قرایتی که هیچگاه فراموش نشد – ۱
محقق پرکار دکتر حسن انصاری در مجموعه نوشتارهایی به نقد مقاله امامت پژوهی محسن کدیور پرداخته است که مشروح آن تقدیم می‌گردد.
جناب آقای دکتر محسن کدیور تاکنون چندین مقاله و سخنرانی درباره امامت و منابع اعتقادی با رویکردی نوین ارائه داده اند که بد نیست در دو سه شماره بدان مباحث پیش از ورود تفصیلی به بحثی که خود آغاز کرده ایم بپردازیم. اینجا خلاصه مقاله ایشان را در زمینه قرایت فراموش شده: نظریه علمای ابرار از زبان خود ایشان نقل می‌کنیم:
“در این مقاله اندیشه شیعی حول محور امامت از نیمه دوم قرن سوم تا نیمه قرن پنجم بررسی شد. در این دو قرناندیشه مسلط (نیمه دوم قرن سوم تا اواخر قرن چهارم) و اندیشه مطرح (از اوایل قرن پنجم) در جامعه شیعی رویکرد بشری به مسأله امامت بوده است. و اوصاف بشری ائمه از قبیل علم لدنی عصمت ونصب و نص‌الهی (نه نص از‌جانب امام قبل یا پیامبر) از صفات لازم ائمه شمرده نمی‌شده است و یا حتی به عنوان غلو مورد انکار عالمان شیعه واقع شده است. در آن زمان شیعیان اگرچه خود را به نص و وصیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ملزم به اطاعت از تعالیم ائمه می‌دانستند اما امامان را عالمان پرهیزکاری بدون هرگونه صفت فرابشری می‌شناختند. در این دو قرن تغلیظ فضایل ائمه و ترویج اوصاف فرابشری ایشان رهاورد اندیشه مفوّضه است که به تدریج نمایندگی اندیشه تشیع را به دست گرفت و با نوعی تعدیل کلامی از قرن پنجم به بعد به اندیشه رسمی تشیع بدل شد. ابن غضایریابن جنید مشایخ قم از جمله احمد بن محمد بن عیسی اشعری و تا حدودی ابن قبه از شاخصترین قایلان نظریه علمای ابرار محسوب می‌شوند. قایلان نظریه رقیب (امامت معصومان) عالمان یادشده را دارای آراء شاذ و نادر و محدثان مدرسه قم را فاقد درایت لازم معرفی کرده اند. بیشک نظریه علمای ابرار در هزاره اخیر رأیی شاذ و نادر بوده اما این نظریه در چهار قرن اول اندیشه شیعه را نمایندگی می‌کرده است.ارزیابی درایت مشایخ قم در بحث امامت به پیش فرضهای ارزیاب بستگی تام دارد.به هر حال نظریه امامت معصوم به عنوان هویت شیعی وامدار مدرسه بغداد است“.
آنچه نقل شد خلاصه ای است از مقاله بلند آقای کدیور که خود ایشان در پایان همان مقاله ارائه داده اند. در طول مقاله ایشان بدون در نظر گرفتن تحول تاریخی عقاید و مفاهیم و بدون توجه به آموزه‌های جریانات مختلف شیعی و علل بروز انظار و آراء کلامی و مذهبی صرفا بر اساس بازخوانی چند سند عقیده ای را به اکثریت شیعیان امامی در سده‌های نخستین نسبت داده اند که با واقعیت منابع تاریخی سازگار نیست. آقای کدیور برخلاف شیوه نقد تاریخی تصویری پیش ساخته را از اندیشه اعتدالی و اندیشه غالیانه شیعی مسلم فرض کرده اند که نسبتی با تاریخ تحول اندیشه‌های مذهبی و کلامی ندارد. مطالبی که ایشان درباره ابن جنید اسکافی و تنها متکی بر چند نظر فقهی او آورده اند به تنهایی نمی‌تواند نظریه ابن جنید را درباره علم امام و یا طبیعت مقام امام در اندیشه او روشن کند. برای این کار نیازمند بررسی دقیقتر آراء ابن جنید و مقایسه آنها با تفکر امامیه در دوران او هستیم تا به روشنی نسبت اندیشه‌های وی در زمینه امامت در مقایسه با شیعیان معتدل و یا غالی روشن شود. روشن است که آثار ابن جنید باقی نمانده و پاره‌هایی هم که از آثار فقهی وی در منابع بعدی در اختیار است به تنهایی نمی‌تواند این مسیولیت را بر عهده بگیرد. اظهار نظری در یک مسئله فقهی که از ابن جنید نقل شده و در آن اشاره ای مبهم به مسئله علم امام و در موردی محدود شده است درست در پیش زمینه آن نقل نشده و مقدمات آن بر ما پوشیده است. شایسته است پیش از این کاری منظم بر روی اندیشه‌های ابن جنید صورت گیرد تا آنگاه به درستی دیدگاه او درباره نظام امامت از نقطه نظر شیعی روشن گردد. آنچه ایشان در رابطه با احمد ابن غضایری نیز ارائه کرده اند مملو از بی دقتی تاریخی است. ابن غضایری محدث و رجال شناس برجسته ای بوده و تنها نیز از نقطه نظر رجالی داوریهایی درباره برخی متون حدیثی ارائه داده است. زمینه این داوریها طبعا بیش از هر چیز متکی بر ارزیابی رجالی و حدیثی بوده و نمی‌تواند عقیده مذهبی او را نسبت به نظریه امامت روشن کند. باری این مقدار دانسته است که ابن غضایری نسبت به کتابها و متون غالیان شیعی انتقادی سخت داشته است اما اولا این انتقاد کم و بیش در نجاشی هم دیده می‌شود و آن دو شاگردان مکتب رجالی حسین بن عبید الله غضایری بوده اند که متعلق به مکتب بغداد بوده و خود محدث و رجالی بسیار برجسته ای بوده است. بسیاری از متونی که از دیدگاه آقای کدیور لابد جزء میراث غلات می‌بایست قلمداد شود وسیله همین مکتب و وسیله کسانی مانند حسین بن عبید الله غضایری و نجاشی روایت می‌شده و آن متون در ثبت آن دو محدث و امثال آن دو بوده است. انتقاد از پاره ای از آثار متعلق به غلات از سوی ابن الغضایری از نقطه نظر یک میرخ به معنای باورداشت او به نظریه و قرایت بشری از امام و “نظریه علمای ابرار” نمی‌تواند باشد نظریه ای که بر اساس مفهومی کش دار استوار شده و از سوی آقای کدیور تحدید شده و تعین پیدا کرده است. معیارهای قرایت بشری از امام از دیدگاه آقای کدیور هر چه باشد بی تردید آن معیارها لزوما مورد توجه ابن غضایری نبوده است فی المثل در رابطه با عصمت امام و یا نظریه نص الهی بر امامان از کجا پیداست که اگر ابن غضایری بر پاره ای از آثار غلات انتقاد داشته آن امر به این معنا خواهد بود که بنابراین با نظریه نص الهی بر امامان مخالف است. بسیاری از احادیثی که مشتمل بر این عقیده است وسیله حسین بن عبید الله غضایری و مکتب و نزدیکان او در بغداد روایت شده و تنها نگاهی مختصر به آثار شیخ طوسی در این زمینه می‌تواند گویای این امر باشد. اصولا چه دلیلی دارد اگر ابن غضایری با غلات شیعه مخالفت می‌ورزیده این امر به معنی نفی آن چیزی باشد که آقای کدیور به معنی غلو در اعتقاد شیعی فرض کرده اند. مفهوم غلو مفهومی متحول بوده و هیچ گاه هم از ابن غضایری مطلبی درباره رویکرد او در تحدید و تعیین غلو نقل نشده که بتوان بر اساس آن حکم کرد که وی اعتقاد به عصمت امام و یا وجود نص الهی را اعتقادی متکی بر غلو دانسته است. از دیگر سو آقای کدیور در بخشی از نوشته خود به مورد علمای قم اشاره کرده است و نمونه احمد بن محمد بن عیسی الأشعری را مورد توجه قرار داده است باری ما از طریق منابع تاریخی و رجالی می‌دانیم که او و برخی دیگر از علمای قم به شدت با غلات شیعی در اختلاف و درگیری بوده اند اما صرفا با تحقیقی فراگیر ممکن است دریافت شود که این اختلاف در چه موضوعاتی و با چه گروههایی از غلات بوده است. برخلاف نظر سطحی آقای کدیور ابدا منابع ما این نکته را تأیید نمی‌کنند که اختلاف احمد بن محمد بن عیسی با غلات در حول مفاهیم و موضوعاتی بوده که آقای کدیور آنها مرز غلو تشخیص داده اند. اختلاف محدثان قم با گروههای رسمی غلات شیعی بوده که عقایدی ویژه در رابطه با مسئله طبیعت امام داشته اند گروههایی که ما به درستی عقاید آنان را از خلال کتابهای فرق شناسی می‌شناسیم از جمله از طریق کتاب المقالات والفرق شاگرد احمد بن محمد بن عیسی یعنی سعد بن عبد الله اشعری. از دیدگاه یک میرخ آنگاه که مخالفت احمد بن محمد بن عیسی با غلات در منابع تاریخی ملاحظه می‌شود نخستین مسئله این است که منظور از این غلات چه کسانی بوده اند. طبعا یکی از بهترین منابع برای این کار مراجعه به کتابی مانند المقالات والفرق سعد اشعری است که خود در همان محیط قم زندگی می‌کرده و از جمله راویان اصلی احمد بن محمد بن عیسی الأشعری است. ویژگی‌های اعتقادی طیفهای مختلف غلات شیعی و اندیشه‌های آنان از همین کتاب روشن است و باز در همین کتاب عقایدی به جریان اصلی تشیع نسبت داده شده که با محک آقای کدیور باید آن عقاید را در شمار عقاید غلات شیعی دانست. جالب است بدانیم که احمد بن محمد بن عیسی که تا این اندازه در مخالفت با غلات شهره شده است خود از مهمترین راویان احادیث و متونی است که گاه حتی از سوی ابن ولید قمی و یا ابن غضایری و نجاشی محل انتقاد بوده اند و آن احادیث را از احادیث غلات فرض کرده اند. نگاهی به دو کتاب بصایر الدرجات سعد اشعری که گزیده ای از آن در اختیار است و نیز کتاب بصایر الدرجات منسوب به صفار قمی و حتی کتاب الکافی میید این نظر است. شگفتا که آقای کدیور بدون توجه به این روایات که دست کم بخش قابل توجهی از آنها از کتابهای احمد بن محمد بن عیسی (و نه صرفا متکی بر روایات مستند به اجازه) نقل شده صرفا به دلیل آنکه احمد بن محمد بن عیسی شماری از “غالیان” را از قم اخراج کرده بوده و یا با آنها سخت رفتار می‌کرده است او را موافق با نظریه ای می‌دانند که از سوی خود آقای کدیور طراحی و پیشنهاد شده است. عدم بررسی پیش زمینه افکار و بحثها و چالشهای فکری در دوران نخست تشیع متأسفانه نویسنده مقاله قرایت فراموش شده را به نتیجه گیریهایی کشانده است که مطلوب هر کسی اگر قرار گیرد بی تردید از نقطه نظر یک میرخ مطالبی بی پایه قلمداد خواهند شد. نمونه دیگر در کلام ایشان در همین مورد علمای قم این است که نقلی از ابن ولید قمی در رابطه با سهو النبی والامام را نشانه ای گرفته اند بر اعتقاد ابن ولید به قرایت فراموش شده آقای کدیور. ابن ولید قمی و شاگرد وفادار به تعالیمش شیخ صدوق بخش عمده روایاتی را نقل می‌کنند که حتی از دیدگاه رجالیانی مانند ابن غضایری به عنوان احادیث ضعیف و بعضا غالیانه گاه مورد انتقاد قرار می‌گرفته است. ابن ولید قمی راوی بسیاری از متونی است که احادیث آن بی تردید با نظریه علمای ابرار مناسبتی ندارد و شیخ صدوق که خود نفی سهو النبی را با غلو یکسان دانسته در آثارش عظیمترین بخش احادیثی را نقل می‌کند که مبتنی بر عقیده عصمت امام و یا نص الهی بر امامان و علم لدنی امام است شگفتا که چطور آقای کدیور این همه را نادیده گرفته و یکسره همه علمای قم را در دوران کهن تشیع وفادار به نظریه علمای ابرار فرض فرموده اند. برای یک میرخ فرض این است که نخست روشن کند که چالش فکری در رابطه با سهو النبی چگونه در جامعه امامیه شکل گرفت و مواضع مختلف چگونه بود و روشن کند که علل این ابراز نظر نقادانه از سوی شیخ صدوق و استادش دقیقا چه بوده است. مشکل اصلی آقای کدیور این است که مسائل دوره‌های زمانی و بومها و محافل گوناگون را با یکدیگر و بر اساس تفسیری دلبخواه می‌آمیزند و توجهی به مبانی نقد تاریخی و تاریخنگاری باورها ندارند. نمونه جالب دیگر در مقاله آقای کدیور آنجاست که بر آقای دکتر حسین مدرسی ایراد گرفته اند که چطور ایشان ابن قبه را از پیروان اوصاف بشری امامان می‌دانند در حالی که ابن قبه در کتابش بر عصمت امام پای فشرده است. آقای کدیور تصویری غیر تاریخی از نظریه علمای ابرار (و با تعریفی که خود ایشان از آن به دست داده اند و آن را به معنی عدم پذیرش اوصاف فوق بشری امامان دانسته اند) ارائه داده و آنگاه با پیشداوری خود سراغ ابن قبه رازی رفته و او را به این دلیل از شمار پیروان خالص تفکر علمای ابرار ندانسته اند که وی در جایی از آثارش عصمت امام را شرط امامت دانسته است. ایشان از این نکته غفلت کرده اند که عصمت امام از سوی متکلمانی مورد حمایت قرار گرفت که مطلقا در هیچ منبعی تاریخی به دلبستگی به غلات شناخته نشده اند و اگر ابن قبه از این نظر دفاع می‌کند برای آن است که این نظر گوهر دفاعیه متکلمان امامی و از جمله ابن قبه ابن ابی عقیل عمانی و شیخ مفید در مقابل متکلمان معتزلی بود که وجود نص بر امام را انکار می‌کردند و متکلمان امامی با عنایت به ضرورت عصمت امام آن را دلیلی قاطع بر ضرورت وجود نص می‌دانسته اند. جالب است بدانیم که زیدیان نیز عصمت حضرت امیر و حسنین را بر اساس آیه تطهیر باور داشته اند و مقصود آنان از عصمت هم کم و بیش با مقصود امامیه در این مورد یکسان بوده است. حتی ابو العباس حسنی از علمای زیدی سده چهارم که سخت هم با امامیه مخالف بوده و بر آنان انتقاد داشته معتقد به نوعی عصمت حتی بر امامان زیدی بوده است به این معنی که آنرا شرط تحقق امامت برای مدعیان آن مقام می‌دانسته است این در حالی است که اصولا امامت از دیدگاه زیدیه گوهری متفاوت با امامت شیعه امامیه دارد. درست است که تفسیر از عصمت امام در میان علمای شیعه امامیه خود محل تحول تاریخی بوده اما مسلما این مسئله از تمایزات غالیان با شیعیان اعتدالی نبوده است. آنچه که در رابطه با سهو النبی از سوی ابن ولید و شیخ صدوق مطرح شده ارتباطی با گوهر اصلی مسئله عصمت ندارد چرا که آنچنانکه از منابع بر می‌آید و با شیوه تحلیل تاریخی قابل استنباط است این امر صرفا در دوره ای تبدیل به نزاعی میان غلات شیعی و سایر طیفهای شیعی (و آن هم ظاهرا تنها در قم و ری) شده بوده و در آن پیش زمینه تفسیری از سهو نبی و یا امام در نماز ارائه شده بوده که بر پایه عقاید غلات عقیده به نفی آن لوازمی را در پی داشته که آن را برخی گروههای تشیع اعتدالی نمی‌پسندیده اند. در حقیقت ابن ولید قمی ظاهرا این بحث را در بستر بحثی فقهی و به نشانه میزان پایبندی به احادیث و از آن جمله احادیث مشتمل بر وقوع سهو می‌دانسته و منکران آنرا برخوردار از درجه نخست غلو می‌انگاشته که با نفی آن احادیث ظاهرا تفسیری متمایز از مسائل فقهی و احکام شرعی و منابع حدیثی شریعت شاید ارائه می‌داده اند (نک: فقیه من لایحضره الفقیه ج ۱ ص ۳۶۰). در تاریخ اندیشه ها به بسیاری از مباحث بر می‌خوریم که عقیده ای ساده مبنای موضعگیریهای سخت می‌شده و دلیل آن هم مجادلات و پایه‌های آن دست مجادلات در مباحثی پیرامونی بوده است در دعواهای اخباریان و اصولیان و یا شیخیه و متشرعه و یا اصحاب شریعت در مقابل اصحاب طریقت و تصوف از این دست نمونه ها در تاریخ تفکر اسلامی کم نیست. گاهی مسئله ای نه چندان با اهمیت در پس این دعواهای فکری بندی از دفاتر اعتقاد نامه‌های مذهبی را تشکیل می‌داده است نمونه این نوع مسائل در عقاید نامه‌های حنابله و اصحاب حدیث کم نیست در مواردی که آنان در نزاع خود با معتزلیان و اشعریان گاه با مسائل بی اهمیتی (از نقطه نظر نسبتی که با گوهر اصلی اختلافات فکری داشته) برخورد می‌کرده اند که با توجه به پیش زمینه تاریخی طرح مسئله آن مسئله خود به محل نزاع اصلی تبدیل می‌شده است.
مهمترین مشکل مطالب آقای کدیور خاصه آنجا که نظریه ای به نام “علمای ابرار” را به دانشمندان سلف شیعه نسبت می‌دهند این است که ایشان در ارائه مباحث خود وفادار به شیوه نقد تاریخی نیستند و مفاهیم اصطلاحات و منقولات منابع تاریخی را در بستر تاریخی خود در محک نقد و بررسی قرار نمی‌دهند. ایشان طبعاً با نویسنده این سطور موافقند که مراجعه به منابع حدیثی رجالی کلامی و تاریخی شیعی بدون درکی درست از زمینه‌های پیدایش آنها و بدون دریافتی صحیح از تاریخ تحولات فکری و مذهبی شیعه امامیه کاری است که با شیوه‌های نقادی تاریخی سازگار نیست. مشکل در اینجاست که ایشان مفاهیمی مانند غلو تقصیر غلات و مفوضه و امثال این مفاهیم را مفاهیمی جامد دانسته اند که در طول چند قرن دستخوش هیچ تغییری قرار نگرفته اند. برای داشتن دریافتی از منظر تشیع به طور عام و تشیع امامی به طور خاص به امامان و منابع علم و جایگاه معنوی ایشان قبل از هر چیز شناخت مسایلی از این دست ضروری است: مفهوم امام و امامت و تحول معنایی در آن نسبت امامت با قدرت سیاسی نسبت امامت با منابع شریعت تحولات فقه اسلامی در بومهای عراق و حجاز عقاید گروههای شیعی نخستین در سده دوم قمری نسبت میان مباحث امام شناسی با مباحث تیولوژیک در دو سده دوم و سوم قمری شناخت تصویر متحولی که شیعیان در این دو سده سرنوشت ساز از خود و از امامان داشته اند تأثیر گرایشات کلامی و اصولی بر اندیشه‌های مذهبی درباره امامت و از جمله مسیله‌هایی مانند اجتهاد و رأی درک درست گرایش اجتهادی در مقابل گرایش نقل گرا تحولاتی که در مفاهیمی مانند مهدویت قایمیت غیبت در این دو سده در میان طیفهای مختلف شیعی در عراق حجاز و ایران ایجاد شد نسبت تیوری پردازی‌های شیعی درباره مفاهیمی مانند نص و عصمت امام با جریانات عام کلامی در اسلام و بحثهایی که در حول مسائل امت امامت خلافت و منابع شریعت در این دو سده از سوی فقیهان بزرگی مانند ابو حنیفه و مهمتر از او امام شافعی مطرح گردید و اموری از این دست. آقای کدیور بدون آنکه در نوشته‌های ایشان اثری از تلاش برای شناخت فرقه ها و گرایشات مختلف شیعی در دو سده نخستین تاریخ تشیع دیده شود و بدون آنکه تحول مفاهیم مورد توجه غلات و گروههای متهم به غلو را مورد توجه قرار دهند صرفا با یک محک برساخته با عنوان “توصیف فوق بشری از امامان” غلو را به معنی تیوری پردازی برای توصیفات فوق بشری از امامان فرض کرده اند و در مقابل توصیف بشری از ایشان را گرایش اعتدالی تشیع فرا نموده اند. البته آقای کدیور حق دارند تا مفهوم سازی ویژه خودشان را داشته باشند سخن ما با ایشان بر سر این مسئله نیست اما اینکه تحلیل خودشان را تحلیلی تاریخی بنامند طبعا چندان بر صواب نیست.
تحلیل و نقد تاریخی منابع و تاریخ نگاری باورها و ایده ها شیوه/شیوه‌های شناخته شده ای در دنیای کنونی دارد و اگر ادعا این است که تحقیقی برخاسته از این منظر است باید وفادار به شیوه‌های مورد قبول در میان اهالی نقد تاریخی باشد.
/
پایگاه اطلاع رسانی حجت الاسلام حامد کاشانی
