تکامل است که ترجمه عربی آن نیز چند سال پیش در قم منتشر شده است. در میان این سه اثر دو اثر نخست در مقطع کارشناسی رشته تاریخ در درس تاریخ تشیع نیز تدریس می‌شده است. با این حال جای کتابی که در عین جامعیت واختصار، تاریخ فکری- فرهنگی تشیع در سه قرن نخست را بیان کرده باشد، خالی بود حتی کتابی دو جلد که انتشارات سمت به تازگی آن را منتشر کرده، به نظر نگارنده، این خلاء را برطرف نکرده است. با چنین پیشینه، کتاب خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصر امامان به قلم آقای علی آقا نوری به رشته تحریر در آمده است.
این اثر که هفت فصل سامان یافته سعی در ارائه گزارشی تاریخی از شکل گیری و تکون تشیع در بستر تاریخی آن دارد. نگاهی به کتاب خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصرامامان (علیه السلام)۳۲ روشمندی کتاب و استفاده از منابع اصیل از ویژگی ها بارز کتاب است که نشان از آشنایی دقیق مولف محترم با زمینه‌های بحث دارد. همچنین نثر کتاب بسیار دلنشین و خوش خوان است. مولف در فصل نخست چگونگی پیدایش فرق اسلامی، ضمن بیان معنی فرقه و مراد از آن به دلایل و مسایلی پرداخته که فرق اسلامی بر اساس آن شکل گرفته اند. فصل دوم که شیعه و فرقه‌های شیعی از نگاه ارباب ملل و نحل نام دارد، به پیشینه نگارش آثاری در باب فرق اسلامی که بیشتر به کتاب المقالات شهرت دارند، اشاره کرده و معرفی انتقادی از مهمترین منابع ملل و نحل نگاری اسلامی که مولف خود در تالیف کتاب از آنها بهره برده، آورده است (ص ۵۱- ۶۷). این بررسی که نخست با ذکر کتاب الزینه فی الکمات الاسلامیه العربیه از ابوحاتم رازی داعی اسماعیل وافادار به سنت قرمطیان آغاز شده با شرح و معرفی چهارده اثر پایان یافته است.
در میان آثار که مولف محترم از آنها سخن گفته به نحو طبیعی نام دو کتاب فرق الشیعه منسوب به حسن بن موسی نوبختی و کتاب المقالات و الفرق سعد بن عبدالله اشعری که گزارش‌های مهمی در باره تاریخ تشیع آورده اند، آمده است. مولف محترم به مسئله تشابه این دو کتاب اشاره کرده اند اما به رای درباره اصالت این دو کتاب و یا اینکه کدام اثر مبنای تالیف دیگری بوده، چندان نپرداخته اند. مسئله شباهت میان این دو کتاب که پیشتر مورد توجه محققان چندی از جمله ویلفرد مادلونگ و حجت الاسلام سید محمد رضا جلالی حسینی قرار گرفته است. پرسش نخست آن است که اصالت با کدام یک از این دو کتاب است؟ از نقل قولهای متعددی که کشی در معرفه الناقلین آورده، و برگرفته از کتاب المقالات و الفرق سعد بن عبدالله اشعری است می‌توان گفت که اصالت با کتاب اشعری است اما شباهت ها فراوان میان این دو کتاب به حدی است که بهتر است کتاب فرق الشیعه را تحریر اولیه و یا استنساخی نه چندان دقیق از کتاب اشعری بدانیم. آنچه که مسلم است این مطلب است که باید از کتاب فرق الشیعه با عنوان منسوب یاد کرد.
نکته دیگر ارتباط درونی این آثار با یکدیگر است. آنچه که از مقایسه میان این کتاب ها می‌توان دریافت آن است که سعد بن عبدالله اشعری و ابوالحسن اشعری از منابعی مشترک بهره برده اند و نویسندگان بعدی نیز عموما گزارش‌های ابوالحسن اشعری و نه منابعی که وی در اختیار داشته را در نقل اخبار مربوط به شیعه استفاده کرده اند که لازم بود این مطلب مورد اشاره قرار گیرد که البته در ادامه بحث، با عنوان آسیب شناسی آثار فرقه شناسی (ص ۶۷-۹۰) به مطالب مفیدی در چگونگی بهره جستن از آثار ملل و نحل آمده است. همانگونه که مولف محترم به درستی اشاره کرده است، ملل و نحل نویسان مسلمان متاثر از حدیث افتراق سعی در ارائه فهرستی کامل منطبق با عدد‌های آمده در این حدیث داشته اند و همین موجب خلق فرقه‌های شده که گاه تنها در ذهن نویسندگان ملل و نحل نگار بوده و وجود خارجی نداشته اند. نگاهی به کتاب خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصرامامان (علیه السلام)۳۳ فصل سوم که مفهوم شناسی شعیه و تشیع نام دارد (ص ۹۱-۱۱۶) بررسی از تکوین تاریخی مفهوم شیعه و تطور معانی مختلف آن در بستر تاریخی دارد.
نظریه‌های مختلف در باب شکل گیری شیعه و نقد و بررسی آنها موضوع فصل چهارم را تشکیل داده است (ص ۱۱۷-۱۵۵) از فصول خواندنی کتاب است. بررسی مشکلات سیاسی، اجتماعی شیعه و رهبران شیعی در عصر ائمه (ص ۱۵۷-۱۹۶) فصل بعدی کتاب است. تعامل شیعیان در عصر اموی و عباسیان با حکومت و مشکلات آنها به تفصیل در این بخش مورد بحث قرار گرفته است. بی گمان مهمترین مسائل مورد بحث و منازعه میان عباسیان وعلویان در عصر عباسی نخست مسئله مشروعیت عباسیان بود که در زمان منصور با قیام نفس زکیه به بحرانی جدی تبدیل شده بود (ص ۱۷۴) موضوعی که به تفصیل از سوی فاروق عمر فوزی در اثر کلاسیک العباسیون الاوایل مورد بحث و تحلیل قرار گفته است که البته مولف محترم به این بحث اشاره نکرده اند و حتی درباب نامه نگاری ها بین منصور و نفس زکیه که اهمیت مهمی در فهم ماهیت منازعه میان این دو دارد به کتاب تاریخ طبری که تفصیل این ماجرا را نقل کرده و سالها قبل تیلمان ناگل بررسی درخشانی از آن و اطلاعات مندرج در دیگر منابع منتشر کرده، اشاره ای نیاورده است و به کتاب دیگر که در مقایسه به کتاب فوزی آثار حاشیه ای هستند، ارجاع داده اند.
هر چند در فصل بعدی (ص ۲۰۳) از این موضوع با ارجاع به الکامل ابن اثیر سخن گفته اند که البته بهتر بود این ارجاع به طبری یا الکامل مبرد داده می‌شد که مبنای ابن اثیر در نقل این مطالب بوده است. همین گونه در باب قیام حسین بن علی فخی در دوران هادی، اشاره ای به کتاب ارزشمند اخبار فخ احمد بن سهل رازی و مقدمه عالمانه ماهر جرار در تحلیل و بررسی این قیام نکرده اند. در بحث از قیام‌های زیدیه تفکیک دقیقی درباره مسئله کلیدی نص خفی و نص جلی که یکپی از مسائل متمایز کننده دیدگاه امامیه و زیدیه در باب امامت بوده، نشده است (برای مثال ص ۱۷۹). بررسی اختلافات سیاسی- کلامی شیعیان و اصحاب امامان موضوع فصل ششم کتاب است (ص ۱۹۷-۲۴۳) که فصلی بلند و با اهیمت است. درگیری میان سادات حسنی و امامیه که آغاز گر این بخش است با ذکر منازعات کلامی میان این دو جریان در عصر ائمه ادامه یافته و به عنوان مثالهایی از این گونه منازعات و محتوی آنها، مولف محترم از رساله ای قاسم بن ابراهیم رسی یاد کرده اند(ص ۲۰۳-۲۰۵). نکته ای که در باب این رساله به طور دقیق مورد توجه قرار نگرفته، مسئله عدم انتساب آنها به رسی است هر چند دست کم از قرن ششم به بعد (این تاریخ بر اساس تاریخ کتابت مجموعه ای از رساله‌های رسی در قرن ششم است که این دو رساله در ضمن آنها آمده است) این آثار در میان زیدیه به عنوان تالیفی از قاسم بن ابراهیم رسی (متوفی ۲۴۶) شهرت داشته اند.
درباب عدم انتساب رساله الرد علی الروافض من اهل الغلو اشاره درست مادلونگ به ذکر نام قاسم رسی و چهار برادرش در ضمن رساله است که به صراحت دلالت بر تالیف این رساله توسط شخصی جز رسی دارد. رساله الرد علی الرافضه و انتساب آن به رسی نیز محل تردید است که مادلونگ به این موضوع در بررسی خود درباب رسی به نام امام قاسم بن ابراهیم و معتقدات زیدیه (برلین ۱۹۶۵) اشاره کرده است.
نگاهی به کتاب خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصرامامان (علیه السلام)۳۴ بحث از مسئله علم امام و ماهیت کلامی امامت در اندیشه اصحاب ائمه موضوع مفصلی است که به تفصیل در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است (۲۰۹-۲۴۳). انشعابات شیعی در عصر امامان (ص ۲۴۵-۳۱۷) که فصل هفتم و آخرین بخش کتاب را تشکیل می‌دهد، گزارشی از فرقه ها و نحله‌های شیعی در عصر ائمه است. بحث از کیسانیه که ظاهرا قدیمی ترین فرقه شیعی در عصر ائمه است، نخستین فرقه ای مورد بحث مولف است (ص ۲۴۵-۲۵۵). زیدیه و انشعابات مختلف آن (ص ۲۵۵-۲۷۲) دومین فرقه ای است که مورد بحث قرار گرفته است. در بحث از آراء وعقاید کلامی زیدیه لغزش‌های دیده می‌شود از جمله آنکه تفکیکی در باب عقاید زیدیه نخستین که در مسائل تشبیه و جبر و اختیار موضعی همانند اهل حدیث داشته اند نشده و از زیدیان نخستین به قایلان به نفی تشبیه و نفی جبر یاد شده است.
مادلونگ در مقاله‌ای که با عنوان نقش خوارج و شیعیان در تکوین کلام پیش از اشعری نگاشته، این موضوع را مورد بررسی قرار داده است. همچنین در تفسیر ابوالجارود زیاد بن منذر که بخش‌هایی از آن در ضمن تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم باقی مانده و یا کتاب غریب القرآن منسوب به زید بن علی می‌توان اندیشه‌های تشبیهی و جبری را یافت(ص ۲۷۰). همچنین برخلاف آنچه که عموما گفته می‌شود، زیدیه در مسئله امامت تنها علوی و بعدها فاطمی بودن را شرط کافی نمی‌دانسته اند. به دیگر سخن فاطمی بودن و قیام به سیف تنها شرط لازم بوده و شرایط دیگری از جمله علم و پذیریش دیگر عالمان علوی از شروط امامت بوده کما اینکه در سنت رسمی زیدیه از همان آغاز حسن بن زید و محمد بن زید هیچ گاه به عنوان امام مورد پذیرش قرار نگرفته اند. بخش از غلات، اسماعیلیه، جریان واقفه و گروه‌های شیعی بعد از وفات امام حسن عسکری که به خطا در مواردی عسگری آمده، دیگر موضوعات مورد بحث کتاب است (ص ۲۷۲-۳۱۷). در بحث از غلات (ص ۲۸۲-۲۸۳) بعد از نقل عبارتی بلند از کتاب مکتب در فرآیند تکامل و براساس گفته مدرسی عنوان شده که جریان غلات در اواخر حیات ائمه دیگر از الوهیت ائمه سخن نمی‌گفته اند. این مطلب نادرست است و شاهد صریح آن وجود رساله ای به نام رساله راس باشیه و شرح آن از حسین بن حمدان خصیبی رهبر و تدوین گر عقاید نصیریه هستیم که در آن از الوهیت علی علیه السلام و ائمه دفاع شده است. در سنت نصیریه این رساله اهمیت ویژه ای دارد و بعد ها طبرانی نیز در رساله ای به دفاع از اندیشه‌های الوهیت علی علیه السلام آمده در رساله‌های خصیبی پرداخته است. از ضعف‌های جدی کتاب عدم بهره‌گیری از تحقیقات خاورشناسان است که آثار متعددی درباره دوره بررسی شده تالیف کرده‌اند که لازم است در ویرایش بعدی کتاب افزوده شوند. کتاب تقریبا از اغلاط املایی خالی است هر چند برخی خطاها نیز در آن دیده می‌شود. این کتاب که بیشک می‌تواند منبع درسی درس تاریخ تشیع در رشته‌های تاریخ قرار گیرد، اثری ارجمند و کاری قابل تقدیر و ستایش است.
/
سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام
