اتفاقات ویژه زندگی پیامبر

اشاره:

آشنایی، گزینش و انتخاب الگوی کامل و شایسته، نیاز فطری هر انسان کنجکار و آرمان گراست. زیرا در گستره ی وسیع زندگی انسان و رفتارهای کوچک و بزرگ اخلاقی و پیشرفت‌های او و در همه جوانب و روابط سیاسی، فقهی و فرهنگی جامعه به طور بسیار محسوس، تأثیر گذار هست و کارآیی و نقش زیادی خواهد گذاشت. خداوند حکیم در این باره، پیامبرانی را به عنوان الگو و اسوه مبعوث نمود تا انسان‌های خواهان رشد معنوی و تکامل انسانی با مشاهده و مطالعه ی زندگی آنان، راه سعادت و ترقی و تکامل را طی نمایند. برترین این پیامبران حضرت محمّد بن عبد الله(صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان خاتم و اشرف پیامبران الهی می‌باشد که خداوند شخصیت و زندگی و سیره و رفتار او را به عنوان اسوه و الگوی برای همه ی بشر تا روز قیامت قرارداده است.

اصحاب و یارانی که به او ایمان آورند، همه رفتارهای او را از نزدیگ می‌دیدند و به شدت تحت تأثیر ایشان قرار می‌گرفتند و چنان در اخلاق و رفتار آنان تأثیر می‌گذاشت که سر از پا نمی‌شناختند!. یکی از برجسته ترین یاران و دست پروردگان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، امام علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) بود که پروانه وار، گرد حضرت می‌چرخید و از رفتار و کردار او، درس می‌آموخت که در خطبه ی نهج البلاغه به آن اشاره فرموده است.

بی‌تردید شخصیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) الگو و اسوی کامل و تمام عیار گذشته، امروز و فردای بشریت است. جهان امروز با پیشترفت‌های فوق العاده ای که در همه ی زمینه ها کرده و به کلی دگرگون شده است اما در زمینه ای اخلاقی و معنوی محتاج تعالیم معنوی و اخلاقی شناخته شده و تا شناخته ی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد. با این هدف متن کوتاه زیر را تهیه و در اختیار خوانندگان عزیز می‌گذاریم. امید است مورد قبول خاتم کاینات و اشرف مخلوقات واقع شود. ان شاء الله.

 ولادت و حوادث همگام با ولادت

خاتم انبیاء و اشرف مخلوقات حضرت محمّد بن عبد الله(صلی الله علیه و آله و سلم) بنا به دیدگاه شیعیان اثنا عشری و پیروان اهل بیت(علیه السلام) در هفدهم ربیع الاول[۱] عام الفیل* (سالی که سپاه فیل به فرماندهی ابرهه، پادشاه حبشه به خانه کعبه در مکّه حمله کردند) در شهر مکّه به دنیا آمد. قبل از تولد، پدرش را از دست داده بود. در شش سالگی مادر بزرگوارش، آمنه بنت وهب، دنیا را وداع کرد و این نوجوان کاملا یتیم شد و تحت سرپرستی جدّش عبد المطّلب و پسر عمویش ابوطالب قرارگرفت. حوادث و رخدادهای دوران نوجوانی، جوانی، تا چهل سالگی و پس از آن با رویدادهای عجیب و غریبی و خارق العاده ای همراه است که برای هر خواننده و شنونده مسلمان و غیر مسلمانی شگفت انگیز و جذّاب خواهد بود.

خاموش شدن آتشکده فارس، وقوع زمین لرزه و کنده شدن بت ها از محل خود، ناله ی شیطان و… نشانه ی وقوع رخدادی بزرگ و مولودی ارزشمند و با خیر و برکت برای بشریت یعنی وجود نازنین حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) بود که جهان آلوده به ظلم و ستم و کفر و گمراهی را به توحید و خداپرستی و تقوا و کمالات انسانی رهنمون می‌شود. [۲]

سفر تاریخی به شام و پیش گویی راهبان مسیحی

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دو سفر تاریخی به شام (در دوازده و بیست و پنج سالگی) داشته‌اند که در سفر اول بَحیرای راهب به حضرت ابوطالب، نسبت به حوادث ناگواری که از سوی یهود در انتظار او خواهد بود، هشدار داد!

در سفر دوم نسطورای راهب به مَیْسره (غلام خدیجه بنت خویلد) نسبت به آینده درخشان پیامبر نوید و مژده داد! و در این سفر بود که سود فراوانی برای خدیجه به دست آورد و و میسره هم گزارش درست کاری حضرت را به خدیجه اعلام نمود. [۳]

آن حضرت، در بیست سالگی در حِلْف الفضول(پیمان جوان مردان) شرکت کرد. ایشان در همین ایّام به عنوان”محمّد امین” [درست کار و راست گو] معروف و رفتار و کردار او در میان مردم مکّه و در اوضاع جامعه جاهلی موجب شگفتی و تعجب شده بود. [۴]

ازدواج با حضرت خدیجه (سلام الله علیها)

در بیست و پنج سالگی با دوشیزه خدیجه بنت خویلد (سلام الله علیها) که زنی پاک دامن، با تقوا و خدا ترس بود و ثروت زیادی داشت، ازدواج نمود. حضرت خدیجه(سلام الله علیها) اختیار مصرف اموال و دارایی خود را به او سپرد. در باره شخصیت، خدمات او به اسلام و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و سایر کمالات حضرت خدیجه(سلام الله علیها) می‌باید به طور جداگانه بحث کرد. [۵]

ولادت علی بن ابی طالب علیهما السلام

در سیزدهم رجب سی ام عام الفیل، قبل از بعثت، از پدری موحّد[حضرت ابو طالب(علیه السلام)] و مادری پاک دامن[فاطمه بنت اسد]، فرزندی در داخل کعبه به دنیا آمد که در شش سالگی با هدف تربیت به منزل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و خدیجه(سلام الله علیها) منتقل شد.[۶] امام علی(علیه السلام) در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه به داستان ارتباط تناتنگ خود و استفاده از تعالیم و معنویات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می‌کند. [۷]

مبعوث شدن به رسالت

در حالی که چهل سال از عمر شریف حضرت محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) گذشته بود، در بیست وهفتم رجب، خداوند به مردم منّت گذاشت و او را به عنوان”نبیّ، رسول، خاتم و اشرف پیامبران” برگزید. نزدیک به سه تا پنج سال از آغاز پیامبری او به صورت مخفی گذشت و در این مدت با زحمت زیاد، تعداد اندکی از جوانان، اقوام، دعوت او و سخنان قوی ومنطقی تهیدستان و فقیران مانند علیّ بن ابی طالب، خدیجه، زید بن ارقم، عمّار بن یاسر، مصعب بن عمیر، بلال بن رباح و… را شنیدند به او ایمان آوردند. [۸]

در باره ی چگونگی نزول وی و کیفیت آن، مباحث زیادی در بین نویسندگان مطرح است که خوانندگان محترم جهت اطلاع به منابع تفسیری و تاریخی مراجعه نماید. [۹]

مخالفت‌های دشمنانان

به دستور خدواند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور شد پس از سه سال، اقوام و سایر مردم حجاز را به تعالیم اسلام و قرآن دعوت نماید که در نتیجه، مخالفان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که با دعوت الهی او دشمنی می‌ورزیدند به شیوه ای گوناگون به اذیّت و آزار و شکنجه او وسایر مسلمانان پرداختند که برخی از آن ها مجبور شدند به خارج از شهر مکه هجرت نمایند. در هجرت به حبشه(سال دوم بعثت) گروه پانزده نفره مسلمانان به رهبری جعفر بن ابی طالب و همراهان او موفّق شدند، آیات قرآن و فرامین الهی را به گوش مسیحیان(از فرقه یعقوبی) و… برسانند و گامی جدید در تبلیغ اسلام بردارند. محاصره مسلمانان در شعب ابی طالب (سال پنجم بعثت)، به مدت چهار سال طول کشید که در واقع تمرینی برای مسلمانان در تحمّل سختی ها و صبر و بردباری در راه خدا بود. [۱۰]

ولادت حضرت فاطمه سلام الله علیها

با درگذشت تمامی فرزندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که همه از خدیجه بودند، دشمنانان به دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و آینده ی دستورات اسلام با نگاه شک و تردید شکست می‌نگریستند و اظهار خوشحالی کردند و به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) لقب “ابتر” دادند، ولی با اراده ی خداوند، فرزندی به آن حضرت به نام فاطمه(سلام الله علیها) عنایت فرمود(در این باره، سوره کوثر نازل شد که موجب خشم و عصبانیت دشمنانان را فراهم نمود. در باره شخصیت و مقامات عصمت و سایر کمالات انسانی و معنوی آن حضرت می‌باید در منابع و کتاب‌های روایی شیعه و اهل سنت تحقیق نمود که البته آثار خوبی نیز در باره ایشان منتشر شده است).

عام‌الفیل و دو داغ بزرگ پیامبر

در سال دهم بعثت با درگذشت حضرت خدیجه و حضرت ابوطالب، دو یار و پشتیبان واقعی و ارزشمند خود، آزمون سختی برای پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پیش آمد. البته حادثه ی معراج و سِیْر به آسمان ها، به نوعی جبران اذیت ها، و دشواری‌های روحی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان بود که عجایب قدرت الهی و نشانه ای عظمت پروردگار را خداوند به پیامبرش نشان داد و باعث استحکام و ایمان بیشتر مسلمانان و آینده ی درخشان گسترش اسلام بود. [۱۱]

توطئه‌ی قتل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و هجرت‌های تاریخ‌ساز

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به همراهی زید بن حارثه و علی بن ابی طالب(علیه السلام) به هدف تبلیغ دستورات الهی، ابتدا به طایف(هفتاد و دو کیلومتری مکّه) سفر کرد و پس از ده روز به مکه بازگشت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مصعب بن عمیر را به یثرب فرستاد تا به آنان قرآن بیاموزد، و به اسلام دعوت نماید.

جذابیت آیات قرآن ولحن شیوا و شیرین همراه با محتوای عالی آن، و خستگی از بت پرستی و شرک، عامل اساسی جذب مردم به ویژه جوانان به دستورات اسلام بود. این مسائل باعث شد تا جمعیت مسلمانان در یثرب افزایش یابد و حتی زمینه ی مهاجرت مسلمانان مکّه به سوی یثرب فراهم شود.

پس از کشف توطئه‌ی قریش در دارالندوة (محل تصمیم‌گیری‌های مهم قریش) و آگاه شدن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن حضرت مأمور شد تا یک نفر را به جای خود در بستر بخواباند و شبانه از مکّه خارج شود. [۱۲] با این هجرت تاریخی، توطئه‌ی قتل و ترور پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ناکام ماند و احساس خطر قریش از سوی یثربیان تحقق پیدا کرد.

تشکیل حکومت اسلامی و پیامدهای آن

با هجرت تاریخی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که به صورت معجزه و امداد الهی انجام شد و استقبال پر شکوه و بزرگ مردم یثرب از ایشان، زمینه برای اقدامات بزرگ مانند ساخت مسجد، پیمان برادری و اخوّت عمومی و خاص مهاجران و انصار، هجرت سایر مسلمانان به شهر یثرب، مبداء شدن تاریخ، تغییر نام یثرب به نام مدینة النبی(صلی الله علیه و آله و سلم)، تشکیل نیروهای دفاعی از شهر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، مسلمانان و غیر مسلمانان و…آغاز شد. از طرف دیگر، پیامبر و مسلمانان با توطئه‌های منافقان و طایفه‌های لجوج یهودی و مسیحی و مشرکان مکّه، تغییر قبله و… مواجه گردیدند. [۱۳]

پیش آمدن جنگ‌های بدر، احد، بنی نضیر، بنی قریظه و بنی المصطلق، احزاب (خندق)، پیمان رضوان و صلح حدیبیه (فتح مبین)، جنگ خیبر، نامه نگاری با پادشاهان و رهبران کشورها و مناطق بزرگ جهان مانند ایران، روم، حبشه، مصر، شام و یمامه و پاسخ منفی و سکوت و مخالف آنان، جنگ موته، فتح مکه و پیمان شکنی کفار قریش، عفو عمومی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، جنگ حنین، جنگ تبوک و جانشینی امام علی(علیه السلام) در مدینه، نزول سوره برائت و ابلاغ در مراسم حج توسط حضرت علی(علیه السلام)، حجّة الوداع در سال دهم هجرت، داستان مباهله با مسیحیان نجران، واقعه غدیر خمّ و اعلان جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامت مولا علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) و یازده فرزند از نسل او و حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، اعزام سپاه اسامة بن زید، نامه ای که وصیت نامه ای که نانوشته ماند! و بالاخره مسمومیت و کسالتی که منجر به شهادت خاتم پیامبران و اشرف مخلوقات جهان و الگو و اسوه بشریت در فضایل و کمالات انسانی حضرت محمّد بن عبد الله(صلی الله علیه و آله و سلم) در بیست و هشتم ماه صفر المظفّر سال یازدهم هجری[۱۴] بعد از شصت و سه سال عمر ارزشمند و مملوّ از برکات جاویدان مانند نزول قرآن کریم و سنّت نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) گردید از دیگر حوادث و اتفاقات مهمّی هست که هر کدام در جای خود، شایسته بحث و بررسی مفصّل می‌باشد.

علاقه مندان و دوست داران ارجمند را به مطالعه دقیق منابع معرفی شده در انتهای این نوشتار کوتاه ارجاع می‌دهم(یادآور می‌شوم: معرفی منابع ذیل به معنای تایید کامل محتوای آن ها نمی‌باشد).

معرفی منابع تاریخ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

در اینجا برخی از کتاب‌های مناسب جهت مطالعه و تحقیق و پاسخ‌های ارائه شده به شبهات مطرح شده از سوی مخالفان و دشمنان اسلام و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) معرفی می‌شود:

* نهج الفصاحة؛ مجموعه سخنان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، انتشارات زوّار؛

* شعاعی از نیّر اعظم؛ حضرت محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم)…، آیت الله سیّد علی حسینی خامنه‌ای[رهبر معظم انقلاب اسلامی]، انتشارات سروش؛

* سیمای پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) در آینه نهج البلاغه، محمدتقی مصباح یزدی،موسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی(ره)؛

* پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله و سلم)، عبد الله جوادی آملی، انتشارات اسراء؛

* فروغ ابدیّت؛ تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، جعفر سبحانی، بوستان کتاب؛

* پیشوایان هدایت، خاتم انبیاء؛ محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم)، جلد ۱[ترجمه: اعلام الهدایة؛ محمّد المصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) خاتم الانبیاء؛ المجلد الاول، تالیف المجمع العالمی لاهل البیت(علیه السلام)] انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)؛

* حیاة المحرّر الاعظم الرسول الاکرم؛ محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)، شیخ باقر شریف القرشی(ره) ۳ جلد، انتشارات مهر امیر المومنین(علیه السلام)؛

* سیره پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)،۲۰ جلد [ترجمه: الصحیح من سیرة النبی الاعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)، ۴۰ جلد، تالیف سید جعفر مرتضی عاملی] با ترجمه: محمد سپهری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛

* سیرت جاودانه[تلخیص]، ۲ جلد، ترجمه: محمد سپهری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛

* سیری در سیره نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم)، استاد شهید مرتضی مطهری(ره)، انتشارات صدرا؛

* تاریخ تحقیقی اسلام؛ عصر نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم)، ۴ جلد[ ترجمه موسوعة التاریخ الاسلامی، ۸ جلد، تالیف محمدهادی یوسفی غروی] ترجمه: حسین علی عربی، موسسه امام خمینی(ره)؛

* حکمت نامه پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) [عربی/فارسی]، محمد محمدی ری شهری، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛

* پیامبری و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، ابراهیم امینی، بوستان کتاب؛

* درس‌هایی از تاریخ تحلیلی اسلام…، سید محمدهاشم رسولی محلاتی ۴ جلد، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

* تاریخ اسلام، مهدی پیشوایی، دفتر نشر معارف؛

* پیامبر رحمت، صدر بلاغی، انتشارات حسینیه ارشاد؛

* تاریخ سیاسی اسلام؛ سیره سیاسی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، ۲ جلد، رسول جعفریان، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛

* سیره ی اخلاقی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)، محمدرضا جباری، دفتر نشر معارف؛

* سیره ی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) در گذر از جامعه جاهلی، نجف لک زایی، بوستان کتاب؛

* محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبری برای همیشه، حسن رحیم پورازغدی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛

* داستان پیامبران(علیه السلام)، علی موسوی گرمارودی، انتشارات قدیانی؛

* بررسی تاریخی صلح‌های پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، حامد منتظری مقدم، موسسه امام خمینی(ره)؛

* راه محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)، سید رضا صدر، بوستان کتاب؛

* محمّد[ص] پیامبر عدل و آزادی، سید یحیی یثربی، انتشارات علم؛

* پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)؛ سیره و تاریخ، محمدباقر پورامینی، دفتر نشر معارف؛

* سیره ی نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم)…، ۴ جلد، مصطفی دلشاد تهرانی، نشر دریا؛

* آنک آن یتیم نظر کرده، محمدرضا سرشار، به نشر؛

* تاریخ تحلیلی – سیاسی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)،۲ جلد، علی اکبر حسنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛

* پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم)، جلد ۱،[ برگرفته از کتاب الغدیر... تالیف علامه امینی(ره)] تحقیق و ترجمه: محمدحسن شفیعی شاهرودی، موسسه میراث النبوة؛

* پیام پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)؛ مجموعه ای از نامه ها، وصایا، سخنان و…، تدوین و ترجمه: بهاء الدین خرمشاهی و مسعود انصاری، انتشارات علمی- فرهنگی؛

* الگوی کامل؛ نگاهی به سیره اخلاقی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)، همت سهراب پور، بوستان کتاب؛

* محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) بر پایه کهن ترین منابع، مارتین لینگز، ترجمه: سعید تهرانی نسب، انتشارات حکمت؛

* محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)؛ پیامبر موعود؛ شرح و بررسی بشارت‌های کتاب مقدس در باره ی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)…، سعید کریم پور، شرکت چاپ و نشر بین الملل؛

* زندگی نامه پیامبر اسلام[ص]، کارن آمسترانگ، ترجمه: کیانوش حشمتی، انتشارات حکمت.

پی‌نوشت‌ها:

[۱]- طبرسی، اعلام الوری ج۱ ص؛ مجلسی، بحار الانوار ج۱۵ ص۲۵۰، مرحوم کلینی معتقد است در دوازدهم ربیع الاول بوده است.

* گفته می‌شود؛ این سال، همراهان با ۵۷۰ میلادی بوده است(به کتاب تاریخ اسلام تالیف دکتر علی اکبر فیّاض ص۶۲ مراجعه شود).

[۲]- کلینی، اصول الکافی ج ۱ ص ۴۳۹؛ مسعودی، مروج الذهب ج ۲ ص ۲۷۴٫

[۳]- ابن هشام، السیرة النبویة ج۱ ص۱۹۴؛ ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج۱ ص۲۱؛ مجلسی، بحار الانوار ج۱۶ ص۲۲؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) ج۱ ص۹۱؛ یوسفی غروی، مختصر تاریخ اسلام ص۱۳۸٫ برخی از مستشرقان این سفر را بهانه ای برای تحریف وحی الهی و دستورات قرآنی قرار دهند که قطعا اتهامی بیش نیست ؛ پیشوایی، تاریخ اسلام… ص۱۱۳).

[۴]- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ج۱۴ ص۱۲۹؛ یوسفی غروی، مختصر تاریخ اسلام… ص۱۴۲٫

[۵]- ابن هشام، السیرة النبویة ج۱ ص۱۰۰؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج۲ ص۳۹؛ پیشوایان هدایت؛ خاتم انبیاء، محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) ج۱ ص۸۸٫

[۶]- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(علیه السلام) ج۲ ص۱۸۰؛ ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین ص۱۵؛ طوسی، الآمال ص۶۴۴؛ پیشوایی، تاریخ اسلام… ص ۱۲۲٫

[۷]- سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ی قاصعه(شماره ۱۹۲)؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج۱ص۲۷٫

[۸]- ابن سعد، الطبقات الکبری ج۱ ص۱۹۹؛ السیرة النبویة ج۱ ص۳۶۹؛ مجلسی، بحار الانوار ج ۱۸ ص۱۸۵٫

[۹]- طبرسی، مجمع البیان ج۱۰ ص۳۸۴؛ کمال الدین و تمام النعمة ج۱ ص۸۵؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن ج۱ ص۴۹؛ پیشوایی، تاریخ اسلام… ص۱۳۳٫

[۱۰]- طبرسی، تاریخ الامم و الملوک ج۲ ص۲۲۱؛ بلاذری، انساب الاشراف ج۱ ص۱۹۷؛ اعلام الوری… ص۴۵٫

[۱۱]- ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج۲ ص۲۹؛ طبرسی، اعلام الوری ص۵۳(در کتاب تاریخ اسلام… تالیف استاد پیشوایی ص۱۶۹، تحلیل جامع و کاملی از موضوع همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و شخصیت آنان مطرح شده است).

[۱۲]- سوره ی انفال(۸) آیه ۳۰"واذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک و یمکرون و یمکر الله و الله خیر الماکرین".

[۱۳]- ابن هشام، السیرة النبویة ج ۲ ص ۶۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک ج۲ ص ۲۴۲؛ پیشوایی، تاریخ اسلام(از جاهلیت تا رحلت پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله) ص ۱۸۹ تا ۳۴۴ و منابع دیگر…(مطالعه عمیق این کتاب ارزشمند را به دوست داران مباحث تاریخ اسلام و پیامبر"صلّی الله و علیه وآله"توصیه می‌کنم).

[۱۴]- ابن سعد، الطبقات الکبری ج ۳ ص ۲۷۲؛ ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج ۲ ص ۱۷۸؛ حلبی، السیرة الحلبیة ج ۳ ص ۴۵۴؛ مجلسی، بحار الانوار ج ۲۲ ص ۵۱۴.

//