همین که خیبر فتح شد و یهودیان سرتسلیم در برابر مسلمانان فرود آوردند خبر سقوط خیبر با آن عظمت به یهودیان فدک که از ساکنان قلعه ها و مزارع آن خطّه بودند رسید و از این رهگذر رعب و وحشتی در دل آنان افتاد و پیش از آنکه سپاه اسلام راهی فدک شوند نمایندگانی نزد پیامبر فرستادند و از تسلیم و مصالحه خود بر نیمی از حاصل باغات و اراضی فدک سخن گفتند.[۱]
«وَمَا أَفَاءَاللّه ُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلاَ رِکَابٍ وَلَکِنَ اللّه َ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَی مَنْ یَشَاءُ وَاللّه ُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * مَا أَفَاءَاللّه ُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لاَ یَکُونَ دُولَه بَیْنَ الاْءَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ...»[۲]
«آنچه را خدا از آنها (یهود) به رسول خود بازگرداند چیزی است که شما برای به دست آوردن آن نه اسبی تاختید نه شتری ولی خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلّط می‌سازد و خدا بر همه چیز توانا است. آنچه را خدا از اهل این آبادی بازگرداند «فی» از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا این اموال میان ثروتمندان شما دست به دست نشود...»
دو آیه فوق الذکر خاطر نشان می‌سازد که آنچه بدون جنگ و جهاد به دست آید به خدا و رسول تعلّق دارد و سایر مسلمانان در آن حقّی ندارند. و آنگاه که در دست پیامبر قرار گرفت آن حضرت به عنوان ولّی امر مسلمین در مصارفی که صلاح دین و مسلمین است خرج می‌کند و آن را ذخیره ثروتمندان نمی‌سازد. این مصارف به بیان آیه عبارتند از: راه خدا و ترویج و تقویت دین و اهداف مقّدس رسالت نبوی خویشاوندان پیامبر و ایتام و مستمندان و در راه ماندگان و به طور کلّی در جهت مصلحت دین و مسلمین.
و هر گاه پیامبر از میان مردم رخت بربندد زمام چنین اموالی در دست جانشین به حقّ او امام عادل خواهد بود که از قبل تعیین شده است که او نیز در همان مصارف مذکور خرج و صرف خواهد کرد.
واگذاری فدک به فاطمه (علیهاالسلام)
چنانکه در روایات بی شماری از طریق خاصّه و عامّه آمده است رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در زمان حیات خود فدک را به فاطمه زهرا (علیهاالسلام) واگذار کردند و این سه سال قبل از رحلت پیامبر بود یعنی همان ایامی که فدک به تصرف آن حضرت درآمد.
طبرسی در مجمع البیان ذیل تفسیر آیه: وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام و نیز ابوسعید خدری چنین روایت می‌کند:
«إنّه لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآیَه عَلَی النَّبِی (صلی الله علیه و آله) أَعْطاها وَسَلَّمَها فَدَکا وَبَقِیت فِی یَدِها ثَلاث سَنَوات قَبْلَ وَفاتِ النَّبِیّ».[۳]
همین مطلب را سیوطی در درّالمنثور از ابی سعید خدری نقل کرده است:
«أخرج البزاز وابویعلی وابن حاتم و ابن مردویه عن أبیسعید الخدری قال: لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآیَه وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ... دعا رسول اللّه فاطمه فأعطاها فَدَکا.»
چون آیه شریفه نازل شد پیامبر (صلی الله علیه و آله) فاطمه (علیهاالسلام) را فراخواند و فدک را به او داد.
و نیز از قول ابن عباس آورده: «لما نزلت وَآتِ ذَاالْقُرْبی حَقَّه أقطع رسول اللّه فاطمه فدکا» چون آیه شریفه نازل شد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فدک را ملک فاطمه (علیهاالسلام) قرار داد.
هیثمی در مجمع الزواید و ذهبی در میزان الاعتدال متّقی در کنز العمال و برخی دیگر از محدّثان عامّه نیز عین این مطلب را نقل کرده اند.[۴]
کوتاه سخن اینکه: فدک خالصه پیامبر گرامی بوده و در زمان حیات خود به امر خداوند آن را به فاطمه زهرا (علیهاالسلام) داده است. این اقدام پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر اساس مصلحت دین و مسلمین و آینده خلافت اسلام بوده زیرا یکم: هرگاه فدک در دست زهرا و علی علیهماالسلام بود آن را جز برای دین و مسلمین و مصالح جامعه اسلامی نمی‌خواستند و همان راه و روش پیامبر را می‌پیمودند. دوم: خلافت آینده اسلام که می‌بایست در دودمان اهل بیت استمرار می‌یافت به بنیه مالی و پشتوانه اقتصادی نیاز داشت و فدک به عنوان یک منبع درآمد بخشی از این بودجه را تأمین می‌کرد و رمز اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را به فاطمه (علیهاالسلام) دادند و مستقیما به علی (علیه السلام) نسپردند شاید این باشد که فاطمه دختر پیامبر بود و مردم نسبت به او احترامی ویژه داشتند و ذی القربای مستقیم رسول اللّه بود و دادن فدک به حضرتش دستور خداوند در آیه کریمه بود و بدیهی است که فاطمه زهرا (علیهاالسلام) نیز با فدک همانگونه عمل می‌کرد که پیامبر می‌خواست و آن را در جهت خلافت امیرمیمنان و مصلحت مسلمانان قرار می‌داد. این در حالی است که گروهی از اهل نفاق و دنیاطلبان از قبل با خلافت امیرمیمنان سرستیز داشتند و اگر فدک به طور مستقیم در اختیار آن حضرت قرار می‌گرفت عکس العمل‌هایی نشان می‌دادند.
در هر حال وجود فدک در میان اهل بیت خواه در دست علی (علیه السلام)یا زهرا (علیهاالسلام) فرقی نداشت. اقدام دستگاه حاکمه نیز در غصب فدک همان هدف را تعقیب می‌کرد که اشاره شد و آن تهی دست نمودن خاندان پیامبر از بنیه مالی بود و در این جهت فرقی نداشت که متصرف زهرا باشد یا علی علیهماالسلام.
نکته دیگری نیز در اینجا وجود داشت و آن اینکه اگر زهرا (علیهاالسلام) تسلیم می‌شد می‌بایست در اصل خلافت نیز تسلیم شود و حقّی را که خدا و پیامبر در ولایت امّت برای اهل بیت قرار داده به آنان تسلیم نماید و این به معنای بر باد رفتن کرسی خلافت بود. بنابر این جنبه سیاسی فدک مهمتر از جنبه اقتصادی آن بوده است.
پی‌نوشت
[۱]
[۲]
[۳]
[۴]
/
