زیارت عاشورا کلام امام معصوم
آغاز سخن
اگر بخواهیم در بین زیارت‌نامه‌هایی که برای معصومین وارد شده است از مشهورترین آنها نام ببریم قطعاً زیارت عاشوار از اولین آنها است. تحقیق و پژوهش‌های بسیاری که در مورد سند و محتوای زیارت عاشورا انجام شده نشان می‌دهد که این زیارت بی‌تردید از امام معصوم علیه‌السلام صادر شده است.
از این‌رو ادعا در مورد تضعیف این زیارت و مفاد آن باید بر اساس دلایل و شواهد علمی باشد و صرفاً با بیان یک ادعا نمی‌توان حجم عظیمی از مستندات و مدارک معتبر در این زمینه را نادیده گرفت. (دراین خصوص کتاب‌ها و مقالات بسیاری نگاشته شده است از جمله کتب: «بررسی سند محتوا و نسخه‌های زیارت عاشورا محمد عندلیب همدان انتشارات مسجد جمکران» «بررسی سند زیارت عاشورا جعفر تبریزی انتشارات دار الصدیقه الشهیده سلام‌الله علیها» و از مقالات: «بررسی اسناد زیارت عاشورا از نظرگاه سند و جایگاه جعفر سبحانی کتاب سیمای فرزانگان ج۲ ص۴۹۵ ـ ۵۰۶». «سخنی در باب اعتبار سندی زیارت عاشورا سید موسی شبیری زنجانی فصلنامه سفینه صص ۱۸۴-۱۷۸ شماره ۱۴ بهار ۱۳۸۶». «کتاب شناسی زیارت عاشورا ناصرالدین انصاری قمی فصلنامه علوم حدیث صص ۱۸۱-۱۶۵ شماره ۲۳ بهار ۱۳۸۱»)
این مطلب جدا از این موضوع است که اتفاقاً مضامین بلندی که در عبارات زیارت عاشورا بیان شده نشانگر این است که این زیارت انشاء و ساخته‌ی افراد عادی نیست و جز امام معصومِ آگاه به اسرار و حکمت‌های الهی کسی نمی‌تواند چنین مضامینی را بیان کند.
بنابراین با توجه به اینکه زیارت عاشورا"کلام امام معصوم است نه یک شیعه پیرو"باید مفاد و محتوای عمیق آن را مورد واکاوی قرار داد تا بتوان از این سفره نورانی بیشتر و بهتر بهره برد.
بار دیگر متذکر می‌شویم که برای رد یا قبول هر ادعایی باید مستندات و مدارک معتبر آن مورد بررسی قرار گیرد و بیان یک جمله که «خودِ متن زیارت عاشورا بی نیاز از بررسی سندی و اعتباری در موارد بسیاری از دور داد می‌زند که نمی‌تواند سخن امام باشد» خود دلیل بر بطلان حرف گوینده و ترس او از مواجهه با حقایق است!
زیرا آنچنان منابع و مدارک متقن و معتبر در مورد سند و محتوای زیارت عاشورا وجود دارد و به اندازه‌ای بررسی و کنکاش علمی در این زمینه انجام شده است که حقیقت کاملا روشن است مگر آنکه کسی چشم خود را ببندد و نخواهد آن را بپذیرد.
نکته دیگر آنکه از بدیهی‌ترین اصول علمی در بررسی متون حدیثی بررسی سندی آن است و اینکه ادعا شود لازم نیست به اعتبار سندی زیارت عاشورا توجه شود سخنی کاملاً غیر علمی و غیر منطقی است.
در این گفتار مختصر با ذکر شواهدی به هماهنگی بین ادبیات زیارت عاشورا با ادبیات قرآن و دیگر زیارت‌نامه‌ها اشاره شده و تاکید می‌گردد که در کنار اعتبار سندی خودِ متن این زیارت و خطاب‌های آن نشان می‌دهد که این زیات قطعاً از امام معصوم صادر شده است.
تقرب به خدا از طریق پنج تن آل عبا
در بین اهل بیت عصمت و طهارت توجه به پنج تن آل عباـ به ویژه حضرت امام حسین علیه‌السلام ـ از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. جملاتی که معصومین در مورد این انوار مقدس بیان فرموده‌اند بیانگر این موضوع است از جمله:
· در زیارت امین الله که به سندهای بسیار معتبر از جابر روایت شده است امام زین العابدین علیه السلام وقتی به زیارت حضرت امیرالمیمنین علیه‌السلام آمدند نزد قبر آن حضرت ایستاده و گریستند و خطاب به حضرت امیرمومنان سلام‌الله علیه فرمودند: «السلام علیک یا امین الله فی ارضه...»
در فراز پایانی این زیارت امام سجاد علیه‌السلام خطاب به خداوند متعال عرضه می‌دارد: «اَللّهُمَّ فَاسْتَجِبْ دُعآیی وَاقْبَلْ ثَنآیی وَاجْمَعْ بَینی وَبَینَ اَوْلِیآیی بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَعَلِیٍّ وَفاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَینِ اِنَّک وَلِیُ نَعْمآیی» (کامل الزیارات ص ۲۷)
· امام صادق علیه‌السلام در مورد حضرت علی سلام‌الله علیه فرمودند: «ولَایَتِی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ وِلَادَتِی مِنْهُ» (بحار الأنوار ج۳۹ ص۲۹۹)
نسبت ولایتی خود با علی بن ابی طالب علیه السلام را از نسبت ولادتی خود با او بیشتر دوست دارم چون ولایت او بر من واجب است و ولادتم از او فَضیلت.
· فرمایش امام صادق علیه‌السلام در زیارت‌نامه حضرت امیرمومنان سلام‌الله علیه موسوم به زیارت مطلقه سوم چنین است: یا جَدَّاهْ یَا سَیِّدَاهْ یَا طَیِّبَاهْ یَا طَاهِرَاهْ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْکَ وَ رَزَقَنِی الْعَوْدَ إِلَیْکَ وَ الْمَقَامَ فِی حَرَمِکَ وَ الْکَوْنَ مَعَکَ مَعَ الْأَبْرَارِ مِنْ وُلْدِکَ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی الْمَلَایِکَةِ الْمُحْدِقِینَ بِکَ (فرحة الغری ص)
در زیارت عاشورا هم امام علیه‌السلام این‌گونه به خداوند متعال تقرب می‌جوید:
· اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی عِنْدَکَ وَجِیهاً بِالْحُسَیْنِ علیه السلام فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی رَسُولِهِ وَ إِلَی أَمِیرِ الْمُیْمِنِینَ وَ إِلَی فَاطِمَهَ وَ إِلَی الْحَسَنِ وَ إِلَیْکَ بِمُوَالاَتِکَ وَ بِالْبَرَاءَهِ مِمَّنْ أَسَّسَ أَسَاسَ ذَلِکَ
· وَ أَتَقَرَّبُ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْکُمْ بِمُوَالاَتِکُمْ وَ مُوَالاَهِ وَلِیِّکُمْ وَ بِالْبَرَاءَهِ مِنْ أَعْدَایِکُمْ وَ النَّاصِبِینَ لَکُمُ الْحَرْبَ وَ بِالْبَرَاءَهِ مِنْ أَشْیَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ
· اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی شَفَاعَهَ الْحُسَیْنِ یَوْمَ الْوُرُودِ وَ ثَبِّتْ لِی قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَکَ مَعَ الْحُسَیْنِ وَ أَصْحَابِ الْحُسَیْنِ الَّذِینَ بَذَلُوا مُهَجَهُمْ دُونَ الْحُسَیْنِ علیه السلام
اصولاً یکی از آموزه‌های مهم در ادعیه و زیارات تقرب به خداوند متعال از طریق پیامبر و اهل بیت پاکش صلوات‌الله علیهم است. امام سجاد علیه‌السلام در دعای ابوحمزه از خداوند متعال چنین درخواستی دارند:
· وَاَ لْحِقْنی بِاَوْلِیآیِکَ الصّالِحینَ مُحَمَّد وَ الِهِ الاَْبْرارِ الطَّیبینَ الطّاهِرینَ الاَْخْیارِ صَلَواتُکَ عَلَیهِمْ وَعَلی اَجْسادِهِمْ وَاَرْواحِهِمْ وَرَحْمَه اللهِ وَبَرَکاتُهُ (اقبال الاعمال ص ۳۳۴)
یکی از نکاتی که در ادبیات اهل بیت مورد توجه است و ما باید نسبت به رعایت آن مقید باشیم ادب در گفتار و توجه به شأن و جایگاه حجت خدا است. در زیارت عاشورا امام با عبارت"بابی انت و امی"این الزام را به ما متذکر می‌شوند. البته "بابی انت و امی"از طرف معصومین به‌طور مکرر بیان شده است. از جمله امام صادق علیه‌السلام خطاب به حضرت امیرالمیمنین علیه‌السلام این‌گونه بیان فرمودند:
· «بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا أَمِیرَ الْمُیْمِنِینَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا حُجَّةَ الْخِصَامِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا بَابَ الْمَقَامِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا نُورَ اللَّهِ التَّامَ»(زیارت مطلقه سوم)
هم‌چنین در زیارت اربعین خطاب به جد غریبشان این‌گونه شهادت می‌دهند:
· وَاَشْهَدُ اَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِاللهِ وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ.... اَللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُکَ اَنّی وَلِیُّ لِمَنْ والاهُ وَعَدُوُّ لِمَنْ عاداهُ بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یَابْنَ رَسُولِ اللَّهِ... (تهذیب الاحکام ج ۶ ص۱۱۳)
در مورد وجود مقدس حضرت مهدی عجل‌الله فرجه هم امامان معصوم علیهم‌السلام این عبارت را بسیار بیان فرموده‌اند. امام باقر علیه‌السلام فرمودند:
· بِأَبِی وَ أُمِّی الْمُسَمَّی بِاسْمِی وَ الْمُکَنَّی بِکُنْیَتِی السَّابِعُ مِنْ بَعْدِی بِأَبِی مَنْ یَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِیَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً (غیبت نعمانی ص۸۶)
پدر و مادرم فدای او باد او همنام من و دارای کُنیه من است . پدرم فدای کسی باد که سراسر گیتی را سرشار از عدل و داد میکند همانگونه که پر از ظلم و ستم شده باشد.
هم‌چنین امام صادق علیه‌السلام در دعای ندبه خطاب به آخرین حجت خدا می‌فرمایند:
· بِنَفْسِی أَنْتَ مِنْ مُغَیَّبٍ لَمْ یَخْلُ مِنَّا بِنَفْسِی أَنْتَ مِنْ نَازِحٍ مَا نَزَحَ [یَنْزَحُ ] عَنَّا بِنَفْسِی أَنْتَ أُمْنِیَّةُ شَایِقٍ یَتَمَنَّی مِنْ مُیْمِنٍ وَ مُیْمِنَةٍ ذَکَرَا فَحَنَّا بِنَفْسِی أَنْتَ مِنْ عَقِیدِ عِزٍّ لا یُسَامَی (اقبال الاعمال ص ۶۰۴)
جانم فدایت تو پنهان شده ای هستی که از میان ما بیرون نیستی جانم فدایت تو دوری هستی که از ما دور نیست جانم فدایت تو آرزوی هر مشتاقی که آرزو کند از مردان و زنان میمن که تو را یاد کرده از فراقت ناله کنند جانم فدایت تو قرین عزّتی که کسی بر او برتری نگیرد.
امام رضا علیه‌السلام هم در حدیثی با اشاره شرایط سخت دوران غیبت فرمودند:
· بِأَبِی وَ أُمِّی سَمِی جَدِّی وَ شَبِیهِی وَ شَبِیهُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیهِ جُیوبُ النُّورِ یتَوَقَّدُ مِنْ شُعَاعِ ضِیاءِ الْقُدْسِ
پدر و مادرم فدای او باد او همنام جدّم و شبیه من و شبیه موسی بن عمران است بر او پیراهنهای نور میباشد که از شعاع نور قداست و پاکی فروغ میگیرد. (غیبت نعمانی ص ۱۸۰)
به‌طور خلاصه عبارت"بابی انت و امی" از طرف امام هم درباره فرزند خود یعنی امام بعدی بیان شده است و هم در مورد جد مطهرشان. در نتیجه معلوم می‌شود بکار بردن این تعبیر لزوماً به معنای برتری یک امام بر امام دیگر نیست. بلکه بیانگر جایگاه و شأن حجت خدا و لزوم رعایت ادب در سخن و توجه به آن جایگاه الهی از طرف ماست چنانچه این مضمون در زیارت عاشورا هم بیان شده است.
برائت و لعن دشمنان اهل بیت
یکی از اصلی‌ترین ارکان زیارت‌نامه‌ها موضوع برائت و لعن از دشمنان خدا و اهل‌بیت است. البته وجه آن نیز مشخص است بدون برائت ولایت و دوستی نسبت به اهل بیت حاصل نخواهد شد. امام رضا علیه‌السلام فرمودند:
· «کَمَالُ الدِّینِ وَلَایَتُنَا وَ الْبَرَاءَةُ مِنْ عَدُوِّنَا... وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا یَتِمُّ الْوَلَایَةُ وَ لَا تَخْلُصُ الْمَحَبَّةُ وَ لَا تَثْبُتُ الْمَوَدَّةُ لآِلِ مُحَمَّدٍ إِلَّا بِالْبَرَاءَةِ مِنْ عَدُوِّهِمْ... » (بحار الانوار ج۲۷ ص ۵۸)
کمال دینداری در ولایت و برائت از دشمنان ماست... بدان که ولایت شخص به ما کامل نمی‌شود و محبتش نسبت به ما خالص نمی‌گردد و مودتش به آل محمد صلی الله علیه و اله ثابت نمی‌شود مگر با برائت از دشمنان ایشان ....
در زیارت عاشورا موضوع برائت و لعن دشمنان اهل‌بیت و دشمنان خدا و رسول بسیار پررنگ است و به این موضوع ما را توجه می‌دهد که باید از این دشمنان اهل‌بیت هم برائت فکری داشت و هم عملی:
· فَلَعَنَ اللَّهُ أُمَّهً أَسَّسَتْ أَسَاسَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّهً دَفَعَتْکُمْ عَنْ مَقَامِکُمْ وَ أَزَالَتْکُمْ عَنْ مَرَاتِبِکُمُ الَّتِی رَتَّبَکُمُ اللَّهُ فِیهَا
· وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّهً قَتَلَتْکُمْ وَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُمَهِّدِینَ لَهُمْ بِالتَّمْکِینِ مِنْ قِتَالِکُمْ بَرِیْتُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَیْکُمْ مِنْهُمْ وَ (مِنْ) أَشْیَاعِهِمْ وَ أَتْبَاعِهِمْ وَ أَوْلِیَایِهِمْ
· یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ لَعَنَ اللَّهُ آلَ زِیَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ لَعَنَ اللَّهُ بَنِی أُمَیَّهَ قَاطِبَهً وَ لَعَنَ اللَّهُ ابْنَ مَرْجَانَهَ وَ لَعَنَ اللَّهُ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ لَعَنَ اللَّهُ شِمْراً (شَمِراً)
نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است از آنجا که در برخی فرازها امام معصوم از لفظ"کُم"استفاده کرده است ممکن است این مطلب را به ذهن متبادر کند که راوی این عبارت خود را متفاوت از اهل‌بیت می‌داند و به عبارتی شخصی غیر از امام است.
اما توجه به ادبیات اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان می‌دهد سخن گفتن بر این سیاق یکی از ویژگی‌های آن بزرگواران است. به عنوان نمونه در زیارت آل یس در حالیکه راوی خود امام دوازدهم آخربن امام معصوم از اهل بیت است این چنین دستور می‌دهند که ابتدا خطاب به همه اهل بیت بگوییم: سَلامٌ عَلی آلِ یاسین.
سپس خطاب به خودشان چنین سخن آغاز کنیم: اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا داعیَ اللهِ وَ ربّانیَّ آیاتِه اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا بابَ اللهِ وَ دیّانَ دینِه ... (المزار الکبیر ص۵۶۷)
هم‌چنین هنگامی‌که ائمه علیهم‌السلام"صلوات"می‌فرستادند و در صلوات می‌فرمودند:"خدایا بر محمد و آل او درود بفرست"قطعا "خود را"شامل آن اهل بیت می‌دانستند. این مضمون در ادعیه و زیارت‌نامه‌هایی که راوی آن یکی از اهل بیت است فراوان به چشم می‌خورد که جهت نمونه فقط به فرازی از صلوات شعبانیه از لسان امام سجاد علیه‌السلام اشاره می‌شود:
· اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ وَمَوْضِعِ الرِّسالَةِ وَمُخْتَلَفِ الْمَلایِکَةِ وَمَعْدِنِ الْعِلْمِ وَاَهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّدٍ.... (مصباح المتهجد و سلاح المتعبد ج۲ ص۸۲۸.)
البته ادبیات قرآن هم نشان می‌دهد که این گونه سخن گفتن در حالیکه گوینده ی قرآن خود خداوند است یکی از شیوه‌های بیان مقصود در قرآن است به‌عنوان نمونه:
· رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (بقره/ ۲۰۱)
· رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (بقره/ ۲۵۰)
· رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا (فرقان/ ۷۴)
آروزی ظهور در کلام معصومین
توجه و تذکر به وجود مقدس امام زمان علیه‌السلام و دعا برای ظهور حضرتش همواره مورد تأکید معصومین بوده و این مهم را از طریق روایات ادعیه و زیارت‌نامه‌ها به دوستان و پیروان خود متذکر شده‌اند:
· نجوای امام صادق علیه‌السلام با حضرت مهدی عجل‌الله فرجه: سَیِّدِی غَیْبَتُکَ نَفَتْ رُقَادِی وَ ضَیَّقَتْ عَلَیَّ مِهَادِی وَ ابْتَزَّتْ مِنِّی رَاحَةَ فُیَادِی سَیِّدِی غَیْبَتُکَ أَوْصَلَتْ مُصَابِی بِفَجَایِعِ الْأَبَدِ (کمال الدین ج۲ ص ۳۵۳)
مولای من! غیبت تو خواب از دیدگانم ربوده و بسترم را بر من تنگ ساخته و آسایش قلبم را از من سلب نموده است. مولای من! غیبت تو اندوه مرا به فجایع ابدی پیوند است.
· امام صادق علیه‌السلام شدت علاقه و توجه خود را به آخرین حجت الهی اظهار داشته و بدین‌ترتیب به ما لزوم توجه و تذکر به امام زمان عجل‌الله فرجه دعای برای ظهورش و تلاش برای خدتمگزاری در آستان مهدویت را چنین متذکر می‌گردند: وَ لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أَیامَ حَیاتِی(غیبت نعمانی ص ۲۴۵)
اگر دوران او را درک می‌‌کردم همه‌‌ی زندگی‌‌ام را در خدمت به او می‌‌گذراندم.
این موارد فقط به عنوان شاهدی از میان هزاران حدیث بیان گردید و برای آگاهی بیشتر باید به منابع مرتبط با این موضوع (مانند کتاب منتخب الاثر) مراجعه نمود.
بر همین سیاق وجود مقدس امام در دو فراز از زیارت عاشورا تمنای ظهور منتقم اصلی خون به ناحق ریخته شده حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام را کرده و شیعیان را به دعای برای ظهور و توفیق خوانخواهی جد مظلومشان در رکاب آخرین حجت الهی دعوت می‌کنند:
· فَأَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی أَکْرَمَ مَقَامَکَ وَ أَکْرَمَنِی (بِکَ) أَنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکَ مَعَ إِمَامٍ مَنْصُورٍ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ
· وَ أَنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِی (ثَارَکُمْ) مَعَ إِمَامٍ هُدًی (مَهْدِیٍّ) ظَاهِرٍ نَاطِقٍ بِالْحَقِّ مِنْکُمْ
جمع بندی
زیارت عاشورا با توجه اسناد معتبر قطعاً از امام معصوم صادر شده است و سبک و سیاق آن با ادبیات قرآن و اهل بیت کاملا هماهنگ است و مانند سایر فرمایشات معصومین سرشار از آموزه‌های فراوان معرفتی و اعتقادی برای پیروان و محبین اهل‌بیت است.
توجه به مقام و منزلت پنج تن آل عبا و تقرب جستن به خداوند از طریق آنان بیان عظمت مقام امام حسین علیه‌السلام و لزوم بیزاری از پایه‌گذاران ظلم بر اهل‌بیت و دشمنان خدا تذکر به وجود مقدس امام زمان صلوات‌الله‌علیه در زیارت عاشورا از جمله مواردی است که در این نوشتار به آن اشاره شد.
همه این موارد بیانگر این موضوع است که این زیارت جز از لسان حجت خدا و امام معصوم نمی‌تواند صادر شود و یقیناً زیارت عاشورا"کلام امام معصوم است نه یک شیعه پیرو".
از این‌رو شایسته است درمحتوای غنی این زیارت که مانند بسیاری دیگر از زیارت‌ها که از طریق خداوند یا ائمه انشاء گردیده تا بندگان بتوانند در صراط مستقیم به سر منزل مقصود دست یابند تعمق نمود و تلاش کرد که تا به این آموزه‌ها جامه عمل پوشاند.
سایت فطرت
