* لازم به ذکر است که ایشان با مرحوم علامه‌ی حلی یک نفر نیستند. برای مظالعه‌ی شرح حال علامه‌ی حلی، در اینجا کلیک کنید.
هجدهم ماه شوال، مصادف با سالروز وفات فقیه یزرگ اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیه السلام)"ابن ادریس"است. نوشته زیر،شرح حالی کوتاه از این شخصیت بزرگ جهان تشیع است.
محمد بن احمد بن ادریس بن حسین بن قاسم بن عیسی حلّی عجلی ملقب به"فخرالدین"و کنیه‌اش"ابوعبدالله"است. او در سال 543 هـ.ق. چشم به جهان گشود. نسبش از طرف مادر، به سه واسطه به شیخ طوسی(ره) می‌رسد و خاله‌اش همسر شیخ مسعود ورام است.
زادگاه
شهر حلّه به دست سیف الدوله، امیر خاندان بنی مزید بنیانگذاری شده است. این شهر مرکز استان بابل است. این استان از شمال به استان بغداد و از جنوب به استان قادسیه از شرق به استان واسط و از غرب به استان کربلا متصل است.
حوزه علمیه حله بعد از سقوط بغداد به دست هولاکوخان تاتار، شکل گرفت. زمانی که بغداد سقوط کرد، مردم حلّه دسته دسته به استقبال سپاه ایشان رفتند و امان خواستند. هولاکوخان به آنها امان داد. بدین صورت، حلّه از حمله مغولها، در امان ماند. طلاب، استادان و فقیهان حوزه علمیه بغداد این فرصت را غنیمت شمردند و به حلّه رفتند و نشاط و تحرک علمی را از بغداد به حلّه منتقل نمودند. در حلّه، فقیهان بزرگی ظهور کردند که تأثیر عظیمی بر دگرگونی و تحوّل اسلوب‌های فقه و اصول امامیه و نوگرایی در نظام عملی اجتهاد و تنظیم ابواب فقه داشتند.
منزلت فقهی
شجاعت علمی محقق حلی در شکستن سنت تقلید از آراء شیخ طوسی، تحرک بخشیدن به فقه امامیه، خارج کردن آن از رکود و جمود و تشویق ابتکار و اندیشه آزاد، بیانگر جلالت قدر اوست. تا صد سال پس از درگذشت شیخ طوسی همه مسندنشینان فقاهت شیعه خوشهچینان آراء شیخ طوسی و در حقیقت فقط منعکس کنندگان نظرات او بودند، تا جایی که میتوان گفت باب اجتهاد را تا حدودی مسدود کرده بودند. البته این نوع تقلید فقهاء از شیخ طوسی به دلایلی بود که از جمله:
1. درک عظمت علمی شیخ طوسی و اعتماد به آرای وی بوده است.
2. احساس عجز در مقابل استحکام مبانی شیخ طوسی و قوت استنباط وی. 3. تلقی اهانت به مقام شیخ بوده است. در چنین حالی بود که ابن ادریس حلی پا از دایره تقلید بیرون نهاد و به احیای اجتهاد و اظهار نظر آزاد پرداخت.
استادان
ابن ادریس نزد فقیهان و دانشمندان بزرگ اسلامی به تحصیل پرداخت و به درجه بالایی از فقاهت و کمال رسید. استادان او عبارتند از:
ابوالمکارم حمزة بن علی بن زهره حسینی، معروف به سید ابوالمکارم ابن زُهره. او یکی از بزرگترین دانشمندان شهر تاریخی و شیعه نشین حلب است.
محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی. معروف‌ترین اثر او"مناقب آل ابیطالب"می‌باشد. آرامگاه وی در شهر حلب زیارتگاه مردم است.
عبدالله بن جعفر دوریستی که از شاگردان شیخ مفید، سید مرتضی و سید رضی است و از آنها نقل روایت می‌کند. ابن ادریس و شاذان بن جبرییل از وی نقل روایت می‌کنند. کفایه در عبادات، یوم و لیله و کتاب اعتقادات از آثار اوست.
شیخ ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی. وی علاوه بر فقه، در علم رجال و شناخت اخبار و راویان حدیث نیز مهارت داشت. شرح النهایه، الامالی، المرشد الی سبیل المتعبد از آثار اوست.
استادان دیگر محقق حلی عبارتند از: عماد الدین محمد بن القاسم طبری. حسین بن هبة الله بن رطبه سوراوی. شیخ عربی بن مسافر عبادی حلی. شیخ الیاس بن ابراهیم حایری.. راشد بن ابراهیم بحرانی. سید عزالدین شرفشاه بن محمد افطسی. ابوالحسن علی بن ابراهیم علوی. سید نظام الشرف ابن عریضی.
شاگردان
نجیب الدین محمد بن نما از فرزانگان و دانشوران نامی شهر حله است. او مدرسه‌ای کنار مقام منسوب به صاحب الزمان در حله تأسیس کرد. ابن نما در 80 سالگی وفات یافت. کتاب"مثیر الاحزان"و"شرح الثار فی احوال المختار"راجع به انتقام از کشندگان حضرت امام حسین(علیه السلام) از تألیفات اوست.
سید فخار موسوی از فقیهان شهر تاریخی حله است. کتاب معروف او"الحجة الذاهب الی تکفیر ابی طالب"درباره ایمان ابی طالب است.
از دیگر شاگردان آن محقق بزرگ، محیی الدین محمد بن عبدالله بن علی بن زهره. علی بن یحیی خیاط. احمد ابن مسعود اسدی. علی بن ابراهیم علوی عریضی. شیخ جعفر بن نما. حسن بن یحیی بن سعید حلّی. جعفر بن احمد حایری. علی بن یحیی خیاط یا حناط و طعمان یا طومان بن احمد عاملی می‌باشند.
آثار علمی
اگرچه برخی متذکر شدهاند که ابن ادریس آثاری در فروع و اصول داشته است و او را کثیرالتالیف دانستهاند ولی آنچه منسوب به ایشان است را میتوان به دو بخش تقسیم کرد:
آثار غیر فقهی ایشان که عبادتند از: مستطرفات سرایر. مختصر التبیان. التعلیقات. حاشیه صحیفه سجادیه. طب و استشفاء. رسایل ابن ادریس و رسالهای در ناصب.
آثار فقهی مرحوم محقق: سرایر. مسائل ابن ادریس. جوابات المسایل. خلاصه الاستدلال و مناسک.
کتاب معروف ابن ادریس همان"السرایر الحاوی لتحریر الفتاوی"است. این کتاب از آثار بدیع فقهی می‌باشد که ارزش و اعتبار آن پس از سالها و قرنها هنوز قوت خود را دارد. سرایر افزون بر ارزش فقهی آن، به واسطه آخرین بابش که محقق آن را"باب النوادر"نام نهاده است، شامل گزیدهای از کتب مشایخ و روات است که ارزش حدیثی قابل توجهی دارد. امتیازات کتاب سرایر عبارتند از اشتمال بر ابواب فقه. ابداع و ابتکار در دسته‌بندی مباحث و ترتیب آنها. دور بودن از ایجاز مُخلّ و اطناب مُملّ. شیوه نگارش جالب و روان. یکی از عواملی که باعث شد ابن ادریس این کتاب را به رشته تحریر درآورد، شکستن جو تقلیدی بود که از زمان شیخ طوسی به وجود آمده بود.
شیوه طرح مباحث فقهی در کتاب سرایر به این گونه است که، ضمن مطرح کردن مباحث فقهی، نظر اجتهادی خود و دیگران را مطرح و به نظرات مجتهدان دیگر مذاهب اسلامی نیز اشاره می‌کند و مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنین ابن ادریس مسیله‌ای را که مطرح می‌کند، ابعاد مختلف آن را به گونه‌ای کامل مورد بررسی قرار می‌دهد و برای اثبات نظریه خود، به ادله اجتهادی مانند کتاب، سنت متواتر، اجماع و ادله فقاهتی مانند اصول عملی و قاعده احتیاط، تمسک می‌کند. البته مرحوم محقق سعی می‌کند مسائل را مختصر و به طور دسته بندی و گویا مطرح کند.
از منظر بزرگان
اظهار نظرهای مختلفی درباره ابن ادریس وجود دارد، عده‌ای وی را به خاطر نپذیرفتن خبر واحد و مخالفت با آرای شیخ طوسی، مورد سرزنش قرار داده‌اند و عده‌ای دیگر او را به خاطر این شهامت که اجتهاد را دوباره احیا کرد، مورد ستایش قرار داده‌اند. در اینجا به چند نمونه از سخنان بزرگان اشارهای خواهیم داشت.
قاضی نور الله شوشتری:"در اشتغال فهم و بلند پروازی، از فخر الدین رازی پیش و درعلم فقه و نکته پردازی از محمد بن ادریس شافعی در پیش است. کتاب سرایر که از جمله مصنفات شریفه اوست، در دقت فهم و کثرت او، دلیلی ظاهر و برهانی باهر است و او را بر تصانیف شیخ اجل ابوجعفر طوسی، ابحاث بسیار است و در اکثر مسائل فقهی او را خلافی یا اعتراضی و یا استدراکی هست."
محدث نوری:"ابوعبدالله محمد بن احمد بن ادریس عجلی حلّی عالم بزرگوار و معروفی است که بزرگان فقها در اجازه‌های خود به عظمت مقام علمی، فهم و دقت او اعتراف کرده‌اند و او را ستوده‌اند."
شیخ یوسف بحرانی: «شیخ فقیه و اصولی خالص و مجتهدی صرف و او اولین فردی بود که باب طعن بر شیخ طوسی را گشود."
شهید مرتضی مطهری:"ابن ادریس حلی از فحول علمای شیعه است... و به حریت فکر معروف است. صولت و هیبت جدّش، شیخ طوسی را شکست و به علما و فقهاء تا حد اهانت، انتقاد می‌کرد."و در جای دیگری میگوید:"ابن ادریس با این عمل خود اولاً ثابت کرد که از ضمیری آگاه برخوردار است و نیاز عصر خویش را درک می‌کند. ثانیاً ثابت کرد که از موهبت شجاعت عقلی و ادبی بهره‌مند است او از کسانی نیست که فقط نیاز را احساس کند، ولی جرأت اقدام را نداشته باشد. با جرأت و جسارتی کم نظیر این گام خطیر را برمی‌دارد."
ابن فوطی، دانشمند مشهور سنی:"فخر الدین ابو عبدالله محمد بن ادریس بن محمد عجلی حلّی، فقیه شیعه از فضلاء و فقهای شیعه و دانایان اصول شریعت است."
ابن حجر عسقلانی، عالم شهیر سنّی:"محمد بن ادریس عجلی حلّی فقیه شیعه و دانشمند بزرگ آنان است. او راست تصانیفی در فقه امامیه، شیعه در زمان وی دانشمندی چون او را نداشتند."
وفات
مرحوم ابن ادریس حلی در روز جمعه هجدهم شوال سال 598 قمری در 55 سالگی در شهر حله به دیار حق شتافت. در سال 1381قمری، مرقد این عالم بزرگ تعمیر و تجدید بنا شد که اکنون آرامگاهش زیارتگاه شیعیان آن دیار است.
منابع
اعیان الشیعه
ریاض العلماء
قاموس الرجال
الوافی بالوفیات
زندگی و اندیشههای ابن ادریس
/
سایت ابنا
