علاّمه امین الاسلام، ابوعلی فضل بن حسن طَبرسی از اندیشمندان نادری است که در دانشهای عصر خویش خبره بود، و منزلت او در تفسیر، تمام ابعاد و جوانب علمی‌اش را تحت شعاع قرار داده است. ایشان در سال 468 قمری دیده به جهان گشود. اصلیت شیخ طبرسی"تفرش"بوده و به همین سبب به"طَبرسی"معروف و مشهور گشته است.
تحصیلات
فضل بن حسن دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم حضرت رضا(علیه السلام) گذراند و پس از چند سال حضور در مکتب، و فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرایت قرآن، خود را به منظور تحصیل علوم اسلامی و شرکت در جلسه درس بزرگان علم و دین آماده ساخت. علامه بزرگوار در فراگیری علومی همچون ادبیات عرب، قرایت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام فوق‌العاده تلاش کرد، بدان حد که در هر یک از آن رشته‌ها صاحبنظر گردید. با وجودی که در مدارس آن عصر، علومی چون حساب و جبر و هندسه رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی‌ورزید، او به سوی آن علوم شتافت و از صاحبنظران آن فن به شمار می‌آمد.
این علامه بزرگوار از محضر اساتید بزرگی مانند ابو علی طوسی فرزند شیخ طوسی، حسن بن حسین جد شیخ منتجب الدین صاحب کتاب فهرست، موفق الدین بکرآبادی، ابو الحسن، عبید الله بیهقی و شیخ جعفر دوریستی که از شاگردان شیخ مفید، بهرهها جست.
امین الاسلام طبرسی بیش از پنجاه سال در مشهد مقدس سکونت داشت و سپس بنا بر دعوت بزرگان سبزوار، و با توجه به امکانات بسیاری که در آن شهر موجود بود که تالیف و ترویج دین را برای او فراهم میساخت، در سال 523 قمری به سبزروار رفت. نخستین اقدام شیخ، پذیرش مسؤولیت مدرسه"دروازه عراق" بود که با سرپرستی و راهنمایی او، مدرسه به حوزه علمیه وسیع و با اهمیتی مبدل گشت.
مفسری بینظیر
زندگی شیخ طبرسی آمیخته با آن کتاب الهی بود احیای معارف آن معجزه بی‌بدیل و یگانه و نوشتن تفسیر از آرزوهای اصلی او به شمار می‌رفت. ایشان چندین کتاب تفسیری بی‌بدیل از خود به جای گذاشتهاند که بدانها اشاره میکنیم:
مجمع البیان
خود درباره این کتاب ارزشمند مینویسد:"آستین همت بالا زدم و نهایت جدّ و جهد را به کار بستم و دیدار بیدار داشتم و اندیشه به زحمت افکندم و بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است...."
در این تفسیر ارجمند جناب علامه به اصول مذهب شیعه اشاره روشنی دارند، از جمله به: آیات ولایت، مهدویت، عصمت ائمه اطهار. شیخ طبرسی تفسیر خود را در مدت هفت سال و با اقتباس از تفسیر"التبیان"اثر شیخ طوسی، تدوین کرد و هر یک از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم و در قالبی منظم و مرتب بیان نمود. مجمع البیان در ده جلد تدوین و در پنج مجلد چاپ شده است. الکافی الشافی علامه طبرسی پس از تألیف مجمع البیان یا همان تفسیر کبیر، به تفسیر کشّاف، اثر جار الله زمخشری برخورد و به دلیل جذابیت و هنرنمایی موجود در آن، به تلخیص آن کتاب اهتمام ورزید. او معانی نو و بدیع و الفاظ نیکویی را که در نوع خود بی‌همتا بود از این تفسیر گلچین کرد و آن را در یک جلد تألیف نمود و نام این تفسیر گزیده و مختصر را"الکافی الشافی"نهاد. جوامع الجامع این کتاب پس از مجمع البیان از معروف‌ترین آثار علامه طبرسی است که در مدّت یک سال و پس از اتمام دو تفسیر گذشته تألیف شده است. در این تفسیر گزیده گویی شیوه مفسر است و او کوشیده تا مطالب مهم و برجسته و لطایف آن دو کتاب را گردآوری کرده، از برخی مطالب آن دو تفسیر کبیر و الوجیز صرف نظر نماید. بیشتر مطالب تفسیر جوامع الجامع از کشّاف زمخشری اقتباس شده است. در پاره‌ای از موارد نیز مطالبی از تفسیر مجمع البیان خود را نقل کرده است. فقیهی سرآمد حضرت شیخ از فقهای نامدار و بزرگ زمان خود بود به طوری که علمای بزرگ و شرح حال نگاران، از وی به عنوان مجتهد و فقیهی بزرگوار یاد کرده‌اند. طبرسی با عنایت به وجود بیش از پانصد آیه قرآن که بر احکام عبادات و معاملات اشارت دارد به طرح موضوعات فقهی در دو تفسیر خود پرداخته است. او نخست اقوالِ مذاهب مختلف اسلامی رابیان کرده، پس از شرح دیدگاه شیعه، نظر خود را به گونه فتوا اظهار می‌کند. در اینجا خوب است به برخی عناوین دیدگاههای فقهی این مرد بزرگ اشارهای داشته باشیم: کبیره بودن تمام گناهان، مستحب بودن استعاذه در نماز و غیر آن، حکم صورتی که بین دو بینه در موردی تعارض واقع می‌شود، حکم دیون در صورت فوت بدهکار، جزیه نگرفتن از صابیین و جواز وصیت بر شخص ذمی. آثار و شاگردان تالیفات متعددی از امین الاسلام طبرسی به جای مانده است که برخی از آثار عبارتند از: الآداب الدینیه للخزانه المعینیه، اسرار الامامه، اعلام الوری باعلام الهدی، تاج الموالید، جوامع الجامع، الجواهر (جواهر الجمل)، حقایق الامور، عده السفر و عمده الحضر، العمده فی اصول الدین و الفرایض النوافل، غنیه العابد و منیه الزاهد، الفایق، الکافی الشافی، کنوز النجاح، مجمع البیان، مشکوه الانوار فی الاخبار، معارج السؤال، المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف، نثراللآلی، النور المبین و روایت صحیفه الرضا(علیه السلام) اما شاگردان، علامه طبرسی بیست و پنج سال از عمر با برکت خود را در سبزوار به تدریس دانشجویان دینی و تأ لیف و تحقیق گذرانید، شاگردانی که توسط ایشان تربیت شدند بسیارند، از جمله: فرزند بزرگوار او رضی الدین حسن بن فضل طبرسی صاحب کتاب شریف مکارم الأخلاق، ابن شهر آشوب مازندرانی مؤلف کتاب معالم العلماء، شیخ منتجب الدین صاحب فهرست، قطب الدین راوندی، عبد الله بن جعفر دوریستی، شاذان بن جبرییل قمی و.... وفات امام مفسران علامه طبرسی پس حدود هشتاد سال زندگی با برکت و سراسر خدمت به اسلام و مردم، در روز عرفه، نهم ذیحجه سال 548 قمری در شهر سبزوار به دیار حق شتافت و جهان اسلام را ماتمزده کرد. برخی از بزرگان همچون علامه نوری صاحب مستدرک، علامه خوانساری صاحب روضات الجنات و علامه امینی صاحب الغدیر، معتقدند که این فقیه مفسر به مرگ طبیعی از دنیا نرفت بلکه در حمله عمّال ستمگر سلطان سنجر سلجوقی به خراسان، به وسیله سم به شهادت رسید. پیکر پاک علامه از سبزوار به مشهد مقدس انتقال یافت و در نزدیکی حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) در محلی به نام قبرستان قتلگاه به خاک سپرده شد. منابع طلوع، شماره دوازدهم. مکتب اسلام، شماره دهم. گلشن ابرار، قم، نشر معروف، سال 1379ش. مجالس المؤمنین، نور الله شوشتری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، سال 1375ش. روضات الجنات، محمد باقر خوانساری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، سال 1356ش. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبدالله افندی، مشهد، آستان قدس رضوی، سال 1366 ش
/
سیدمحمد ناظم‌زاده قمی
