یکی از تحریف‌های بزرگی که در تاریخ اسلام توسط حکومت بنی امیه و برخی از مورخان دنیاپرست و متعصب اهل سنت انجام گرفت مسئله سن عایشه به هنگام ازدواج با پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است.مشهور بین علمای اهل سنت و برخی از علمای تشیع این است که عایشه هنگام عقد ازدواج تا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) شش ساله و هنگامی که نُه ساله بوده به خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رفته است. [۱]
ما در این مقاله نگاهی کوتاه بر تعارضات نقل‌هایی که در مورد سن عایشه و تاریخ ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خواهیم داشت سپس اثبات خواهیم نمود که سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خیلی بیشتر از نُه سال بوده است. ضمناً چون راویان این قول نادرست (عقد در شش سالگی و ازدواج در نُه سالگی) علما و اکابر اهل سنت هستند تمامی منابع از کتب معتبر اهل سنت استفاده شده است.
لازم به توضیح است که در میان علمای شیعه کسانی که مدعی هستند عایشه در هنگام عقد شش یا هفت ساله بوده جز ارجاعات بر کتب اهل سنت که نوعاً برگشت به صحاح می‌کند مستندی یافت نشد.
راویان حدیث مشهور
۱- روایت خود عایشه: [۲] شاید چنین به نظر آید که چون عایشه راوی این روایت است پس طبیعی است که سن خودش را بداند. ولی با توجه به حسادت‌های عایشه نسبت به دیگر همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) (علی الخصوص به حضرت خدیجه) که روایت‌های کثیری در این باب نقل شده است عایشه بی شک برای قیاس و به رخ کشیدن و ارضای حس برتری هم که بوده باید جهت مقایسه هم که شده سن همسران دیگر پیامبر را نیز روایت می‌کرد مثلاً می‌گفت: من شش ساله بودم و همسر دیگر پنجاه ساله با این وجود هیچ جایی عایشه اشاره ای به سن دیگر همسران پیامبر و باکره نبودنشان نکرده است.
از سوی دیگر قول خود عایشه چندان نمی‌تواند معتبر باشد. زیرا روایات زیادی در مورد عدم خالی بودن عایشه از رذایل اخلاقی داریم کما اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
«لقد قلت کلمه لو مزجت بماء البحر لمزجته»[۳]
آنچه تو (عایشه) گفتی اگر با بحر بیامیزند آن را آلوده خواهد ساخت.
نمونه‌های دیگری هم در این رابطه وجود دارد به هرحال عایشه از نظر هیچ مسلمانی معصوم گفته نمی‌شود.
۲- هشام بن عروه: هشام بن عروه راوی این حدیث پس از هفتاد و یک سال زندگی در مدینه آن را به قصد عراق ترک گفته و صیغه‌های مختلف این حدیث از طریق راویان عراقی روایت شده است. جالب اینجاست که حدیث سن عایشه در هنگام عقد با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در شش سالگی تا زمانی که در مدینه بود (هفتاد و یک سال) بیان نکرده است و در عراق برای روایان عراقی نقل کرده است.
مولف «تهذیب التهذیب» (کتابی مشهور در علم رجال) معتقد است که آن بخشی ازروایت‌های هشام بن عروه که از طریق روایان عراقی روایت شده اند قابل پذیرش نیست وی همچنین می‌افزاید که حتی مالک بن انس در مورد آن عده احادیث او که از طریق راویان عراقی روایت شده است ملاحظه داشت. وی در ادامه می‌افزاید هشام بن عروه در اواخر عمرش (تقریباً زمانی که به عراق هجرت نمود) حافظه اش ضعیف شده بود.[۴]
امام محمد الذهبی در «میزان الاعتدال» (کتابی دیگر در علم رجال) درباره هشام بن عروه می‌گوید: حافظه هشام در اواخر زندگیش ضعیف شده بود.
۳- روایت ابن عامره(خواهرزاده عایشه): ابن عامره در زمان ازدواج عایشه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در سن پنج و یا شش سالگی بوده است و جای بسی تعجب است که خردسالی در این سن به این دقیقی تمام حوادث را در ایام طفولیت به ذهن داشته باشد و این جزییات را چنین دقیق و تاریخ روشن در ذهنش حفظ کند تا آنجا که می‌گوید: «پیامبر در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به مدینه هجرت نمودند و در شؤال همان سال درست هشت ماه بعد با وی ازدواج کرد!»
علاوه بر سن کم ابن عامره که بر کیفیت نقل او ضربه می‌زند خویشاوندی او نیز با عایشه صحیح بودن روایتش را زیر سوال می‌برد و از طرف دیگر در مورد ثقه و مورد اطمینان بودن ابن عامره سخنی در تاریخ به میان نیامده است و شاید به خاطر نسبیتش با عایشه این روایت را نقل کرده است.
۳- روایان عراقی: همانطور که قبلاً بیان شد تمام روایان عراقی این حدیث را از هشام بن عروه نقل کردند فلذا طبق نظر رجالیون تمامی نقل‌های هشام بن عروه در عراق به دلیل از دست دادن حافظه اش مورد قبول نیست.
چرا علمای اهل سنت اصرار بر سن کم عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دارند!
اهل سنت با اصرار بر سن کم عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سعی دارند برای عایشه فضایلی را مطرح کنند و از جمله آنها باکره بودن وی در زمان عقد با رسول خدا است چرا که وی تنها زن باکره بوده است که با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج کرده بود آنها برای تاکید بیشتر به این امر و همچنین توجیه باکِرگی عایشه سعی نمودند کمترین سن را برای عایشه بیان کنند که دیگر امکان طرح شبهه وجود نداشته باشد. از سوی دیگر حب و بغض مذهبی و فضیلت تراشی برای این بانو یکی از عواملی است که برخی از نویسندگان به این لغزش روشن گرفتار شدند چرا که از سویی می‌خواهند به عایشه فضیلت مسلمانان اولیه را عنایت کنند و از سوی دیگر برسانند که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از آغاز محبت ویژه ای به عایشه داشت.
یکی دیگر از دلایل مهم جعل این روایت و فضیلت تراشی برای عایشه مقابله آنها با فضیلت‌های ذکر شده از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد اهل بیت بخصوص علی (علیه السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) است.
این جعل حدیث به جایی رسید که که جعل کردند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «فاطمه سرور زنان جهان است و در عایشه فضیلتی است که در هیچ کدام زنان جهان نیست!»[۵]
حال باید از راویان این حدیث پرسش نمود که چگونه فردی می‌تواند سرور بانوان عالم باشد ولی از جهتی فضیلتی در او نباشد و در بانوی دیگری باشد!
و در حدیثی دیگر از قول رسول خدا جعل کردند:
«عن ابی موسی الاشعری رضی الله عنه قال: قال النبی صلی علیه و سلم: فضل عایشهَ علی النساءِ کفضل الثرید علی سایرِ الطعام.» [۶]
رسول خدا فرمودند: «برتری عایشه نسبت به زنان دیگر همانند برتری آبگوشت نسبت به دیگر غذاها است.»
عایشه در چه سالی با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج کرد
قبل از اینکه به اصل مطلب (سن عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)) بپردازیم تاریخ ازدواج عایشه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را ذکر می‌کنیم تا بعد نتیجه بگیریم که عایشه هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشت
درباره تاریخ این ازدواج دیدگاه‌های زیادی مطرح شده است که ما به اختصار سه قول مشهور اهل سنت را ذکر می‌کنیم:
الف) حدثنا قُتیبه بن سعید حمید بن عبدالرحمن عن هشام بن عروه عن ابیه عن عایشه رضی الله عنها «قالت ما عزت علی امراه ما عزت علی خدیجه من کثره ذکر رسول الله ایاها قالت و تزوجنی بعدها بثلاث سنین و امره ربه عزوجل او جبرییل علیه السلام أن یبشرها ببیت فی الجنه من قصب.»[۷]
«از عایشه نقل شده است که به هیچ زنی به اندازه خدیجه حسادت نکردم زیرا رسول خدا زیاد از او یاد می‌کرد رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج کرد خداوند به رسول خدا و یا جبرییل دستور داد که بر خدیجه سلام رسانده و او را به خانه ای در بهشت بشارت دهد که از نی ساخته شده است.»
طبق این حدیث با توجه به این که خدیجه (سلام الله علیها) در سال ده بعثت از دنیا رفته است پس زمان ازدواج رسول خدا با عایشه یا سیزده بعثت و یا اول هجری است.
ب) ذهبی معتقد است که پیامبر بعد از خدیجه چهار سال فقط سوده بنت زمعه را به همسری داشت.
«و توفیت فی آخر خلافه عمر وقد انفردت بصحبه النبی صلی الله علیه و سلم اربع سنین لاتشارکها فیه امراه و لا سریه ثم بنی بعایشه بعد...»[۸]
«سوده در سال آخر خلافت عمر از دنیا رفت او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود هیچ زنی و هیچ کنیزی در آن چهارسال با سوده در این امر شریک نبود سپس رسول خدا با عایشه ازدواج کرد.»
بر حسب این قول عایشه در سال اول یا دوم هجری (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج کرده است.
ج) بلاذری و عده ای دیگر از بزرگان اهل سنت بر این اعتقاد هستند که از ازدواج رسول خدا با عایشه در سال اول یا دوم هجری بوده است.
«و تزوج رسول الله صلی الله علیه و سلم بعد خدیجه سوده بنت زمعه بن قیس من بنی عامر بن لؤی قبل الهجره باشهر... فکانت اول امراه وطیها بالمدینه»[۹]
«رسول خدا بعد از خدیجه چندماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه ازدواج کرد و او نخستین همسری بود که رسول خدا در مدینه با او همبستر شد.»
پس بنا برنظرات مورخان و علمای عامه سال ازدواج پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با عایشه بین سال اول تا سوم هجرت است.
عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چند سال داشت
الف) قاطع ترین برهان و مستندترین دلیل (که مورد اختلاف هیچ مورخی نیست) اثبات سن عایشه مقایسه سن وی با خواهرش اسما بنت ابی بکر است.
طبق نقل بزرگان اهل تسنن اسماء ده سال از عایشه بزرگتر بوده است و در سال اول هجری بیست و هفت سال داشته است. و همچنین در سال هفتاد و سه هجری از دنیا رفته است در حالی که صد ساله بوده است.
ابونعیم اصفهانی در معرفه الاصحاب می‌نویسد: «...ءسما بنت ابی بکر الصدیق... کانت أخت عایشه لأبیها و کانت أسن من عایشه ولدت قبل التاریخ بسبع و عشرین سنته.»[۱۰]
«اسما دختر ابوبکر از جانب پدر خواهر عایشه و از او بزرگتر بود اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ(هجرت) به دنیا آمد.»
این مطلب را می‌توان در منابع زیر نیز یافت:
۱) الطبرانی سلیمان بن احمد بن ایوب ابوالقاسم المعجم الکبیر ج۲۴ ص۷۷ مکتبه الزهرا الموصل ۱۴۰۴هـ.
۲) ابن عساکر الدمشقی الشافعی ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبه الله بن عبدالله تاریخ مدینه دمشق و ذکر فضلها و تسمیه من حلها من الأماثل ج۶۹ ص۹ دالفکر بیروت ۱۹۹۵م.
۳) الجزری عزالدین بن الاثیر ابن الحسن علی بن محمد أسد الغابه فی معرفه الصحابه ج۷ ص۱۱ دارإحیا التراث العربی بیروت لبنان الطبعه الاولی ۱۴۱۷هـ.
۴) النووی ابوزکریا یحیی بن شرف بن مری تهذیب الاسما و اللغات ج۲ ص۵۹۸ دارالنشر: دارالفکر بیروت ۱۹۹۶م.
۵) الهیثمی ابوالحسن علی بن ابی بکر مجمع الزواید و منبع الفواید ج۹ ص۲۶۰ دارالریان للتراث القاهره ۱۴۰۷هـ.
۶) العسقلانی الشافعی احمدبن علی بن حجر ابوالفضل تقریب التهذیب ج۱ ص۷۴۳ دارالرشید سوریا الطبعه الاولی ۱۴۰۶هـ.
و کتابهایی مانند: عمده القاری شرح صحیح بخاری ج۲ ص ۹۳ الاصابه فی تمییز الصحابه ج۷ ص۴۸۷ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب ج۴ ص۱۷۸۳ الوافی بالوافیات ج۹ ص۳۶ سنن البیهقی الکبری ج۴ ص۲۰۴ سیرأعلام النبلاء ج۲ ص۲۸۹ البدایه و النهایه ابن کثیر دمشقی ج۸ ص۳۴۶- ۳۴۵ مرقاه المفاتیح شرح مشکاه المصابیح ج۱ ص۳۳۱ سبل السلام شرح بلوغ المرام من ادله الاحکام ج۱ ص۳۹.
به شهادت منابع فوق اگر عایشه از خواهرش اسماء ده سال کوچک است و خواهرش اسما در سال ۷۳هـ فوت کرده است هنگام اول هجرت عایشه ۱۷ ساله بوده و خواهرش ۲۷ ساله بدین صورت عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) (یک یا دو هجری که قبلاً منابع آن ذکر شد) تقریباً هفده یا هیجده ساله بوده است.
ب) امّا دومین مدارک تعیین سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سال اسلام آوردن عایشه است که سن وی در هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مشخص و روشن می‌سازد.
ابن هشام از اولین نگارندگان سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در کتاب مشهور السیره النبویه آورده است:
«إسلام أسما و عایشه ابنتی ابی بکر. جناب بن الارت و أسما بنت ابی بکر و هی یومیذ صغیره و جناب بن الارت حلیف بنی زهره»[۱۱]
نووی همین مطلب را در کتاب «تهذیب الاسما و اللغات» تایید می‌کند: «و ذکر ابوبکر بن ابی خیثمیه فی تاریخه عن ابی اسحاق أن عایشه أسلمت صغیره بعد ثمانیه عشر إنسانا ممن أسلم».[۱۲]
(ابن خیثمیه در تاریخش از ابن اسحاق نقل کرده است که عایشه در کودکی و بعد از هیجده نفر ایمان آورد.)
مقدسی در کتاب «البدء و التاریخ» آورده است:
«وممن سبق اسلامه أبوعبیده بن الجراح و الزبیر بن العوام و عثمان بن مظعون... و من النسا بنت عمیس الخثعمیه امراه جعفر ابن ابی طالب و فاطمه بن الخطاب امراه سعید بن زید بن عمرو و اسما بنت ابی بکر و عایشه و هی صغیره فکان اسلام هولاء فی ثلاث سنین و رسول الله یدعو فی خفیه قبل یدحل دار ارقم بن ابی الارقم»[۱۳]
(کسانی که در اسلام آوردن بر دیگران سبقت گرفتند ابوعبیده جراح... و از زنان اسما دختر بنت عمیس همسر جعفر بن ابی طالب... و عایشه که در آن زمان خردسال بود. این افراد در سه سال اول بعثت که رسول خدا مخفیانه مردم را به ایمان دعوت می‌کرد اسلام آوردند قبل از آن که رسول خدا وارد خانه ارقم بن ابی الارقم بشود.)
حال اگر عایشه از اول تا سال سوم بعثت پنج یا شش ساله بود در هنگام ازدواج با پیامبر در سال اول یا دوم هجری باید سنی در حدود هفده یا هجده سال داشته باشد. پس بنابر قول مشهور اگر عایشه در سال اول یا دوم هجری نه ساله با پیامبر ازدواج کرده باشد حتی در سالهای اول بعثت به دنیا نیامده بود تا چه برسد به اینکه به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان بیاورد!
و اگر سخن بلاذری که در ابتدا گفته شد را بپذیریم که چهارسال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده آن حضرت با عایشه ازدواج کرد باشد بازهم عایشه حدود هفده یا هیجده سالگی با آن حضرت ازدواج کرده است.
ج) بخاری از عایشه نقل کرده است که: «من در هنگام نزول آیه بل الساعه موعدهم و الساعه ادهی و امر که جز سوره سوره قمر محسوب می‌شود جاریه ای بودم و بازی میکردم»[۱۴]
«جاریه» در زبان عرب به معنای دوشیزه است.[۱۵] آیه مذکوره به شهادت کتب تفسیر هشت سال قبل از هجرت به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مدینه نازل شده است. پس اگر عایشه هشت سال قبل از هجرت حداقل هفت یا هشت ساله بوده است(جاریه) هنگام ازدواج با پیامبر عایشه سنی در حدود شانزده یا هفده داشته است.
د) طبری آورده است که: «ابوبکر صدیق رضی الله عنه دارای چهار فرزند بود که همه آنها را در دوره جاهلیت به دنیا آمده بودند.»[۱۶]
اگر عایشه قبل از بعثت به دنیا آمده باشد (ولو یک سال) با احتساب ۱۳ سال بعثت و یکی دو سال بعد از هجرت عایشه حداقل هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) حداقل باید پانزده یا شانزده ساله بوده باشد و اگر فرض کنیم که سه یا چهار سال قبل از بعثت به دنیا آمده باشد باز هم چنین به نظر می‌آید که عایشه در سن هفده یا هیجده سالگی با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج کرده است.
هـ) در کتب تاریخی و روایی کمترین تاریخ برای فوت عایشه هفتاد سالگی و در سال ۵۷هـ بیان شده است. بدین ترتیب عایشه در سال اول هجری سیزده یا چهارده ساله بوده است پس چگونه هنگام ازدواج با پیامبر (در سال اول یا دوم هجرت) نُه ساله می‌تواند باشد!
با پذیرش اینکه عایشه در سن هفده یا هیجده سالگی (حداقل چهارده سالگی) با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج کرده است عدم ازدواج او در آن زمان جزیره العرب و حتی عصر امروزی تا حدّزیادی محال به نظر می‌آید.
ولی با این حال به ذکر دو روایت بسنده می‌کنیم:
الف) «یروی ابو داود: لما تزوج بها اقام عندها ثلاثاً ثم قال: لیس بک علی اهلک هو ان إن شیت سبعت و کان رسول الله اذا تزوج البکر أقام عندها سبعاً و اذا تزوج الثیب أقام عندها ثلاثاً»[۱۷]
این روایت دقیقاً بیان می‌دارد که آنچه عایشه خود روایت می‌کند او بکر نبوده است زیرا چنانکه روایت بیان دارد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نزد زن باکره خود هفت روز و نزد غیر باکره ها سه روز اقامت داشته اند و چون نزد عایشه سه روز اقامت داشت بیان کننده آن است که عایشه آنچنان که خود ادعا دارد بکر نبوده است!
ب) ازدواج با جبیر بن مطعم نیز مسئله باکِرگی عایشه را زیر سوال می‌برد: عایشه قبل از خواستگاری پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها نامزد مرد دیگری بود که حتی آماده ازدواج بوده است. این شخص «جبیر بن مطعم» نام داشت. (این مسئله را اکثر راویان اهل سنت بیان داشته اند.) [۱۸]
به این معنی که که هشت سال قبل از هجرت در آن زمان که ابوبکر می‌خواست به حبشه هجرت نماید نزد مطعم رفت و گفت که می‌خواهد عایشه را از قید نامزدی فرزندش جبیر می‌باشد با فرزندش تزویج نماید.(او را به خانه شوهری ببرد) ولی مطعم به خاطر آنکه ابوبکر مسلمان شده بود عقد نامزدی فرزندش را با عایشه فسخ نمود. از این روایت بر می‌آید که حتی هشت سال قبل از نامزدی عایشه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آماده ازدواج بوده است.
البته این روایت هم بیان کنند این است که عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) حداقل هفده ساله بوده و هم بر باکِرگی او نیز ضربه می‌زند. ولی این دلیل نمی‌شود که گفت عایشه همسر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) زنا کرده است و بیان این مطلب تهمت بزرگی است زیرا طبق نص صریح قرآن کریم زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) زناکار نمی‌توانند باشند و دامان آنها از زنا پاک می‌باشد.
امّا گاهاً سو تعبیرهایی از مطلب فوق الذکر توسط علمای اهل سنت ذکر می‌شود ولی همان طور که بیان شد هیچ یک علمای امامیه سخنی در مورد زنای عایشه و سایر همسران پیامبر به میان نیاورده اند.
بدین ترتیب که ملاحظه فرمودید حداقل سن ازدواج عایشه با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چهارده سالگی است ولی از مستندات مطرح شده می‌توان این را نتیجه را دریافت که سن عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هفده یا هیجده سالگی به واقعیت نزدیکتر است و اگر بخواهیم تمام دلایل و مستندات سن ازدواج عایشه و پیامبر را بیاوریم طالب رساله بزرگی است که در این وجیزه نمی‌گنجد علیهذا اساتید طلاب و محققان گرامی می‌توانند با مراجعه به کتب معتبر اهل سنت و سخنان اکابر این مذهب تناقضات گفته‌های ایشان را در باب سن عایشه را به سهولت دریابند.
گر چه پیش از این نیز عالم بزرگوار شیخ جعفر مرتضی العاملی در رسالۀ مجزا به نام «کتاب حدیث الافک» نوشته و در آن ثابت نموده بود که عایشه در وقت ازدواج حدود هیجده سال سن داشته است و جدیداً نیز تاریخدان مشهور عربستان سعودی «استاد سهیله زین العابدین حماد» اعلان کرد که: «بنابر محاسبات تاریخی سن عایشه بنت ابی بکر(رض) ۱۰ سال کوچکتر از خواهرش اسماء بوده لذا بنابر قول ترجیحی او در سن ۱۹ سالگی با حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) ازدواج کرده است.»[۱۹]
امّا نکته واضح و مبرهن این است که تحقیق و بررسی در این موضوع بسیاری از مشکلات کنونی تاریخ جهان اسلام را حل می‌کرد و اگر این موضوع قبلاً حل می‌شد دیگر از سالهای گذشته کاریکاتورهای موهن نسبت به ذات شریف نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دربارۀ ازدواج با عایشه که توسط جوامع غربی ترویج یافته است مطرح نمی‌شد.
پی نوشته ها:
۱- طبقات الکبری ج۸ ص۳۹ طبری ج۲ ص۴۱۳
۲- مسند احمد بن حنبل
۳- سنن ترمذی
۴- تهذیب التهذیب ج۱۱ ص۴۸ ۵۱
۵- مشکل الاثار ج۱ ص۴۷
۶- البخاری الجعفی الجامع الصحیح المختصر ج۳ ص۱۲۶۶
۷- البخاری الجعفی صحیح بخاری ج۳ ص۳۶۰۶ ح۳۶۰۶
۸- الذهبی تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ج۳ ص۲۸۸
۹- البلاذری آسناب الاشرف ج۱ ص۱۸۱
۱۰- الاصبهانی معرفه الصحابه ج۶ ص۳۲۵۳
۱۱- ابن هشام السیره النبویه ج۲ ص۹۲
۱۲- النووی تهذیب الاسما و اللغات ج۲ ص۶۱۵
۱۳- المقدسی البدء و التاریخ ج۴ ص۱۴۳
۱۴- فتح الباری شرح صحیح البخاری ج۸ ص۴۸۶
۱۵- طباطبایی سید مصطفی فرهنگ نوین چ هفتم ۱۳۶۸هـ.ش
۱۶- طبری تاریخ الامم و الملوک ج۴ ص۵۰
۱۷- ابی داود سنن کتاب النکاح باب فی المقام عندالبکر رقم۲۱۲۴
۱۸- ابن سعد طبقات الکبری ص۵۲۹ الاصابه ج۴ ص۳۵۶
۱۹- خبرگزاری العربیه ۱۸ سپتامپر ۲۰۰۸
//
میرحمید موسوی
