در منابع بسیاری، کنیه حضرت عباس(علیه السلام) را ابوالفضل بر شمرده اند که در بین کنیههای ایشان، ابوالفضل (= ابوفاضل، ابوالفضایل) مشهورترین است اما دیگر کنیههای او یا غیر مشهور هستند و یا این که پس از واقعه کربلا حضرت را بدان خوانده اند.
کنیههای حضرت عباس (علیه السلام)
در فرهنگ عربی به آن دسته از نامهایی که با پیشوند اَبْ (در مردان) و اُمّ (در زنان) همراه باشد، کنیه میگویند. سنت گذاشتن نامی در قالب کنیه برای افراد در میان قبایل عرب، گونهای بزرگداشت و تجلیل نسبت به فرد به شمار میآید.(۱)
در اسلام نیز توجه زیادی به آن شده است غزالی مینویسد: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اصحاب خود را از روی احترام برای به دست آوردن دلهایشان به کنیه صدا میزند و آنهایی که کنیه نداشتند، کنیه ای برایشان انتخاب میفرمود و سپس آنها را بدان میخواند. مردم نیز از آن پس، فرد مذکور را به همان کنیه می خواندند. حتی آنان که فرزندی نداشتند تا کنیه ای داشته باشند کنیه ای می نهاد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رسم داشت حتی برای کودکان نیز کنیه انتخاب می نمود و آنان را مثلاً ابا فلان صدا میزد تا دل کودکان را نیز به دست آورد».(۲) در اینجا کنیه های حضرت عباس(علیه السلام) بر شمرده می شود:
۱. ابوالفضل
در منابع بسیاری، کنیه حضرت عباس(علیه السلام) را ابوالفضل بر شمردهاند (۳) که در بین کنیههای ایشان، ابوالفضل (= ابوفاضل، ابوالفضایل) مشهورترین است اما دیگر کنیه های او یا غیر مشهور هستند و یا این که پس از واقعه کربلا حضرت را بدان خوانده اند. در مورد این کینه بحث وجود دارد که آیا این کنیه واقعی بوده و ایشان پدر فرزندی به نام فضل بوده اند یا اینکه این کنیه اعتباری و در واقع لقبی بوده است که به شکل کنیه به او نسبت داده اند. گفته ها و احتمالاتی در این زمینه وجود دارد که بدان پرداخته می شود:
آن چه از بررسی اسامی افراد در تاریخ به دست میآید این است که انتخاب کنیه همواره بر اساس نام فرزند بزرگتر فرد نبوده و در موارد بسیاری این قاعده وجود ندارد.
نوشته اند در خاندان بنی هاشم هر که عباس نام داشته او را ابوالفضل کنیه می نهادند؛ همان گونه که عباس بن عبدالمطّلب و عباس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب و... نیز مکنّی به همین کنیه بوده اند(۴) که گفته ای مقبول و موجّه به نظر میرسد.
برخی دیگر گفته اند این کنیه برگرفته از برتری و فضلی بوده که از کودکی در حضرت نمود فراوان داشته و او را بدان صفت می شناخته اند آن گونه که در سوگ او نیز سروده اند:
اَبَاالفَضْلِ یَا مَنْ أَسَّسَ الفَضْلَ وَ الإبا
أَبِی الفَضْلُ اِلاّ اَنْ تَکُونَ لَهُ أَبا
«ای ابوالفضل! ای کسی که هر برتری و پاکدامنی را بنا نهادی! آیا برای من برتری و فضلی وجود دارد که تو پدر آن نباشی؟ (آیا کسی میتواند فضلی داشته باشد که در تو نباشد)».(۵) همچنین در بین اعراب و مسلمانان نیز چنین سنتی بسیار دیده می شده که کنیه افراد را بر اساس ویژگیهای آنان می گذاشته اند. آورده اند روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شنید که فردی را ابوالحَکَم می خوانند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) او را نزد خود خواند و فرمود: «همانا حَکم [داور ]خداست و حُکم از آن اوست تو چرا ابوالحکم خوانده میشوی؟» او پاسخ داد:
«قبیله ام هر گاه بر سر مسأله ای اختلاف پیدا می کنند نزد من میآیند و من بین آنان داوری میکنم و با صادر کردن حکم خویش اختلاف را برطرف مینمایم» پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: «چه کار خوبی میکنی»(۶) و این گونه گذاشتن چنین کنیههایی را بر افراد بدون اشکال دانست.
گذشته از این همه این مطالب، در ردیف فرزندان عباس(علیه السلام) نام پسری را به اسم فضل آورده اند(۷) اما چون که فضل فرزندی نداشته، احتمال این که نام او از حافظه تاریخ ستُرده شده باشد، وجود دارد. این مسأله سبب شده که برخی برای توجیه کنیه حضرت عباس(علیه السلام) بر مطالبی مانند آنچه گذشت تمسک جویند گر چه هیچ یک از آنها با هم منافاتی ندارد و قابل جمع می باشد. یعنی وقتی در کودکی کسی را ابوالفضل بخوانند در او زمینههایی هم ایجاد می شود که نام یکی از فرزندان خویش را فضل بگذارد.
۲. ابو القِربَة
در لغت عرب قِربة به معنای «مشک آب» است. حضرت عباس(علیه السلام) را به جهت آب رسانی اش در کربلا به این کنیه نامیده اند. در بسیاری از منابع تاریخی و رجالی چنین کنیه ای را برای حضرت برشمرده اند.(۸)
۳. ابو القاسم
کنیه ای غیر مشهور برای حضرت می باشد(۹) اگر چه برخی نوشته اند حضرت عباس(علیه السلام) فرزندی به نام قاسم داشته که در کربلا به شهادت رسیده است.(۱۰)
۴. ابن البَدَویّة
این کنیه نیز از جمله کنیههای غیر مشهور حضرت است و به معنای «فرزند زن بادیه نشین» می‌باشد. دلیل آن نیز این بوده که قبیله مادری حضرت، از جمله قبایل بیابان نشین عرب بوده اند.(۱۱)
۵. ابو الفَرجَة
در لغت عرب فرجه، «گشایش در سختی و بر طرف شدن اندوه» معنا شده است. برخی چنین کنیه ای نیز برای حضرت برشمرده اند که بیشتر به لقبی در قالب کنیه می ماند. دلیل آن هم بر طرف کردن اندوه و گشایش در سختیها در نتیجه توسل به او می باشد.(۱۲)
لقبهای حضرت عباس(علیه السلام)
به عناوینی که بر اثر بروز و ظهور ویژگیهایی در انسانها، به آنان نسبت داده شود و بیانگر ویژگی شان باشد، لقب می گویند. حضرت عباس(علیه السلام) القاب بسیاری دارد. برای ایشان بیش از بیست لقب مشهور برشمرده اند که معروفترین آنها عبارت اند از:
۱. قمر بنی هاشم
حضرت عباس(علیه السلام) از جمال و زیبایی ویژه ای برخوردار بوده؛ به گونه ای که سیمای دلربای او جلب توجه میکرد و چهره اش مانند ماه تمام، تابناک می نمود. چون از دودمان هاشم، جد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده، او را «ماه فرزندان هاشم» می خواندند. این لقب، لقبی مشهور برای حضرت به شمار می رود و بسیاری از منابع آن را برشمرده اند.(۱۳)
۲. باب الحوایج
حضرت عباس(علیه السلام) در دوران زندگانی امام مجتبی(علیه السلام) پیوسته در کنار آن حضرت به مددکاری مردم و برآوردن نیازهایشان میپرداخت. این رویه در زمان امامت امام حسین(علیه السلام) و پیش از جریان عاشورا نیز ادامه داشت تا آن جا که هر گاه نیازمندی برای کمک خواستن نزد این دو امام همام می‌آمد، حضرت عباس(علیه السلام) مأمور اجرای دستور امام خویش می شد. حضرت عباس(علیه السلام) جایگاه بلندی نزد برادرش امام حسین(علیه السلام) داشت. نوشته اند:
«همان گونه که پدرش امیر المؤمنین(علیه السلام) جایگاه بلندی نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) داشت و باب او بود و هر گاه مشکلی روی می داد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ابتدا آن را با علی(علیه السلام) در میان میگذاشت، عباس(علیه السلام) نیز چنین حالتی نسبت به امام حسین(علیه السلام) داشت. امام با پیشامد هر مشکلی آن را با برادرش در میان گذاشته و از او می خواست که آن مشکل را برطرف نماید».(۱۴) این مسأله سبب شد تا ایشان را باب الحوایج؛ «برآورنده نیازها» بخوانند.(۱۵) البته به نظر می رسد این لقب بعدها در نتیجه توسلها و کرامتهای آن حضرت به ایشان داده شده است.
۳. باب الحسین(علیه السلام)
شدت دلبستگی حضرت عباس(علیه السلام) به برادر بزرگتر خود، امام حسین(علیه السلام) تا آن جا بود که همواره خود را خدمتگزار وی میدانست و برای اجرای فرمانهای ایشان همیشه پیشقدم بود. این بدان دلیل بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «اَنَا مَدِینَةُ العِلمِ وَ عَلِیٌّ(علیه السلام) بَابُهَا فَمَن اَرَادَ مَدِینَةَ فَلْیَأْتِ البَابَ؛ من شهر دانش هستم و علی(علیه السلام) دروازه ورود به آن است. پس هر کس خواهان ورود به شهر دانش است، باید نخست سراغ درِ آن را بگیرد».(۱۶) حضرت عباس(علیه السلام) نیز درب ورود به شهر حسینی(علیه السلام) بود.
از علامه فقید طباطبایی؛، نویسنده تفسیر بزرگ المیزان در این باره نقل شده است که فرمود: «مرحوم سید السّالکین و برهان العارفین، آقا سید علی قاضی فرمود در هنگام کشف بر من روشن و آشکار شد که وجود مقدس ابا عبداللّه الحسین(علیه السلام) مظهر رحمت کلیّه الهیه است و باب و پیشکار آن حضرت، سقای کربلا، سرحلقه ارباب وفا، آقا باب الحوایج الی اللّه، ابوالفضل العباس صلوات اللّه و سلامه علیه است».(۱۷)
۴. سقّا
سقّا از مشهورترین لقبهای حضرت عباس(علیه السلام) است و پس از واقعه کربلا به این لقب متصف گردید.(۱۸) یکی از بیرحمانه ترین حربه های جنگی دشمن در واقعه کربلا، بستن آب به روی لشکر امام حسین(علیه السلام) بود که از روز هفتم ماه محرّم آغاز شد اما حضرت عباس(علیه السلام) به همراه برخی دیگر از بنی هاشم، به فرات حمله می برد و آب می آورد.(۱۹) او این لقب را از پدران خویش به ارث برده بود؛ زیرا حضرت عبدالمطّلب، هاشم، عبد مناف و قُصَیّ نیز چنین لقبی داشتند. حضرت ابوطالب(علیه السلام) و عباس عموی پیامبر نیز به چنین ویژگی پسندیده ای مشهور بودند.(۲۰)
۵. کَبْش الکتیبة
اصطلاحی نظامی است که در جنگها به کار میرفته و به فردی شجاع اطلاق میشده که فردی که تمام صفات شجاعت و نام آوری در او جمع بوده و در پیشانی لشکر به جنگ با دشمن می پرداخته است. این لقب پیش از حضرت عباس(علیه السلام) تنها به دو نفر داده شده؛ ابتدا به فردی قریشی از قبیله بنی عبدالدار که از دشمنان سرسخت مسلمانان بود و طلحة بن ابی طلحة نام داشت. او در جنگ احد توسط امیر المؤمنین(علیه السلام) کشته شد زیرا شخص دیگری را جرأت رویارویی با او نبود و شجاعت و جنگاوری او باعث تضعیف روحیه مسلمانان شده بود.
با کشته شدن او توسط امیر المؤمنین(علیه السلام) روحیه به مسلمانان بازگشت و سبب خوشحالی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) شد زیرا کشته شدن او باعث شد اتحاد مشرکین به شدت از هم گسیخته شود و بسیاری از آنان پا به فرار گذارند.(۲۱)
دومین فردی که پیش از حضرت عباس(علیه السلام) به این لقب خوانده شد مالک اشتر نخعی بود. او را در دوران خلافت امیر المؤمنین(علیه السلام) کبش العراق میخواندند.(۲۲) پس از وی این لقب به حضرت عباس(علیه السلام) رسید آن گونه که از زبان امام حسین(علیه السلام) سرودهاند:
عَبَّاسُ(علیه السلام) کَبْشُ کَتِیبَتی وَ کَنَانَتی
وَ سرُّ قَوْمی بَلْ اَعَزُّ حُصُونی
«عباس(علیه السلام) پهلوان لشکر و اهل بیت من بلکه شکست ناپذیرترین دژ من است».(۲۳)
۶. حامی الظُعَینة
در لغت عرب ظعینة از ریشه ظَعَنَ (= کوچ کرد) گرفته شده و به معنای زن هودج نشین(۲۴) می‌باشد. این لقب نیز از جمله القابی است که پس از واقعه عاشورا به حضرت داده شده و به معنای پشتیبان زنان هودجنشین است. چرا که دلگرمی زنان اهل حرم به بازوی توانای عباس(علیه السلام) بود. چه بسا پشتیبانی و حمایت از زنان بی دفاع، خود بخش بزرگی از دفاع است و وجود او در بین لشکر قوت قلبی برای همه به شمار می آمد. این لقب در عرب پیش از حضرت عباس(علیه السلام) تنها به یک نفر داده شده و او ربیعة بن مکدم کنانی از قبیله بنی فراس می‌باشد و چه در زمان زندگی و چه پس از مرگش او را این گونه میخوانده اند. آن سان که درباره اش سروده اند:
حامی الظعینة این منه ربیعة
أم أین من علیا ابیه کلام(۲۵)
القاب یاد شده از مشهورترین لقبهای حضرت عباس(علیه السلام) است. البته ایشان لقبهای دیگری نیز دارند که بدین شرح است:
۷. شهید؛(۲۶)
۸. عبد صالح؛
۹. مستجار (پشت و پناه)؛
۱۰. فادی (فداکار)؛
۱۱. ضَیغَم (شیر)؛
۱۲. مُؤثر (ایثارگر)؛
۱۳. ظَهر الولایة (پشتیبان ولایت)؛
۱۴. طیار؛(۲۷)
۱۵. اکبر؛(۲۸)
۱۶. مواسی (ایثار کننده)؛
۱۷. واقی (پاسدار)؛
۱۸. ساعی(۲۹) (تلاشگر)؛
۱۹. صدّیق (راست گفتار و درست کردار)؛
۲۰. بَطَل (گُرد)؛
۲۱. اطلس (چابک و شجاع، در لغت به معنای رنگارنگ یا دو رنگ بوده(۳۰) و کنایه از فرد زیرک و چابک است)؛
۲۲. حامل اللّواء (پرچمدار).(۳۱)
۲۳. صابر؛
۲۴. مجاهد؛
۲۵. حامی؛
۲۶. ناصر؛(۳۲)
در کلام معصومین علیهم السلام لقبهای دیگری نیز برای حضرت عباس آمده است که از جایگاه والا و مقام ارجمند حضرت عباس(علیه السلام) حکایت می کند.
پی‌نوشت‌ها:
۱) نک، لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ ه. ش، ج ۱۱، ص ۱۶۴۵۲.
۲) معارف و معاریف، السید مصطفی الحسینی الدشتی، تهران، انتشارات مفید، چاپ دوم، ۱۳۷۶ ه. ش، ج ۸، ص ۵۹۵.
۳) نفس المهموم، شیخ عباس قمی، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، بی تا، ص ۳۳۲؛ تنقیح المقال فی احوال الرجال، عبد اللّه المامقانی، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۵۲ ه. ق، ج ۱، ص ۱۲۸.
۴) بطل العلقمی، عبد الواحد بن احمد المظفر، نجف، مطبعة الحیدریة، بیتا، ج ۲، ص ۹.
۵) همان.
۶) همان، ص ۱۰.
۷) العباس(علیه السلام)، عبدالرزاق المقرم، نجف، مطبعة الحیدریة، بی تاص ۱۹۵ ؛ المجدی فی أنساب الطالبیین، نجم الدین ابوالحسن علی بن محمد بن العلوی العمری، قم، مطبعة سید الشهداء، مکتبة آیة اللّه العظمی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ ه. ق، ص ۲۳۱.
۸) أنساب الأشراف، احمد بن یحیی بن جابر البلاذری، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۳۹۴ ه. ق، ج ۲، ص ۱۹۲ ؛ إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن الحسن الطبرسی، نجف، مکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۹۰ ه. ق، ص ۲۰۳.
۹) بطل العلقمی، ج ۲، ص ۸.
۱۰) مقتل الحسین(علیه السلام)، محمد تقی بحر العلوم، بیروت، دار الزهراء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ ه. قبحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ ه. ق، ص ۳۱۵ ؛ العباس(علیه السلام)، ص ۱۹۵.
۱۱) بطل العلقمی، ج ۲، ص ۹۱.
۱۲) همان، ص ۱۰.
۱۳) مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب السروی المازندرانی، ابو جعفر محمد بن علی، قم، مطبعة العلمیة، بیتا، ج ۴، ص ۱۰۸ ؛ بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ ه. ق، ج ۴۵، ص ۴۰.
۱۴) بطل العلقمی، ج ۳، ص ۳۵.
۱۵) مقاتل الطالبیین، ص ۵۵ ؛ بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۴۰ ؛ مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۰۸ ؛ بطل العلقمی، ج ۳، ص ۲۰۸ ؛ کبریت الأحمر، ص ۳۸۴.
۱۶) مستدرک الحاکم النیسابوری، حافظ ابو عبد الله محمد بن عبد الله الحاکم النیسابوری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول ۱۴۱۱ ه. ق، ج ۳، ص ۱۲۶.
۱۷) چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(علیه السلام)، علی ربانی خلخالی، قم، مکتب الحسین، چاپ پنجم۱۳۷۸ ه. ش، ج ۱، صص ۱۴۷ و ۱۴۸.
۱۸) الثقات، محمد بن حبّان، دایرة المعارف العثمانیة، چاپ اول، بی جا، ۱۳۹۵ ه. ق، ج ۲، ص ۳۱۰ ؛ السیرة النبویة، محمد بن حبّان، بیروت، مؤسسة الثقافیة، چاپ اول، ۱۴۰۷ ه. ق، ج ۱، ص ۵۵۹.
۱۹) الإختصاص، محمد بن محمد بن نعمان الشیخ المفید، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ ه. ق، ص ۷۸ ؛ رجال الطوسی، ابو جعفر محمد بن الحسن، نجف، مطبعة الحیدریة، چاپ اول، ۱۳۸۱ ه. ق، ص ۷۲.
۲۰) تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابییعقوب، بیروت، دار صادر، بیتا، ج ۲، ص ۷۶ ؛ سیرة النبویة، ابن هشام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۵۵ ه. ق، ج ۱، ص ۹۶.
۲۱) بطل العلقمی، ج ۲، صص ۵۳ - ۵۴.
۲۲) بطل العلقمی، ج ۲، صص ۵۳ - ۵۴.
۲۳) همان، ص ۶۰.
۲۴) فرهنگ معاصر، آذرتاش آذرنوش، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۷۹ ه. ش، ص ۲۱۳.
۲۵) بطل العلقمی، ج ۲، صص ۶۳ و ۶۴.
۲۶) مصباح الزائر، سید بن طاووس، قم، مؤسسة آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۷ ه. ق، صص ۲۴۵ - ۲۴۹ ؛ بحار الأنوار، ج ۹۸، صص ۲۲۲ - ۲۲۷.
۲۷) بطل العلقمی، ج ۲، ص ۱۰۸.
۲۸) الطبقات، محمد ابن سعد، لیدن، مطبعة بریل، ۱۳۲۱ ه. ق، ج ۳، ص ۱ ؛ سیر إعلام النبلاء، شمس الدین محمد بن احمد الذهبی، مصر، دار المعارف، بیتا، ج ۳، ص ۲۱۶.
۲۹) سه لقب اخیر در زیارت ناحیه مقدسه آمده است.
۳۰) لسان العرب، ج ۶، ص ۱۳۵.
۳۱) مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۱۰۸ ؛ بحار الأنوار، ج ۴۵، ص ۴۰ ؛ بطل العلقمی، ج ۲، ص ۱۲.
۳۲) چهار لقب اخیر در: الإقبال، علی بن موسی بن جعفر السید بن طاووس، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۰ ه. ق، ص ۳۳۴ ؛ بحار الأنوار، ج ۹۸، ص ۳۶۴ ؛ مصباح الزائر، ص ۳۵۱.
/
به نقل از: پایگاه خبری المذهب
