ابعاد متفاوت زندگی امام حسن

اشاره:

در پانزدهم ماه رمضان المبارک سال سوّم هجرت (۱) و در خانه دخت گرامی رسول خدا حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) فرزندی چشم به جهان گشود که ولادت او باعث شادی و سرور نبی مکرّم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) گردید. او را «حسن» نام نهادند. از پیامبر بزرگوار، حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که خطاب به ایشان فرمودند:« أشبهتَ خَلقی و خُلقی». (۲) یعنی؛ ای حسن [جان]، تو از جهت آفرینش(صورت) و اخلاق(سیرت و رفتار) شبیه من هستی.

روشن است که مصاحبت با انسان کاملی، همانند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و رشد و نموّ نمودن در منزل شخصیتی بزرگ، همانند حضرت امام علیّ(علیه السلام) و زن نمونه و کامل مانند حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، نتیجه اش تولّد انسان کاملی همانند حسن بن علیّ(علیه السلام) است. هیچ انسانی در جهان هستی از جهت کمالات و مقامات انسانی همانند اهل بیت عصمت و طهارت(علیه السلام) نبوده و نخواهد بود، سلام الله علیهم اجمعین.

ضمن عرض تبریک به مناسبت میلاد نورانی و پر خیر و برکت این امام عزیز و کریم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)، توجه خوانندگان گرامی را به نوشتاری کوتاه که پیرامون شخصیت، فضایل علمی- اخلاقی ایشان و تبیین معنای صحیح سیاست و خلافت اسلامی و دلایل تحمیل صلح بر حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) نگارش یافته، جلب می‌کنم:

۱- شخصیت علمی، اخلاقی امام حسن مجتبی(علیه السلام)

پیرامون مقام و شخصیت علمی، اخلاقی سبط اکبر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت امام مجتبی(علیه السلام)، سخن بسیار است که فقط به ذکر چند حدیث در این باره اکتفا می‌شود:

قال الرسول(صلی الله علیه و آله و سلم): « لو کان العقل رجلاً لکان الحسن». یعنی؛ اگر قرار بود عقل به صورت انسانی مجسم شود همانا به صورت"حسن بن علیّ [ع]"جلوه می‌کرد.

قال الصادق(علیه السلام): « انّ الحسن بن علیّ(علیه السلام) کان اعبد الناس فی زمانه و ازهدهم و افضلهم و کان اذا حجّ، حجّ ماشیاً و...».(۳) یعنی؛ به راستی که [امام حسن مجتبی(علیه السلام)] در زمان خویش عابدترین، زاهدترین و داناترین مردم بود.

در باره ابعاد علمی و صفات پسندیده اخلاقی مانند تواضع، جود و بخشش، کرامت، سخاوت، علم و دانش، شجاعت ؛ نقل‌های تاریخی فراوانی وجود دارد که در کتب تاریخ اسلام و تاریخ زندگانی ائمه معصومین(علیه السلام) مکتوب می‌باشد، مانند داستانی که در باره تواضع و بر خورد شایسته با مردم و به خصوص تهیدستان در تاریخ آمده است که امام حسن(علیه السلام) در محلی نشسته بودند، هنگامی که خواستند از آن جا بروند شخص تهیدستی وارد شد، امام(علیه السلام) به او خوش آمد گفت و او را مورد محبت قرار داده و به او فرمود: « انّک جلستَ علی حین قیام منّا افتأذن لی بالإنصراف». یعنی؛ تو به هنگام بلند شدن ما آمدی آیا اجازه می‌دهی که برویم؟، مرد گفت: آری، ای فرزند رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم).

در روایتی حسن بصری در مورد سیاست از امام حسن مجتبی(علیه السلام) سوال می‌کند، حضرت چنان با بیان شیرین و کلمات زیبا به او پاسخ می‌دهد که که هر خواننده ای با شنیدن آن به وجد می‌آید.

قال الحسن بن علیّ(علیه السلام): « هی ان ترعی حقوق الله و حقوق الأحیاء و حقوق الأموات، فأما حقوق الله. فاداء ما طلب، و الإجتناب عما نهی، و اما حقوق الأحیاء: فهی ان تقوم بواجبک نحو اخوانک، و لا تتأخر عن خدمة أمتک، و ان تخلص لولی الأمر ما أخلص لأمة و أن ترفع عقیدتک فی وجهه اذا ما حاد عن الطریق السوی و اما حقوق الأموات، فهی ان تذکر خیراتهم و تتغاضی عن ساویهم، فان لهم ربّاً یُحاسبهم». (۴) یعنی؛ سیاست آن است که حقوق خداوند، و حقوق زنده ها، و حقوق مرده ها؛ را رعایت کنی. اما حقوق خداوند، پس عبارت است از انجام آنچه که خواسته خداوند است. و پرهیز از آنچه که او نهی کرده است. و اما حقوق زنده ها آن است که به وظیفه ی خود در برابر برادرانت عمل کنی و از خدمت امت خویش بازنمانی و تا زمانی که ولی امر مسلمین با امت خود صادق است، با او صادق باشی و هنگامی که وی از راه راست منحرف شد، عقیده ات را رو در روی او اظهار کنی و اما حقوق مردگان: این است که نیکی‌های آنان را یاد کنی و از بدی هاشان چشم بپوشی، چرا که آن ها را پروردگاری است که از آنان حساب کشی می‌کند.

۲- حضور در کنار پدر بزرگوار

حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) قبل از آن که عهده دار مسیولیت امامت مسلمانان بشود در دوران حکومت پدر بزرگوارشان حضرت علیّ(علیه السلام) در ماموریت‌های مختلف از جمله در جنگ‌های سه گانه زمان ایشان شرکت وبا شجاعت و جوان مردی بی نظیر خود نقش مهمی در نابودی و شکست دشمنان امامت و ولایت حقه امیرالمومنین(علیه السلام) ایفا کرد. در جنگ با ناکثین، امام علیّ(علیه السلام) او را به نمایندگی از خود به کوفه فرستاد تا مردم منطقه را از شورش دشمن آگاه نماید به طوری که حضرت توانست با سخنان آتشین خود، ده هزار نفر از مردم کوفه را برای حضور در جنگ بسیج کنند. در جنگ صفّین نیز امام حسن مجتبی(علیه السلام) یکی از رزمندگانی بودند که در تحریک مردم علیه قاسطین فعالیت قابل توجهی از خود نشان دادند و خطاب به سربازان کوفه فرمودند: « در جنگ در جنگ با دشمنان(معاویه و سربازان او) که در مقابل شما صف کشیده اند دست به دست هم بدهید و هرگز سستی از خود نشان ندهید که سستی ریشه‌های دل را قطع می‌کند». (۵)

۳- حوادث دوران امامت

حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، در شام گاه بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجرت که حضرت مولی الموحدین، امام علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) به دست ابن ملجم (لع) به شهادت رسید، مسیولیت هدایت و امامت مسلمانان را عهده دار شد و بالای منبر مسجد جامع شهر، پس از تعریف و ستایس مقام پدر بزرگوارش و حقانیت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به خلافت، مردم کوفه گروه گروه با وی بیعت نمودند(۶).

مردم کوفه که در بحران روحی عجیبی قرار گرفته بودند در اثر اختلاف، فریب نقشه معاویه ستمگر و غاصب را خورده و به مرور از پشتیبانی و حمایت امام حسن(علیه السلام) درست برداشتند وگرفتار همان شکست و ذلّت نخستین (عدم حمایت از امام علیّ (علیه السلام) و ذلّت و خواری ناشی از غلبه سپاه شام بر بصره و عراق) گردیدند. امام مجتبی(علیه السلام) که با علم امامت، شناخت خود از مردم کوفه و رفتار آنان با پدر بزرگوارش، مردم کوفه را آزموده بود برای اتمام حجت حاضر شد بیعت مشروط مردم را بپذیرد تا اینکه اگر در آینده نزدیک صلح و تعهدنامه مشروط با معاویه را امضا نمایند، کسی دیگر به ایشان اعتراض نکند.

از لحاظ دینی و علمی برای امام مجتبی(علیه السلام) و شیعیان، معاویه و دستگاه نالایق او، عنصر فاسدی بودند که می‌بایست از صحنه حاکمیت بر جامعه اسلامی کنار روند و این چیزی بود که امیر المومنین(علیه السلام) نیز در هنگام به دست گرفتن خلافت اسلامی خود آن را در رأس برنامه‌های خویش قرار داده بود و اساساً چنین حرکتی موافق با سیره و روش حاکمان واقعی می‌باشد که حاضر نیستند برای لحظه ای حاکمیت ستمگران را پذیرا باشند، لذا همه چیز برای جنگ و مبارزه امام(علیه السلام) با حکومت شام آماده بود ولی متأسفانه باطن جامعه از انحراف رنج می‌برد و قادر به تصمیم گیری قطعی نبود. مردم با همان سرعتی که با امام علیّ (علیه السلام) بیعت کرده بودند، در جهت مقابل آماده بیعت با معاویه شدند. لذا وقتی که امام حسن(علیه السلام) از مردم می‌خواهد به میدان بیایند، در خانه‌های خود خزیده و حاضر به پشتیبانی امام(علیه السلام) نشدند و به غیر از عدیّ بن حاتم و گروهی از قبیله« طیّ» و دیگر قبایل عازم لشکرگاه شدند و تعداد آن ها به ۱۲ هزار نفر بیشتر نمی‌رسید!.(۷)

امام مجتبی(علیه السلام) سپاه خود را به فرماندهی"عبیداله! بن عبّاس"به سوی سپاه ۶۰ هزار نفری معاویه گسیل داشت و خود در مداین اقامت فرمود تا به جمع آوری نیرو بپردازد.

دوری فرماندهی کل لشگر، از سپاه باعث شد، شایعاتی که از طرف جاسوسان و عوامل معاویه پخش می‌شد مؤثر افتد وسخنانی مانند اینکه «حسن بن علیّ (علیه السلام) قصد صلح دارد!» نیروهای حضرت را دل سرد نماید تا اینکه اخذ رشوه و فریب دنیا خوردن به فرماندهی سپاه حضرت سرایت کرد!(۸). بازار شایعات داغ بود...، سادگی مردم مسلمان و فریب شیطان خوردن و غافل از توطئه و دسیسه معاویه بودن و... همه و همه، باعث شد تا امام مجتبی(علیه السلام) پیشنهاد صلح از طرف معاویه را بپذیرد.(۹)

۴- نیرنگ معاویه (صلح تحمیلی)

پیرامون مسأله صلح امام حسن(علیه السلام) با معاویه سخن بسیار است و بزرگان و علمای اسلامی در این باره، مقالات وکتب ارزش مندی تألیف نموده اند(۱۰).

بسیاری از مورّخان و سیره نویسان به نفع سیاست اموی قلم زده و حقایق تاریخی را تحریف نموده و یا دست به جعل واقعیات تاریخی زده اند. در بررسی چگونگی و روند صلح امام حسن(علیه السلام) به نظر می‌آید، ابتدا متن و موارد قرارداد صلح را بررسی نماییم تا در ادامه به نتایج و سرنوشت صلح اشاره نماییم.
«بلاذری» و «ابن اعثم» که دو تن از مورّخین قدیمی هستند، متن قرارداد صلح را با اندکی اختلاف به این شرح نوشته اند: « هذا ما صالح علیه الحسن بن علیّ بن ابی طالب[ع]، معاویة بن ابی سفیان، صالحه علی ان یسلّم الیه الأمر[ولایة المسلمین] علی ان یعمل [فیهم] بکتاب الله وسنّة نبیّه[رسوله وسیرة الخلفاء الصالحین]، و علی انّه لیس لمعاویة ان یعهد لأحدٍ من بعده[عهداً و أن یکون الأمر بشوری] علی أن الناس آمنون حیث کانوا [من ارض الله] علی انفسهم واموالهم و ذراریهم... و علی أن لا یبغی للحسن بن علی [ع] [عایله- غایلة سوء- سراً و لا علانیةً] و علی أن یخلف احداً من اصحابه[اهل بیت رسول الله]...».(۱۱) یعنی؛ این عهدنامه ای است که حسن بن علیّ [ع] و معاویه بن ابی سفیان بر آن توافق کرده اند: «ولایت امر مسلمین از طرف حسن بن علیّ به او واگذار می‌شود به شرط آنکه او به کتاب خدا و سنت رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) و سیره خلفای صالح عمل نماید. معاویه نباید کسی را به عنوان جانشین خود به خلافت تعیین کند و باید خلیفه پس از وی به نظر و رأی مردم (مومنین) تعیین شود. مردم در هر نقطه ای از کشور باشند در امنیت کامل بسر ببرند. هم چنین اصحاب و مردم [شیعیان امیرالمومنین(علیه السلام)] از نظر جان و مال و فرزندان در امان خواهند بود. معاویه تعهد می‌کند که به طور آشکار و پنهان توطئه ای علیه حسن بن علیّ(علیه السلام) و برادرش نچیند.

اگر چه بعضی از مورّخین شرایط مالی را نیز در موارد قرارداد آورده اند ولی درست نیست. چون امام(علیه السلام) شخصاً آن را تکذیب فرموده است و در روایت آمده که شرط مالی به منظور اداره خانواده شهدای جمل و صفّین بوده است(۱۲). در مورد تعیین امام حسن(علیه السلام) به عنوان خلیفه بعد از معاویه نیز اخبار تاریخی زیادی وجود دارد ولی مسأله علاوه بر اینکه در متن قرارداد ذکر شده (منابع قدیمی) نیامده بود، بعید نیست منشا آن پیام کتبی معاویه به امام مجتبی(علیه السلام) باشد که ضمن تعهداتی گفته بود، حاضر است، خلافت را پس از خود، به ایشان واگذار نماید.

بدیهی است منظور امام حسن(علیه السلام) از تعیین خلیفه بعدی با شورای مؤمنین باشد این نیست که امام(علیه السلام) شورای تعیین عمر بن الخطاب(خلیفه دوم) را تایید فرموده، بلکه منظور مقبولیت عمومی رهبر و حاکم از طرف مردم می‌باشد و این مسأله با اعتقاد شیعه منافات ندارد، زیرا شیعه معتقد است که هر امام و حاکمی (بر حق و عادل) می‌بایست برای اداره امور حکومت خود از طرف عموم مسلمانان مورد قبول قرار گیرد تا بسط ید پیدا نموده بتواند وظایف ولایت امر و اداره جامعه را انجام دهد. هدف حضرت، از ذکر این مسأله (تعیین جانشین با شورای مومنین) از یک طرف، خط بطلان کشیدن به مورثی کردن خلافت و امامت مسلمین از طرف معاویه بوده و از طرف دیگر امام(علیه السلام) می‌خواست چهره منافقانه معاویه را با طرح این مسأله بر مردم روشن فرمایند. چنان چه بعداً روشن شد که معاویه به هیچ کدام از این موارد جامعه عمل نپوشانید و بلکه با کمال وقاحت، حتی به ساده ترین مواد صلح نامه که خود او آن ها را امضا کرده بود پشت پا زد!. او (معاویه) در مقابل چشمان مردم کوفه،، ضمن سخنانی اظهار داشت: تعهداتی که با حسن بن علیّ (علیه السلام) بر عهده گرفته بودم صرفاً کسب حاکمیت و قدرت طلبی خودم بود و هیچ گونه اعتباری ندارد!.(۱۳)

۵- افشای خیانت معاویه از زبان امام مجتبی(علیه السلام)

امام حسن(علیه السلام) در سخنانی که در مسجد بزرگ کوفه در مقابل مردم (با حضور معاویه) ایراد فرمودند، خیانت و چهره ریاکارانه و منافقانه او را افشا فرمودند:
«انما الخلیفة من سارٍ بکتاب الله و سنّه نبیّه[ص] و لیس الخلیفة من سار بالجور...».(۱۴) یعنی؛ (ای مردم) خلیفه کسی است که مطابق کتاب و سنت پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) عمل نماید، خلیفه آن نیست که با مردم رفتاری ستم کارانه داشته باشد، این چنین شخصی، پادشاهی است که سلطنتی به دست آورده و مدت کوتاهی از آن بهره برداری میکند، سپس لذت‌های آن از بین رفته و زحمت‌هایش بر جای می‌ماند.

در روایت دیگری، امام حسن مجتبی(علیه السلام) ضمن اشاره به اینکه خود و برادرش، امام حسین(علیه السلام) لایق و سزاوار امامت و خلافت در روی زمین هستند، با کنایه معاویه را پادشاهی ستمکار و غاصب معرفی می‌فرماید: « انّ الله قد هداکم باوّلنا محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) و انّ معاویة نازعنی حقّا هو لی فترکته لصلاح الاُمة و حِقن دماءها».(۱۵) یعنی؛ خداوند شما مردم را به وسیله جدّ ما محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) هدایت فرمود. معاویه برای تصاحب حقّی که از آن من بود با من منازعه کرد، من هم به ناچار آن را به خاطر مصالح امّت و برای جلوگیری از خون ریزی بی نتیجه رها کردم.

از سوی دیگر در روایتی از پیامبر مکرّم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرموده باشند:« انّ ابنی هذا [الحسن بن علیّ] سیّد و لعلّ[عسی] الله ان یصلح[یبقیه] به بین فیتین عظیمتین من المسلمین».(۱۶) یعنی؛ همانا فرزندم حسن بن علیّ [ع] آقا و سرور است. خداوند به وسیله او او در میان دو گروه بزرگ از مسلمانان صلح برقرار خواهد کرد.

در نتیجه، حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) سومین امام مظلوم شیعیان، پس از هفت ماه و هفت روز خلافت مجبور شد رهسپار مدینه جدّش شود و به خاطر مصلحت اسلام و کمی یاران با وفا(در حقیقت نداشتن یاران مقاوم و با بصیرت) از جنگ با معاویه(رهبر لشگر قاسطین و شامیان دنیا طلب و گمراه) کشید و در نهایت با توطئه مرموزانه معاویه (لع)در سال ۴۹ هجری یا به قولی در سال ۵۰ هجری به دست جَعده(همسر خیانت کار و بی وفای حضرت) دختر اًشعت بن قیس مسموم و به شهادت رسیدند.(۱۷)

البته بسیاری از کج اندیشان و طرف داران تفکرات بنی امیّه و غربی ها مانند ابن خلدون، لامنس مسیحی(lammens)، حسن ابراهیم حسن، تلاش کرده اند با تحریف چگونگی شهادت امام مجتبی(علیه السلام) بنی امیّه را تبریه کنند که قطعاً این گونه زحمت ها غیر از رسوایی بیشتر مخالفان مکتب نورانی اهل بیت(علیه السلام) سودی برای آنان نداشته و نخواهد داشت.(۱۸)

۶- تهاجم فرهنگی امویان و عباسیان

تاریخ نویسان وابسته به بنی امیه و بنی عباس و غربی‌های یهودی و مسیحی با تحریف و وارونه نشان دادن حقایق و اتهام زنی به خاندان پاک و مطهر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) سعی کرده اند مزد جیره خواری خود را دریافت کنند!. از جمله این سخنان سست و بیهوده، اتهام به ازدواج‌های متعدد امام مجتبی(علیه السلام) و طلاق دادن همسران می‌باشد.

لامنس مسیحی(۱۳۹۷ میلادی) می‌نویسد:« و یلوح أن الصفات الجوهریة التی بها الحسن[ع] هی المیل الی الشهوات والافتقار الی النشاط و الذکاه ولم یکن علی وفاق مع ابیه و إخوته....».(۱۹) یعنی؛ حسن بن علیّ [ع] بر خلاف پدر و برادرانش به زنان علاقه زیادی داشت...!؟.

متاسفانه برخی دیگر از بزرگان شیعی مانند ابن شهر آشوب بدون دقت در سند نقل‌های تاریخی، بهانه به دست مخالفان اهل بیت(علیه السلام) و غربی ها داده اند. او می‌نویسد:«... قال ابو طالب المکی: انّه (الحسن) تزوّج مأتین و خمسین إمرأة و قد قیل ثلاث مأة» (۲۰) یعنی؛ گفته ابوطالب مکی می‌گوید: امام حسن مجتبی(علیه السلام) ۲۵۰ تا ۳۰۰ همسر داشته اند!؟.

در پاسخ به این شبهه می‌بایست گفت: این اتّهامی بیش نیست که عمدتاً به سیاست‌های خبیثانه امویان و عباسیان و جهالت مورخین درباری مانن ابوطالب المکی بر می‌گردد. در روایتی تاریخی که مسعودی از زبان منصور دوانیقی نقل کرده به این توطئه اشاره شده است.

منصور عباسی در سال ۱۴۵ هجری با مشاهده قیام سادات حسنی در مناطق مختلف از جمله خراسان، پس از دست گیری رهبران آن ها در خطابه ای که ایراد کرد می‌گوید:«... ثم قام الحسن بن علیّ -رضی الله عنه- فوالله ما کان برجلٍ عُرضت علیه الأموال فقبلها، و دسّ الیه معاویة:... و اقبل علی النساء یتزوج الیوم واحدة و یطلق غداً اُخری!...».(۲۱) یعنی؛ ای مردم خراسان و... آل ابوطالب در امر خلافت بهره ای نبردند! تا نوبت حسن بن علیّ [ع] رسید و معاویه او را وعده داد و فریفت. او در مدینه با پول‌هایی که دریافت می‌کرد روی به زنان آورد و امروز با یکی ازدواج می‌کرد و فردای آن روز، یکی را طلاق می‌داد...[!؟].

دقیقاً پس از آن، اتهام زدن ها با شیوه ها و انگیزه‌های مغرضانه ادامه یافت. در حالی که بنا به اقوال درست و صحیح بزرگانی مانند شیخ مفید(ره)، شیخ صدوق(ره)، شیخ طبرسی(ره) و...، تعداد همسران آن حضرت با اوضاع سیاسی و اجتماعی، گرفتاری ها و مشکلات شیعیان، زهد و تقوا و تهجدهای شبانه روزی که زبان زد مردم بود، قبح و کراهت طلاق در شریعت اسلام و احادیت پیامر(صلی الله علیه و آله و سلم) توجه به فرزندان و دامادهایی که به ایشان منسوب شده اند، از ۸ تا ۱۰ نفر تجاوز نمی‌کند. (۲۲)

سلامٌ علیه یوم وُلد و یوم استشهد و یوم یُبعث حیّاً

پی‌نوشت‌ها:

۱- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب ج۲ ص۸۰ ؛ مفید، الإرشاد فی معرفة حُجَج الله علی العباد ص۱۶۹؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص ص ۱۹۳.
۲- مجلسی، بحار الأنوار، الجامعة لدرر اخبار الأیمة الأطهار(علیه السلام) ج ۴۳ ص ۳۳۲ ؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی ص ۲۱۱؛ القرشی(ره)، باقر شریف، حیاة الإمام الحسن بن علی(علیه السلام) ج۱ ص ۲۹.
۳- جوینی، فراید السمطین ج۲ص۶۸ ح ۳۹۲ ؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیه السلام) ج ۱ ص ۷۹.
۴- تنبیه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعه ورّام)ج ۲ص ۳۰۱؛ القرشی، باقر شریف، حیاة الإمام الحسن بن علی(علیه السلام) ج۱ ص ۳۴۰.
۵- نصر بن مزاحم، وقعة الصفّین ص ۱۱۴.
۶- مفید، الإرشاد... ص۱۷۰.
۷- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ج ۲ ص ۲۱۴؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق(ترجمه امام حسن [علیه السلام]) ص ۱۷۶.
۸- مفید، الإرشاد... ص ۱۷۰
۹- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ج ۲ ص ۲۱۵.
۱۰- شاید به توان گفت بهترین کتاب تألیف شده در این زمینه، کتاب ارزش مند «صلح الحسن(علیه السلام)» تألیف مرحوم شیخ راضی آل یاسین می‌باشد که توسط حضرت آیت الله العظمی خامنه ای«مُد ظلّه» ترجمه و انتشارات آسیا مکرر آن را منتشر کرده است. هم چنین استاد علاّمه سیّد جعفر مرتضی عاملی، کتابی به نام «الحیاة السیاسیة للإمام الحسن(علیه السلام)» تألیف فرموده اند که توسط آقای دکتر محمّد سپهری به فارسی ترجمه و توسط دفتر انتشارات اسلامی منتشر شده است.
۱۱- ابن اعثم، الفتوح ج ۴ ص ۱۵۸ الی ۱۶۰؛ بلاذری، انساب الأشراف ج ۲ ص ۴۲؛ ابن شهر آشوب، مناقب... ج ۴ ص ۳۳؛ امین عاملی، اهل البیت(علیه السلام) من کتاب: اعیان الشیعة... ج ۴ ص ۵۰. 
۱۲- مجلسی، بحار الأنوار ج ۴۴ ص ۳۰.
۱۳- بلاذری، انساب الأشراف ج ۲ ص ۴۸؛ ابن اعثم، الفتوح ج۴ ص ۱۶۳.
۱۴- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین ص ۷۴؛ مفید، الإرشاد... ص ۱۸۶، ابن ابی الحدید، شرح النهج... ج ۱۶، ص ۴۹.
۱۵- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیه السلام) ج۱ ص ۱۰۳.
۱۶- سبط ابن الجوزی،تذکرة الخواص(محقَّق) ج ۲ ص ۱۱. 
۱۷- مسعودی، مروج الذهب... ج ۲ ص ۴۲۷؛ مفید، الإرشاد... ص ۱۷۴؛ ابن شهرآشوب، مناقب ج ۴ ص ۴۲.
۱۸- ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون ج ۲ ص ۱۸۷؛ حسن ابراهیم، تاریخ الإسلام السیاسی ج۱ ص ۳۹۸؛ زمانی، حقایق پنهان؛ پژوهشی در زندگانی امام حسن مجتبی(علیه السلام) ص ۲۹۱.
۱۹- زمانی، حقایق پنهان؛ پژوهشی در زندگانی امام حسن مجتبی(علیه السلام) ص ۳۳۲.
۲۰- ابن شهرآشوب، مناقب... ج ۴ ص ۳۰.
۲۱- مسعودی، مروج الذهب... ج ۳ ص ۳۱۱؛ القرشی(ره)، حیاة الإمام الحسن بن علی(علیه السلام)، ج ۲ ص ۴۵۲. 
۲۲- مجلسی(ره)، بحار الأنوار، ج ۴۴ ص ۱۶۳؛ راضی آل یاسین، صلح الحسن(علیه السلام)، ص ۲۵.

معرفی منابع

معرفی برخی از منابع مفید (بدیهی است معرفی این منابع به معنای تأیید کامل همه محتوای آن ها نمی‌باشد).

الف: منابع عربی

- الامام الحسن المجتبی(علیه السلام) (جلد سوم اعلام الهدایة)، جمعی از نویسندگان، قم، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، وزیری ۲۲۲ ص.
- الامام الثانی من أیمة أهل البیت(علیه السلام)، الامام الحسن المجتبی(علیه السلام)، محمد حسن القبیسی العاملی، بیروت، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳م، وزیری، ۹۶ ص.
- الامام الحسن(علیه السلام)، گروه نویسندگان، تهران، مؤسسة البلاغ، ۱۴۰۵ ق/ ۱۳۶۳ ش، جیبی، ۹۲ص (این کتاب به فارسی ترجمه شده است).
- الامام الثانی الامام الحسن(علیه السلام)، گروه نویسندگان، مترجم: محمد عبدالمنعم الخاقانی، چاپ دوم، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۴۰۹ ق، رقعی، ۲۴ص.
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، گروه نویسندگان، قم، مؤسسة الامام الحسین(علیه السلام)، ۱۳۷۱ش/۱۴۱۳ق، رقعی، ۲۸ص.
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، سید مهدی آیت اللهی، ترجمه: کمال السیّد، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۴، وزیری، ۲۴ ص. 
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، گروه نویسندگان، چاپ سوم، بیروت، الدار الاسلامیة، ۱۴۱۰ ق/ ۱۹۹۰م، وزیری، ۲۸ ص. 
- الامام الحسن(علیه السلام)؛ کلمات ومواقف، الوالده السید علی الشیرازی، انتشارات اهل بیت(علیه السلام)، ۱۳۷۴ ش/ ۱۴۱۵ ق، رقعی، ۱۴۲ص.
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، حسن کامل ملطاوی، کتابخانه تاریخ، اول، قاهره، مطابع الاهرام التجاریة فلیوب، ۱۴۱۲ ق، وزیری ۱۹۶.
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، محمدعلی دخیّل، دار التراث الاسلامی، بیروت، (۱۰۴ صفحه، جیبی).
- الامام الحسن(علیه السلام)، شیخ محمدحسن آل یاسین، المکتب العالمی، بیروت، (۱۹۰ صفحه، قطع رقعی). 
- الامام الحسن بن علی(علیه السلام)، توفیق ابوعلم، مطبعة السعادة، قاهره ۱۳۹۱هـ.ق. (۱۵۳ صفحه، قطع وزیری)
- الامام الحسن(علیه السلام)، راید التخطیط الرسالی؛ مرویة معاصرة فی قیادته الاستراتیجیة، محمدعلی حسین صغیر، کتابخانه، بیروت، مؤسسة العارف للمطبوعات، ۱۴۲۳ ق، وزیری ۲۷۲ ص.
- الامام الحسن(علیه السلام) قدوۀ و أسوۀ، سید محمدتقی المدرسی، رابطة الاُخوّۀ الاسلامیة، قم ۱۳۶۵ هـ. ش/ ۱۴۰۴ هـ. ق (۹۶ صفحه، رقعی).
- الامام الحسن(علیه السلام) الکوثر المهدور، سلیمان کتانی(مسیحی)، دار الکتاب الاسلامی، قم (۱۶۰ صفحه).
- الامام حسن بن علی المجتبی(علیه السلام)، عبدالودود امین، دار التوجیه الاسلامی، کویت ۱۳۵۹ هـ. ش/ ۱۴۰۰ هـ.ق. (۷۶ صفحه، رقعی).
- الامام الحسن(علیه السلام) [ابو محمد الحسن بن علی(علیه السلام)]، حسن المصطفوی، مکتبة المصطفوی، نشر الکتاب، قم (۲۵۰ صفحه، وزیری).
- الامام السبط؛ سیدنا الحسن بن علی(علیه السلام)، سعد القاضی، کتابخانه تاریخ، دار غریب للطباعة والنشر، ۲۰۰۱م، رقعی، ۶۴ ص.
- الامام الحسن المجتبی(علیه السلام)؛ حیاته ومقاماته عن کتب أهل السنة وصحاحهم وتواریخه، حسن المصطفوی، قم، مرکز نشر کتاب، وزیری، ۲۶۰ ص.
- بحار الأنوار؛ الجامعة لدرر أخبار الأیمة الأطهار(علیه السلام)، علامه مولی محمدباقر مجلسی اصفهانی (۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۰ق)، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م، وزیری، ۲۱۳ ص (بخشی از جلد ۴۳ و بخشی از جلد۴۴). 
- بلاغة الإمام الحسن(علیه السلام)، شیخ عبدالرضا الصافی، شکوری، ۱۳۷۳ هـ.ش. (وزیری ۱۶۰ ص). چاپ جدید این کتاب با تحقیق به زودی در سال ۱۳۹۲ از سوی مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام) به بازار خواهد شد.
- ترجمة الإمام الحسن[(علیه السلام)] من تاریخ دمشق، ابوالقاسم علی بن حسن بن وهبة الله بن عبدالله شافعی (ابن عساکر)، به تحقیق شیخ محمدباقر محمودی، مؤسسه محمودی، بیروت (۲۴۵ صفحه، رحلی).
- ترجمة الإمام الحسن بن علی(علیه السلام) من «الطبقات الکبیر»، ابوعبدالله محمد بن سعد بن منیع زهری بصری، کاتب واقدی (۱۶۸ ـ ۲۳۵). تهذیب وتحقیق: سید عبدالعزیز الطباطبایی (۱۳۴۸ ـ ۱۴۱۶ ق). قم، مؤسسة آل البیت(علیه السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ ق، وزیری، ۱۲۶ ص.
- جهاد الامام الحسن(علیه السلام)، محمد حسن قبیسی العاملی، دوم، بیروت، ۱۴۰۳ ق، ۹۶ص.
- الحسن المجتبی(علیه السلام)، حسین الشاکری، نشر الهادی، ۱۴۱۵ ق، وزیری، ۵۰۰ص.
- الحسن بن علی(علیه السلام)؛ دراسة و تحلیل، کامل سلیمان، دار الفکر، ۱۳۷۳ هـ.ق. (۲۲۳ صفه، قطع رقعی).
- الحسن بن علی(علیه السلام)، عام الجماعة، عبدالقادر احمد الیوسف سامرّایی، مطبعة الهلال، بغداد ۱۹۴۸ م. (۱۶۷ صفحه، رقعی)
- الحسن بن علی(علیه السلام)، أحمد راتب حموش، اول، دمشق، دار الفکر، ۱۹۸۵م.
- الحسن بن علی(علیه السلام)، محمد عز الدین علی، اول، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ ق.
- الحسن بن علی بن أبی طالب(علیه السلام)، محمود فاخوری، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ ق.
- الحسن بن علی بن أبی طالب(علیه السلام) القرشی الهاشمی، بشار عواد معروف، دوم، بیروت، مؤسسه الرسالة، ۱۴۰۵ ق،
- حسن بن علیّ بن أبی طالب(علیه السلام) بن عبدالمطّلب، مأمون صاغرجی، سوم، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ ق.
- الحسن بن علی بن أبی طالب أبومحمد(علیه السلام)، احسان عباس، دوم، قم، منشورات، رقعی، ۱۹۸۵م.
- الحسنیّون فی التاریخ، شیخ محمد الساعدی، اول، نجف، مطبعة النجف، ۱۳۷۵ق، ۲۱۲ص.
- حلیم آل بیت؛ الامام حسن بن علی(علیه السلام)، موسی محمّدعلی، عالم الکتب، بیروت ۱۴۰۵ هـ.ق. (۲۲۷ صفحه، قطع وزیری).
حیاة الامام حسن بن علی(علیه السلام)، شیخ باقر شریف قرشی(ره)، ۲ج، دارالکتب العلمیة، قم.؟
الحیاة السیاسیة للامام الحسن(علیه السلام) فی عهد الرسول(صلی الله علیه و آله و سلم) والخلفاء الثلاثة بعده، سید جعفر مرتضی العاملی، دفتر انتشارات اسلامی، قم (۱۶۶ صفحه). (این کتاب به فارسی هم ترجمه شده است).
- صلح الحسن(علیه السلام)، عبدالرحمن بن کثیر هاشمی، (نجاشی رجالی مشهور آن را با چهار واسطه روایت کرده است، به نقل از الذریعة، ج۵، ص۸۶).
- صلح الحسن(علیه السلام)، الشیخ راضی آل یاسین، چاپ سوم، بیروت، ۱۳۸۹ هـ. ق. (۳۷۴ صفحه، وزیری).
- صلح الامام [الحسن(علیه السلام)] اسبابه و نتایجه، سید محمدجواد فضل الله، دار الغدیر، بیروت، ۱۳۹۲ هـ. ق. (۲۴۰ صفحه، رقعی).
- مسند کلمات الامام الحسن(علیه السلام)، الشیخ عزیز الله العطاردی، انتشارات عطارد، ۱۳۷۳ هـ. ش. (۸۰۰ صفحه، قطع وزیری).
- مقتل الحسن(علیه السلام)، ابو الفرج علی بن حسین الاصفهانی ـ متوفای ۳۵۶ ق ـ، تحقیق سید مصطفی مرتضی قزوینی (به نقل از مجله تراثنا، ش۱۳، ص۲۵۴).

ب: منابع فارسی

- سبط اکبر، امام حسن مجتبی(علیه السلام)، (جلد سوم از مجموعه پیشوایان هدایت)، جمعی از نویسندگان، ترجمه: عباس جلالی، قم، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام) ۱۳۸۵ ش، وزیری، ۳۰۶ ص..
- اسرار صلح امام حسن(علیه السلام)، محمدعلی انصاری اراکی، بی تا، تهران، ۱۳۸۶ هـ. ق (۸۰ صفحه).
- امام حسن(علیه السلام)، عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، وزیری، ۳ج، ۸۰ص. 
- امام حسن(علیه السلام) پرچمدار صلح و آزادی، مهدی پیشوایی، چاپ دوم، قم، انتشارات توحید، ۱۳۶۰، جیبی، ۱۷۲ ص.
- امام حسن(علیه السلام) در موضع واقع بینی و هدف¬گرایی، علی قایمی، قم، انتشارات شفق، ۱۳۶۱، رقعی، ۱۲۵ ص.
- امام حسن بن علی(علیه السلام) را بهتر بشناسیم، حسین انصاریان، تهران، ۱۳۵۷، ۴۶ص.
- امام مجتبی(علیه السلام)، سید حسن ابطحی، تهران، نشر بطحا، ۱۳۶۷، رقعی، ۲۸۰ص.
- امام حسن کیست؟،فضل الله کمپانی، فراهانی (۳۱۵ صفحه).؟
- امام حسن(علیه السلام) مظلوم تاریخ، رضا محمدی، صحفی، قم۱۳۷۰ هـ. ش. (۱۴۴ صفحه، رقعی).
- بامداد روشن در اسرار واگذاری خلافت حضرت امام حسن(علیه السلام) به معاویه، سیدعلی اکبر برقعی، حافظ (۱۹۲ صفحه).
- بحثی در باره صلح امام حسن(علیه السلام)، غلامرضا اشرف سمنانی، تهران، انتشارات بعثت، ۱۳۶۴، جیبی، ۴۰ص.
- بحثی کوتاه پیرامون زندگی امام حسن مجتبی(علیه السلام)، گروه نویسندگان، گردآوری: محمود حکیمی، قم، ۱۳۵۶، رقعی، ۱۲۸ص.
- پرچمدار صلح؛ حسن بن علی(علیه السلام) (برگزیده اشعار در مدح مرثیه امام مجتبی)، [؟] تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۱ ش/ ۱۳۹۲ ق.
- پیشوای دوم؛ حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، گرووه نویسندگان، چاپ مکرر، قم، در راه حق، ۱۳۷۱ ش، رقعی، ۲۸ص (این کتاب به عربی، ترکی، و اردو ترجمه شده است).
- چرا امام حسن(علیه السلام) صلح را پذیرفت؟ رجبعلی مظلومی، تهران، ۱۳۴۷، جیبی، ۵۶ ص.
- حسن(علیه السلام) کیست؟ فضل الله کمپانی (م۱۴۱۴ ق) تهران، انتشارات فراهانی، ۱۳۵۴، وزیری، ۳۱۵ص.
- حضرت امام حسن(علیه السلام)، عبدالامیر فولاد زاده، تهران، انتشارات اعلمی، ۱۳۵۹، وزیری، ۳۵ص (مصوّر، ویژه نوجوانان).
- حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، سید کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشاراتی فیض کاشانی، ۱۳۷۰ ش/ ۱۴۱۱ ق، رقعی، ۵۸ ص[ از سری سیره عملی اهل بیت(علیه السلام)].
- حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، میرابوالفتح دعوتی، قم، انتشارات شفق، وزیری، ۳۲ ص(مصوّر، ویژه نوجوانان)، (این کتاب به عربی ترجمه شده است.)
- حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام) معصوم چهارم، سید مهدی آیت اللهی (دادور)، نقاشی: علی مظاهری، تهران، انتشارات جهان آرا، ۱۳۶۸، وزیری، ۲۴ص (مصوّر، ویژه نوجوانان، این کتاب به عربی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسه و تاجیکی ترجمه شده است.)
- حقایق پنهان؛ پژوهشی در زندگی سیاسی امام حسن مجتبی(علیه السلام)، احمد زمانی، مقدمه جعفر سبحانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۵ ش/ ۱۴۱۷ ق، وزیری، ۵۰۸ ص.
- حسن بن علی(علیه السلام)، پرچم دار صلح، محمد روشن نفس، حجت (۲۳۸ صفحه).
- حسن بن علی بن أبی طالب(علیه السلام)، سید مصطفی حسینی دشتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۹ش.
- حسن بن علی(علیه السلام)، جواد فاضل، علی اکبر علمی، ۱۳۳۶ ش، ۲۲۸ص.
- حیات حسن بن علی(علیه السلام)، محمدجعفر شاملی شیرازی، شیراز، بی تا، ۱۳۴۸ ش (۹۰ صفحه، رقعی).
- داستان زندکی امام حسن(علیه السلام)، امیر مهدی مراد حاصل، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۷۴، رقعی، ۳۲ ص (ویژه نوجوانان)
- در مکتب کریم اهل بیت(علیه السلام)؛ امام حسن مجتبی(علیه السلام)، علی قایمی امیری، تهران، انتشارات میری، ۱۳۷۴، وزیری، ۴۶۴ ص.
- دریا، طوفان، تلاطم، پنجره¬ای به آفاق شخصیت شگفت انگیز امام حسن مجتبی(علیه السلام)، محبوبه زارع، قم، پوستان کتاب، ۱۳۸۱ ش.
- راویان مشترک فریقین از امام حسن(علیه السلام)، یدالله مقدسی، کتابخانه آیت الله مرعشی، اول، تهران، هشتمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- زمامداری امام مجتبی(علیه السلام)، احمد مطهری(ره)، دار الکتاب، قم، بی تا (۲۵۴ صفحه، رقعی).
- زندگانی امام دوم؛ حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، نوشته هیات تحریریه مؤسسه در راه حق، ساده نویسی: دفتر تحقیق و تألیف کتب درسی، چاپ سوم، تهران، سازمان نهضت سواد آموزی، ۱۳۷۵، رقعی، ۲۸ ص.
- زندگانی امام حسن بن علی(علیه السلام) و اسرار صلح او با معاویه، حسین وجدانی، آستان مقدس رضوی (۲۲۸ صفحه).
- زندگانی حسن بن علی (علیه السلام)، باقر شریف قرشی(ره)، ترجمه: فخر الدین حجازی، چاپ دوم، تهران، انتشارات بعثت، ۱۳۵۳، رقعی، ۲ج، ۶۲۱+۴۰۶ص.
- زندگانی حسن بن علی(علیه السلام)، محمدعلی خلیلی، تهران، چاپخانه ملی، ۱۳۱۹، وزیری، ۳۵۵ص.
- زندگانی حضرت امام حسن(علیه السلام)، سید جعفر غضبان، چاپ سوم، تهران، انتشارات اردیبهشت، رقعی، ۲۶۴ ص.
- زندگانی امام حسن مجتبی (علیه السلام)، حسین حماسیان (صابر کرمانی)، تهران، انتشارات اقبال، ۱۳۴۴، رقعی، ۴۵ ص، (ویژه جوانان).
- زندگانی حضرت مجتبی(علیه السلام)، حسین عماد زاده اصفهانی (۱۳۲۵ ـ ۱۴۱۰ هـ) چاپ دوم، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۷۱، وزیری، ۶۳۰ ص.
- زندگی و سیمای حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام)، سید محمدتقی مدرسی، ترجمه: محمد صادق شریعت، تهران مؤسسه انصار الحسین(علیه السلام)، ۱۳۷۰، وزیری، ۸۰ص.
- زندگانی امام حسن مجتبی(علیه السلام)، سید هاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران (۴۸۴ صفحه، وزیری).
- زندگانی امام حسن مجتبی(علیه السلام)، علامه مولی محمدباقر مجلسی(ره)، ترجمه محمدجواد نجفی، کتابفروشی اسلامیه، تهران ۱۳۵۵ هـ. ش. (۴۵۳ صفحه

 /