ماجرای فدک چه بود و ارزش اقتصادی آن چقدر بود؟

کشمکشهای سقیفه در راه انتخاب خلیفه به پایان رسید وابوبکر زمام خلافت را به دست گرفت حضرت علی ـ علیه السلام ـ باگروهی از یاران با وفای او از صحنه حکومت بیرون رفت, ولی پس از تـنویر افکار وآگاه ساختن اذهان عمومی, برای حفظ وحدت کلمه, از در مخالفت وارد نشد واز طـریـق تعلیم و تفسیر مفاهیم عالی قرآن وقضاوت صحیح واحتجاج واستدلال با دانشمندان اهل کتاب، به خدمات فردی واجتماعی خود ادامه داد.
امـام ـ عـلیه السلام ـ در میان مسلمانان واجد کمالات بسیاری بود که هرگز ممکن نبود رقبای وی این کمالات را از اوبگیرنداو پسر عم وداماد پیامبر گرامی)صلی الله علیه و آله), وصی بلافصل او, مجاهد نامداروجانباز بزرگ اسلام وباب علم نبی (صلی الله علیه و آله و سلم) بود.هـیچ کس نمی‌توانست سبقت او را دراسلام وعلم وسیع واحاطه بی نظیر وی را بر قرآن وحدیث و بر اصول و فروع دین و برکتابهای آسمانی انکار کند یا این فضایل را از او سلب نماید.
در این میان, امامـ علیه السلام ـ امتیاز خاصی داشت که ممکن بود در آینده برای دستگاه خلافت ایجاداشکال کند وآن قدرت اقتصادی ودر آمدی بود که از طریق فدک به او می‌رسید.
از ایـن جـهـت, دستگاه خلافت مصلحت دید که این قدرت را از دست امام ـ علیه السلام ـ خارج کند, زیرا این امتیاز همچون امتیازات دیگر نبود که نتوان آن را از امام ـ علیه لسلام ـ گرفت.[۱]
مـشـخـصـات فدک:
قریه(فدک) سرزمین آباد وحاصل خیزی بود که در نزدیکی خیبرقرار داشت و فاصله آن با مـدینه حدود ۱۴۰ کیلومتر بود وپس از دژهای خیبر محل اتکای یهودیان حجاز به شمار می‌رفت[۲].
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) پس از آنکه نیروهای یهود را در ((خیبر)) و((وادی القری)) و((تیما)) در هم شـکست و خلاء بزرگی را که در شمال مدینه احساس می‌شد با نیروی نظامی اسلام پر کرد, برای پایان دادن به قدرت یهود در این سرزمین, که برای اسلام ومسلمانان کانون خطر، به شمار می‌رفت, سفیری به نام محیط را نزد سران فدک فرستاد.
یـوشـع بـن نون که ریاست دهکده را به عهده داشت صلح و تسلیم را بر نبرد ترجیح داد وساکنان آنـجـا متعهد شدند که نیمی از محصول هر سال را در اختیار پیامبر اسلام بگذارند وازآن پس زیر لوای اسلام زندگی کنند وبر ضد مسلمانان دست به توطئه نزنند.
حکومت اسلام نیز, متقابلاً, تامین امنیت منطقه آنان را متعهد شد.در اسـلام سـرزمـینهایی که از طریق جنگ ونبرد نظامی گرفته شود متعلق به عموم مسلمانان است ولی سرزمینی که بدون هجوم نظامی و نبرد دراختیار مسلمانان قرار می‌گیرد، مربوط به شخص پـیـامبر (صلی الله علیه و آله (وامام پس از اوست وبایدبه طوری که در قوانین اسلام معین شده است, در موارد خـاصی بکار رود, ویکی از آن موارد این است که پیامبر وامام نیازمندیهای مشروع نزدیکان خود را به وجه آبرومندی برطرف سازند[۳].
فدک هدیه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت فاطمه(سلام الله علیها):
محدثان ومفسران شیعه وگروهی از دانـشـمـنـدان سـنی می‌نویسند: وقتی آیه [وآت ذا القربی حقه و المسکین و ابن السبیل ] [۴]نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دختر خودحضرت فاطمه را خواست وفدک رابه وی واگذار کرد[۵].
ناقل این مطلب ابوسعید خدری یکی از صحابه بزرگ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.کلیه مفسران شیعه وسنی قبول دارند که آیه در حق نزدیکان وخویشاوندان پیامبر نازل شده است و دختر آن حضرت بهترین مصداق برای[ذاالقربی ] است.
حـتـی هـنگامی که مردی شامی به علی بن الحسین زین العابدین ـ علیه السلام ـ گفت: خود را مـعـرفی کن, آن حضرت برای شناساندن خود به شامیان آیه فوق را تلاوت کرد واین مطلب چنان در مـیـان مسلمانان روشن بود که آن مردشامی, در حالی که سر خود را به عنوان تصدیق حرکت می‌داد, به آن حضرت چنین عرض کرد: به سبب نزدیکی وخویشاوندی خاصی که با حضرت رسول دارید خدا به پیامبر خود دستورداده که حق شما را بدهد[۶].
خـلاصه گفتار آنکه آیه در حق حضرت زهرا ـ علیهاالسلام ـ و فرزندان وی نازل شده ومورد اتـفـاق مـسـلـمـانان است, ولی این مطلب که هنگام نزول این آیه، پیامبر فدک را به دختر گرامی خود بخشید مورد اتفاق دانشمندان شیعه وبرخی از دانشمندان سنی است.
چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فدک را به دخترخود بخشید؟
می دانیم وتاریخ زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وخاندان او بـه خـوبـی گواهی میدهد که آنان هرگز دلبستگی به دنیا نداشته اند وچیزی که در نظر آنان ارزشی نداشت همان ثروت دنیا بود.مـع الـوصـف می‌بینیم که پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) فدک را به دخترخود بخشید وآن را به خاندان حضرت علی ـ علیه السلام ـ اختصاص داد.
در پـاسـخ بـه این سؤال وجوه زیر را می‌توان ذکر کرد:
۱ـ زمامداری مسلمانان پس از فوت پیامبر اکـرم(صلی الله علیه و آله و سلم),طـبـق تـصـریـحات مکرر آن حضرت با امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ بود واین مقام و منصب به هزینه سنگین نیاز داشت.حضرت علی ـ علیه السلام ـ برای اداره امور وابسته به منصب خلافت می‌توانست از در آمد فدک به نحو احسن استفاده کند.گویا دستگاه خلافت از این پیش بینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مطلع شده بود که در همان روزها اقدام به گرفتن فدک از حضرت فاطمه کرد.
۲ـ دودمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) که مظهر کامل آن یگانه دختر وی ونوردیدگانش حضرت حسن ـ علیه الـسلام ـ وحضرت حسین ـ علیه السلام ـ بود, باید پس از فوت پیامبر به صورت آبرومندی زندگی کنند و حیثیت و شرف رسول اکرم وخاندانش محفوظ بماند.
برای تامین این منظور پیامبر فدک را به دختر خود بخشید.
۳ـ پـیـامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)می دانست که گروهی کینه حضرت علی ـ علیه السلام ـ را در دل دارند, زیـرا بـسـیاری از بستگان آنها به شمشیر وی از پای درآمدند، یـکـی از راهـهای زدودن این کینه این بود که امام ـ علیه السلام ـ از طریق کمکهای مالی از آنان دلجویی کند و عواطف آنان را به خود جلب نماید.
هـمـچـنـیـن به کلیه بینوایان ودرماندگان کمک کند وازاین طریق موانع عاطفی که بر سر راه خلافت او بود از میان برداشته شود.
پـیـامـبـر هرچندظاهرا فدک را به زهرا ـ علیها السلام ـبخشید, ولی در آمد آن در اختیار صـاحب ولایت بود تا از آن, علاوه بر تامین ضروریات زندگی خود، در راه زدودن این کینه ها, به نفع اسلام ومسلمانان استفاده کند.
با مراجعه به تاریخ, همه این جهات سه گانه در ذهن انسان قوت می‌گیرد.
زیـرا فدک یک منطقه حاصلخیز بود که می‌توانست حضرت علی ـ علیه السلام ـ را در راه اهداف خویش کمک کند.
حـلـبـی, مورخ معروف,در سیره خود می‌نویسد:ابوبکر مایل بود که فدک در دست دختر پیامبر پـاقی بماند وحق مالکیت فاطمه را در ورقه ای تصدیق کرد; اما عمر از دادن ورقه به فاطمه مانع شـد وروبـه ابـوبـکـر کـرد وگفت: فردا به درآمد فدک نیاز شدیدی پیدا خواهی کرد, زیرا اگرمشرکان عرب بر ضد مسلمانان قیام کنند از کجا هزینه جنگی را تامین می‌کنی[۷].
ازایـن جمله استفاده می‌شود که در آمد فدک به مقداری بوده است که می‌توانسته بخشی ازهزینه جهاد با دشمن را تامین کند. از این جهت لازم بود که پیامبر صلی الله علیه و آله این قدرت اقتصادی را در اختیار حضرت علی علیه السلام بگذارد.
ابن ابی الحدید می‌گوید: من به یکی از دانشمندان مذهب امامیه در باره فدک چنین گفتم:دهکده فدک آنچنان وسعت نداشت و سرزمین به این کوچکی, که جز چند نخل در آنجا نبود,اینقدر مهم نبود که مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند.
او در پاسخ من گفت: تو دراین عقیده اشتباه می‌کنی.شماره نخلهای آنجا از نخلهای کنونی کوفه کمترنبود.
به طورمسلم ممنوع ساختن خاندان پیامبر از این سرزمین حاصلخیز برای این بود که مبادا امیر مؤمنان از درآمد آنجا برای مبارزه با دستگاه خلافت استفاده کند.لذا نه تنها فاطمه را ازفدک محروم ساختند, بلکه کلیه بنی هاشم وفرزندان عبدالمطلب را از حقوق مشروع خود(خمس غنایم) هم بی نصیب نمودند.افرادی که باید مدام به دنبال تامین زندگی بروند وبا نیازمندی به سر ببرند هرگز فکر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمی‌پرورانند[۸].
در روایتی از امام کاظم علیه السلام آمده است که فدک از یک طرف به((عدن ((از طرف دوم به ((سمرقند)), از جهت سوم به ((آفریقا)), از جانب چهارم به دریاها وجزیره ها وارمنستان محدود می‌شد[۹].
به طور مسلم فدک, که بخشی از خیبر بود, چنان حدودی نداشت; مقصود امام کاظم علیه السلام این بوده است که تنها سرزمین فدک از آنان غصب نشده است بلکه حکومت بر ممالک پهناور اسلامی که حدود چهارگانه آن در سخن امام تعیین شده از اهل بیت گرفته شده است.
قطب الدین راوندی می‌نویسد: درآمد سرزمین فدک در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مبلغ بیست وچهار هزاردینار بوده است که در برخی از احادیث هفتاد هزار دینار نیز نقل شده است واین اختلاف به حسب تفاوت در آمد سالانه آن بوده است.هنگامی که معاویه به خلافت رسید فدک را میان سه نفر تقسیم کرد: یک سوم آن را به مروان بن حکم ویک سوم دیگر رابه عمرو بن عثمان وثلث آخر را به فرزند خود یزید داد.وچون مروان به خلافت رسیدهمه سهام را جزو تیول خود قرار داد[۱۰].
از این نحوه تقسیم استفاده می‌شود که فدک سرزمین قابل ملاحظه ای بوده در برخی از منابع است که: حضرت فاطمه علیها السلام باابوبکر در باره فدک سخن گفت وگواهان خود را برای اثبات مدعای خود نزد او برد, وی درپاسخ دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: فدک ملک شخصی پیامبر نبوده, بلکه از اموال مسلمانان بود که از در آمد آن سپاهی را مجهز می‌کرد وبرای نبرد با دشمنان می‌فرستاد ودر راه خدا نیز انفاق می‌کرد[۱۱].
اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با در آمد فدک سپاه بسیج می‌کرد یاآن را میان بنی هاشم و بینوایان هنگامی که حضرت میان بنی هاشم وبینوایان تقسیم می‌نمود حاکی است که این بخش از خیبر در آمد سرشاری داشته که برای بسیج سپاه کافی بوده است.پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) از روز نخست با یهودیان ساکن فدک قرار گذاشته بودکه نیمی از آن را در اختیار داشته باشند ونیم دیگر را به رسول خدا واگذارکنند.ازاین جهت, خلیفه ابن تیهان و فروة و حباب و زید بن ثابت را به فدک اعزام کرد تا بهای مقدار غصب شده آن را پس از قیمت گذاری به ساکنان یهودی آنجابپردازد.آنان سهم یهودیان را به پنجاه هزار درهم تقویم کردند وعمر این مبلغ رااز مالی که از عراق به دست آمده بود پرداخت[۱۲].[۱۳]
موارد مربوط:
ماجرای غم انگیز فدک برترین بانوی جهان فاطمه زهرا (سلام الله علیها) - آیت الله کارم شیرازیماجرای فدک مجلات - پرسمان - شماره - ۱۱ -نعمت الله صفری روشانی - دکترای تاریخ از فدک چه می‌دانیم؟مجلات - ماهنامه کوثر - شماره - ۱۸ - سید علیرضا جعفری

[۱] روح این بحث را در بخش «انگیزه­های غصب فدک» می­خوانید.
[۲] به کتاب معجم البلدان و مراصد الاطلاع، ماده فدک مراجعه شود.
[۳] سوره حشر آیه­های ۶ و ۷ در کتابهای فقهی این مطلب در کتاب جهاد تحت عنوان«فی» بحث شده است.}
[۴] سوره اسرا آیه ۲۶ یعنی حق خویشاوندان و مساکین و در راه ماندگان را بپرداز.[۵] مجمع البیان، ج ۳، ص ۴۱۱؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۶۸؛ الدر المنثور، ج ۴، ص ۱۷۷.
[۶] الدر المنثور، ج ۴، ص ۱۷۶.
[۷] سیره حلبی، ج ۳، ص ۴۰۰.
[۸] شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ۲۳۶
[۹] بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۱۴۴.
[۱۰] همان، ج ۱۶، ص ۲۱۶.
[۱۱] همان، ص ۲۱۴.
[۱۲] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۱۱.
[۱۳] فروغ ولایت استاد آیت الله سبحانی

 



سایت اخبار شیعیان