مقدمه
ماجرای فدک و غصب آن
پس از فتح قلعه‌های خیبر بزرگان و مالکان فدک و عوالی (۷ قریه در دامنه‌ی کوه‌های مدینه تا سیف البحر در کنار دریا و منطقه‌ای حاصل خیز از نخلستان‌های زیاد و مناطق کشت غله بوده است) به خدمت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیدند و با عقد قرارداد صلحی، نصف فدک را به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دادند و نصف دیگر را برای خود برداشتند.
ماجرای فدک را یاقوت حموی در معجم البلدان[۱][۲]
پس از بازگشت به مدینه‌ی طیبه، جبرییل آیه‌ی شریفه‌ی ۲۶ سوره‌ی اسراء را بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرود آورد بدین مضمون: ای پیامبر "حق خویشان نزدیک خود و بینوایان و در راه ماندگان را ادا نما و هرگز اسراف و تبذیر نکن"[۳]
نبی گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فاطمه سلام الله علیها را فرا خواندند و فرمودند"خداوند مرا امر فرموده که فدک را به تو واگذارم"و در همان مجلس آن حضرت فدک را به دختر خویش فاطمه سلام الله علیها بخشیدند و تا فاطمه سلام الله علیها زنده بودند فدک در تصرف ایشان بود.
اما پس از رحلت جانگداز و ملکوتی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مأمورین خلیفه‌ی اول به دستور او فدک را تصرف کردند و مستأجرین حضرت زهرا سلام الله علیها را از آنجا بیرون کردند.
و این در حالی بود که خلیفه‌ی اول این عمل ظالمانه و خدا ناپسندانه‌ی خود را به حدیث مجعولی از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم استناد نمود که"ما گروه انبیاء از خود چیزی به ارث نمی‌گذاریم و آنچه می‌ماند همه صدقه است"[۴]
پاسخ:
ارث در کتب فقهی
از سؤال کننده می‌پرسیم آیا کتب فقهی شیعه را مطالعه نموده است تا با احکام ارث زنان در این مکتب آشنا شود؟ چرا که از سؤال این گونه بر می‌آید که او بدون هیچ گونه اطلاعی از این گونه منابع و صرفا با نوعی تعصب این پرسش را مطرح کرده است زیرا مجتهدین شیعه احکام ارث زنان را با توجه به قرآن کریم و روایات ائمه علیم السلام واضح و روشن، بدون هیچ گونه ابهامی بیان کرده‌اند.
لفظ نساء در این گونه روایات به تصدیق علمای شیعه، به معنی همسران است، نه مطلق زنان، تا شامل دختران هم بشود بدین معنی که بر مبنای فقه شیعی فرزندان دختر نصف فرزندان پسر ارث می‌برند و فاطمه الزهرا علیها السلام دختر رسول گرامی خدا صلی الله و علیه و آله وسلم است.[۵]
فدک بخشش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به حضرت زهرا سلام الله علیها در آیات و روایات
اموال و زمین‌هایی که بدون جنگ و لشگر کشی به دست آمده باشد به تصریح آیات قرآن کریم ملک خاص پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می‌باشند:"و آنچه را که خدا از مال آنها به رسم غنیمت باز داد متعلق به رسول اکرم صلی الله و علیه وآله وسلم است که شما سپاهیان اسلام بر آن هیچ اسب و استری نتاختید ولیکن خداوند متعال، رسولانش را بر هر که خواهد مسلط می‌گرداند و خدا وند بر همه چیز تواناست.(حشر۶)[۶]
با این کیفیت فدک به شخص پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم تعلق گرفت و جزو اموال شخصی آن حضرت شد. ابن هشام در سیره خود می‌گوید:"فکنت فدک رسول الله خالصه له لانه لم یوجف علیه بخیل ولارکاب"[۷] پس فدک تماماً به حضرت رسول صلی الله و علیه و آله وسلم تعلق داشت، زیرا بر آن هیچ اسب و استری تاخته نشد.
و هنگامی که آیه"و آت ذی القربی حقه"(اسراء ۲۶)[۸] نازل شد پیامبر صلی الله وعلیه و آله وسلم از جبرییل سؤال نمود که ذی القربی کیست؟ جبرییل عرض کرد:"ادفع فدکا الی فاطمه"فدک را به فاطمه بده، اعطاء کن.[۹]
و عن ابی سعید خدری لما نزلت "و آت ذالقربی حقه"قال نبی صلی الله و علیه وآله وسلم:"یا فاطمه لک فدک"، یعنی ای فاطمه سلام الله و علیها فدک مال توست.[۱۰]
همچنین نکته ای که در آیه قابل توجه می‌باشد این است که لفظ"ایتا"در آیه آت ذی القربی حقه"، به معنی اعطاء و اداء می‌باشد که خدا به پیامبرش امر می‌نماید که حق ذالقربی را اداء کن و پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم به عنوان امتثال فرمان خداوند فدک را به فاطمه سلام الله و علیها دادند یعنی حق او را به او عطاء کردند.
حتی اگر بگوییم پیامبر صلی الله وعلیه وآله وسلم فدک را به دختر خویش از روی رضا و خرسندی هبه نمودند، باز هم ناشی از اراده و فرمان الهی بوده است. همانطور که آیه ۲۶سوره‌ی اسراء[۱۱] این را می‌رساند.
بنابراین فدک ملک شخصی پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم بوده که به امر پروردگار در حیات خود آن را به دخترخویش فاطمه سلام الله وعلیها اعطاء فرمودند.
همچنین سند اعطایی فدک از طرف پیامبر صلی الله وعلیه و آله وسلم به دخترش فاطمه الزهرا سلام الله وعلیها در همان زمان ثبت شد، ایشان به حضرت علی علیه السلام فرمودند:"سند فدک را بعنوان اعطایی پیامبرصلی الله وعلیه و آله و سلم بنویس و ثبت کن. حضرت امیرالمومنین علیه السلام آن را نوشتند و همراه با ام ایمن که به فرموده پیامبر صلی الله و علیه و آله وسلم زنی بهشتی بود، بر آن شهادت دادند و حضرت فاطمه سلام الله و علیها آن را بعنوان سند و مدرک فدک در هنگام غصب آن توسط ابوبکر، ارائه دادند.[۱۲]
این سند می‌توانست محل فیصله‌ی دعوا باشد، چرا که سند را برای چنین روزی تنظیم می‌کنند. ولی غاصیین فدک به این جنبه‌ی حقوقی که در تمامی جوامع و ملل جهان معتبر و از نظر هر قاضی مورد قبول است کوچکترین اعتنایی نکردند.
در نتیجه بر طبق آیات قرآن و همچنین روایاتی که در منابع اهل سنت و شیعه حو ل محور فدک یافت می‌شود:
فدک ملک اختصاصی حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده است که پیامبر صلی الله و علیها و آله و سلم در زمان حیات خویش آن را به امر خداوند متعال به حضرت زهرا سلام الله علیها بخشیدند و بی بی فاطمه زهرا علیها سلام آن را از همان زمان مالک بودند. که اندکی از عایدات آن را به مصرف خود و خانواده خویش می‌رساندند، و باقی‌مانده آن را بین فقرا تقسیم می‌کردند.
پس از آنکه آنها از پذیرفتن دلایل روشن و آشکار حضرت زهرا سلام الله علیها در این که فدک اعطای خداوند متعال بوده و حق ایشان می‌باشد، امتناع ورزیدند، حضرت فاطمه سلام الله علیها مطالبه ارث نمودند که اول بار از طرف خود آنان مطرح شد و در توجیه عمل غاصبانه خود به جعل حدیث عدم ارث انبیاء پرداختند، بدین مضمون که"ما گروه انبیاء از خود ارثی باقی نمی‌گذاریم."[۱۳]
· فرازی از سخنرانی شدید اللحن حضرت زهرا سلام الله علیها در دفاع از حق خود
حضرت زهرا علیها السلام در خطبه خود، معروف به فدکیه[۱۴]
"و سلیمان از داود ارث برد"(نمل/۱۶).[۱۵]
و آنجا که خداوند متعال از حضرت یحیی علیه السلام گزارش می‌د هد، می‌فرماید:"از جانب خودت به من جانشینی ببخشای که از من و از آل یعقوب ارث ببرد"(مریم/۶).[۱۶]
"به حکم خداوند برخی خویشاوندان نسبت به برخی دیگر سزاوارترند"(انفال ۷۵)[۱۷]
در جایی دیگر خداوند می‌فرماید:". خداوند شما را در مورد فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم پسر دو برابر سهم دختر است. (نساء ۱۱)[۱۸]
و می‌فرماید: برای فرزندان ذکور سهمی از ترکه ابوین و خویشاوندان است و برای فرزندان اناث نیز سهمی از ترکه، چه مال اندک باشد و چه بسیار، نصیب هرکس در کتاب خداوند معین گردیده است. (نساء ۷)[۱۹]
هرگاه یکی از شما را مرگ فرا رسد و مالی بر جای نهد درباره پدر و مادر و خویشاوندان به دیده انصاف سفارش کند. (بقره ۱۸۰)[۲۰] نفرموده است.]
پس از قرایت این آیات حضرت زهرا سلام الله علیها به ابوبکر در حالی که غضبناک بودند، فرمودند:
یاابن ابی قحافه آیا در کتاب خدا نوشته شده که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟ به تحقیق افترای عظیم و دروغ بزرگی به قرآن زده‌ای(مریم/۲۷)[۲۱]
سپس رو به گروه مهاجر و انصار فرمودند: آیا پنداشته‌اید که من هیچ بهره و ارثی از پدرم ندارم و هیچ قرابت و خویشاوندی بین ما برقرار نیست؟! البته که همچون آفتاب تابنده، بر شما روشن است که من دختر اویم. یا خدای
متعال شما را به آیه ای مخصوص گردانیده است که پدرم را از آن خارج کرده است؟
در نتیجه
۱- فدک ارث نبوده بلکه به شهادت کتب معتبر اهل سنت هبه و بخشش بوده است که پیامبرصلی الله وعلیه و آله وسلم به امر خداوند متعال آن را در زمان حیات خویش به دختر عزیز خود واگذار نموده بودند. و حضرت صدیقه سلام الله علیها مالک تام الاختیار فدک هم در زمان حیات پدر و هم ممات ایشان بودند.
۲- اصل حدیث"ما گروه انبیاء از خود ارث باقی نمی‌گذاریم"مطرود و باطل است و همچنین با متن قرآن ناسازگار است، زیرا به بیان قرآن کریم بسیاری از پیامبران برای فرزندان خویش ارث باقی گذاشته‌اند و این استشهاد را بی‌بی مظلومه حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه‌ی فدکیه‌ی خویش بیان فرمودند.و تنها راوی این حدیث خود ابوبکر است و دیگران از قول او این حدیث را نقل می‌کنند.
۳- بر اساس آیات قرانی و دلایل تاریخی، فدک اعطایی خداوند به حضرت فاطمه سلام الله علیها و حق ایشان می‌باشد.
۴- حضرت فاطمه سلام الله علیها فدک را چه از طریق بخشش و چه از طریق ارث، صاحب بودند و ملک شخصی ایشان بوده است.
۵- بر اساس احکام الاهی ارث شامل فرزندان دخترهم می‌شودکه حضرت زهرا سلام الله علیها فدک را از پدر خویش، پیامبر صلوات الله علیه و اله دریافت نموده و از زمان پدر مالک و صاحب آن بودند.
۶- همچنین در احکام ارث فقه شیعه آمده است که وراث سه دسته اند:[۲۲]
الف:پدر، مادر، اولاد (شامل دختر و پسر)
ب:پدر و مادر بزرگ،خواهر و برادر و اولاد آنها.
ج:عمه، عمو، ...........
پی‌نوشت‌ها:
[۱] -فتوح البلدان/یاقوت حموی/ج۶/ص۳۴۳.
[۲]-شرح نهج البلاغه/ابن ابی الحدید معتزلی/ج۴/ص۷۸/چاپ مصر .
[۳] -وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً.
[۴]- صحیح مسلم/ج۵/ص۱۵۳؛ صحیح بخاری/ج۴/ص۴۲؛ مسند احمد حنبل/ج۱/ص۶؛ سنن الکبری بیهقی/ج۶/ص۶۰۰
[۵]-المحاسن النفسانیه/حسین بن آل عصفوربحرانی/م ۱۲۱۶/ص۴۷؛ اصول کافی/ص۱۲۷؛ وسایل الشیعه/ص ۲۰۷/ج۲۶/باب ان الزوجه اذا لم یکن لها منه.
[۶] -وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیر.
[۷] -سیره این هشام/ج۳/ص۳۶۸، تاریخ المدینه المنوره/ج۱/ص۱۹۴
[۸] -وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرا.
[۹] -از مدارک سنی؛تفسیر روح المعانی/آلوسی/ج۵/ص۵۸، میزان الاعتدال/. ذهبی/ ج۳/ص۲۲۸، بحار الانوار/علامه مجلسی/ج۲۱/ص۲۲و۲۵
[۱۰] -مجمع الزواید/هیثمی/چ۷/ص۴۹ عین این حدیث را نقل می‌کند.
[۱۱] -وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً.
-[۱۲] بحار الانوار/علامه مجلسی/ج۲۱/ص۲۳، نواهب الدهول/ج۳/ص۱۴۸، عوالم العلوم/ج۱۱/ص۵۷۴، مجمع النورین/ص۱۳۷
[۱۳]- صحیح مسلم/ج۵/ص۱۵۳؛ صحیح بخاری/ج۴/ص۴۲؛ مسند احمد حنبل/ج۱/ص۶؛ سنن الکبری بیهقی/ج۶/ص۶۰۰
[۱۴]-شرح نهج البلاغه/ابن میثم بحرانی/ چاپ بیروت/۱۴۰۱شرح االاخبارفی فضا یل الائمه الاطهار/قاضی نعمان مغربی/م ۴۳۶/چاپ تهران/ موسسه الصادق/۱۴۱۰/ج۴/ص۱۰۵، شرح نهج البلاغه/ابن ابی الحدید/م۶۵۶/چاپ مصر/دار الاحیاء الکتب العربیه/ج۱۶/ص۲۱۱و ۲۱۵، بلاغات النساء/ ابن طیفور ابی الفضل احمد بن ابی طاهر/م ۴۲۱/چاپ مصر/الهییه المصریه العامه للکتب/ج۴/ص۱۲و۱۴
-[۱۵] وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتینا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبینُ.
-[۱۶] یَرِثُنی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا.
-[۱۷] وَ الَّذینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا مَعَکُمْ فَأُولیِکَ مِنْکُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیم.
-[۱۸] یُوصیکُمُ اللَّهُ فی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصی بِها أَوْ دَیْنٍ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَریضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً حَکیما.
-[۱۹] لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصیباً مَفْرُوضاً.
-[۲۰] کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقینَ.
[۲۱] - فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ قالُوا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِیْتِ شَیْیاً فَرِیًّا.
[۲۲] -توضیح المسایل/ مطابق فتوای آیه العظمی سید ابو القاسم الموسوی الخویی/چاپ مهر قم ۱۴۱۲/ص۴۹۸
/
