تاریخ انتشار: سه شنبه ۱ اسفند ۸۵
چکیده:
آیا تمسک به حدیث رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) با «حکمت» به معنای جریان عقلی در تاریخ اسلام، سازگار است یا خیر؟ به نظر می‌رسد دو مکتب در این ارتباط وجود دارد. نخست مکتبی که تحت عنوان مذهب اهل حدیث شناخته شده و بر این باور است که پیروی از حدیث و تمسک به کتاب و سنت، با رها کردن عقل برای اندیشیدن سازگاری ندارد. در این مکتب اصل چنین است که همه چیز را باید از حدیث گرفت و تنها در دایره ظواهر پیش رفت. این جریان، مخالفان خود را اهل بدعت می‌نامد و آن را مفهومی شامل تمامی مخالفان مذهب اهل حدیث و حتی شامل سنیانی می‌داند که اهل کلام و رأی هستند. دایره این نگاه بسیار وسیع بوده و از فقه تا عقاید را شامل می‌شود.
دوم مخالفان آن نظریه که باید نامشان را طرفداران مکتب حکمت نامید. این جماعت تمسک به حدیث نبوی را مخالف با حکمت نمی‌دانند و راه کلام و عقل را در دین مفتوح می‌بینند. این دو جریان از زمان صحابه وجود داشته و حتی به نوعی باید گفت مبانی آن توسط برخی از صحابه طراحی شده است. در دوره نخست یعنی چند دهه اول، حتی کسانی که در آن روزگار حدیث را نمی‌پذیرفتند نوع تلقی شان از قرآن چنان بود که باید به ظواهر آن بسنده کرد و چیزی ضمیمه آن نساخت. بعدها که حدیث مقبولشان واقع شد باز هم حرکت ظاهربینی را ادامه دادند و این بار به صورت افراط به حدیث تمسک کردند. سمبل مکتب حکمت در میان صحابه امام علی (علیه السلام) است. امام علی (علیه السلام) دفاع از سنت و حکمت به صورت همراه و همزمان است. وی به رغم آن که به شدت طرفدار سیره نبوی و پیروی از آن است، اما بخش عمده چیزی که از آن به عنوان «حکمت» یاد می‌شود ریشه در آموزه‌های وی دارد. این مقاله عهده دار شرح این مطلب است که جریانی که جریان غالب در جهان اسلام در بخش اسلام سنی شده است، از دیرباز سنت را بهانه ای برای نفی حکمت قرار داده است، در حالی که جریانی دیگر، دقیقا روی این نکته پافشاری دارد که تمسک به سنت وقتی محقق می‌شود که جایی برای حکمت و تأمل در دین نماند. این بحث را عمدتا بر پایه کتاب شرح اصول اعتقاد اهل السنة و الجماعة از ابوالقاسم هبة الله بن حسن بن منصور طبری لالکایی (م ۴۱۸) دنبال می‌کنیم.
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۲ توصیه‌های اهل حدیث برای پرهیز از بکارگیری عقل سنت در اصطلاح شناخته شده آن، بر حدیث به معنای عام، شامل گفتار و رفتار رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و از نظر شیعه همان گفتار و رفتار تمام معصومین است. البته اهل سنت، رفتار و اقوال صحابه را هم تالی تلو سخن رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار می‌دهند و در عمل آن را جزو سنت می‌شمرند. از چه زمانی تعبیر «سنت» شهرت یافت؟ بر اساس تحقیقات انجام شده باید گفت، این تعبیر در زمانی شیوع یافت که برابر آن بدعت نهاده شد و بدین ترتیب سنت و بدعت در این تعریف چنان تعریف شدند که کاملا بر ضد هم هستند. بنابرین تا پیش از برآمدن نحله‌های مخالف سنت، از کلمه «سنی» برای نشان دادن یک گرایش استفاده نمی‌شد. سنت گرایی در این تعبیر خاص بر «اهل حدیث» اطلاق شد و اصولا اهل سنت و اهل حدیث به یک معنا بکار رفت. استفاده از این تعبیر یعنی سنت گرا، برای معرفی یک گروه مذهبی بر این اساس بود که گروه یاد شده صرفا به سنت ها یعنی احادیث پایبند هستند و از هر آنچه در مقابل یا در کنار آنهاست، پرهیز می‌کنند. به جای بدعت، گاه از اهل رأی و یا حتی اهل کلام استفاده می‌شد. در این تفسیر اهل رأی و متکلمان اهل بدعت شناخته می‌شوند. البته در معنای وسیع تر همه گروه‌های غیر اهل حدیث، به عنوان اهل بدعت شناخته شدند. معتزله و جهمیه و شیعه و خوارج و از این قبیل همه اهل بدعت بودند. یک نکته مهم در باره مجموعه «احادیثی» است که به عنوان حدیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شناخته می‌شود. در این باره ابهام‌های جدی وجود دارد. بسیاری از این احادیث مجعول و در شرایطی درست در میانه نزاع‌های مذهبی ساخته شده است.
در بسیاری از آنها علایم جعل چندان آشکار است که گویی می‌توان زمان جعل آنها را هم در فلان دهه خاص از قرن دوم یا سوم دریافت. بنابرین چشم داشتن به این که در این احادیث چه آمده و بر پایه آنها می‌توان حدود معرفت مجاز عقلی و فلسفی در اسلام را دریافت، چشمداشت بیهوده ای است. عمده حدیث را «اهل حدیث» جمع کردند که از اساس با آن گرایش میانه ای نداشتند. عجالتا این بحث را بیش از این دنبال نمی‌کنیم. در تفسیر از سنت، آنچنان که دلخواه «اهل حدیث» بود، روی سه ویژگی تکیه می‌شود: اول: تکیه بر حدیث به معنای آنچه به اعتبار حدیث نقل شده و نه تنها شامل رسول بلکه صحابه و تابعین و گزینشی که به عنوان سلف صالح صورت گرفته می‌شود. دوم: دوری از تعقل و تفکر و پذیرش ظاهر قرآن و حدیث. سوم جلوگیری از طرح نکات تازه و یافته‌های جدید و موضوعات نو. در این بخش، بدعت به هرچیز نوع اطلاق می‌شود. مفهوم مقابل آن، صرفا پیروی ظاهری از قرآن و حدیث است. آنچه مهم است «الحث علی الاتباع» و دوری از «التکلف و الاختراع» است. (شرح اصول: ۱/۲۳).
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۳ لالکایی در مقدمه کتاب شرح اصول اعتقاد اهل السنه در باره شکل گیری جریان منازعه میان اهل حدیث و اهل حکمت شرح جالبی را از دید خود که یک عالم اهل حدیث است، آورده است. وی در این مقدمه، اصحاب مکتب عقل و حکمت را متهم می‌کنند که ایمان به آیات قرآن ندارند و تفسیر آن آیات را بر پایه درک سلف قبول ندارند و «آراء الحدیثه» خود را مبنای فهم قرآن قرار داده و این افکار قبول دارند و آراءشان را «حکمة و علما و حُجَجا و براهین» می‌دانند (شرح اعتقاد: ۱/۱۱). در مقابل، اصحاب حکمت، اهل حدیث را حشوی مذهب و مقلد تلقی می‌کنند و متقابلا اهل حدیث، افکار و اندیشه آنها را سردرگمی و افکار مخالف با شریعت قلمداد می‌کنند. از نظر اهل حدیثی مانند لالکایی دین اصحاب حکمت عبارت است از: انما دینه الصجاج و ا لبقباق و الصیاح و اللقلاق است (همان: ۱۳). لالکایی معتقد است که معتزله عقایدشان را با زور شمشیر یا تبلیغ مخفیانه پیش برده اند (همان: ۱۴-۱۵) در حالی که عقاید اهل حدیث به صورت طبیعی نشر یافته است. اشاره لالکایی به رفتار مأمون است.
به نظر نویسنده این سطور تفاوتی میان روش مأمون برای نشر زورانۀ افکار معتزلی با مشی متوکل باز با روشی بدتر در نشر افکار اهل حدیث تفاوتی ندارد. اهل حدیث در شرح شکل گیری نظریه تاریخی اصحاب حدیث و اصحاب حکمت، بنا را بر این می‌نهند جریان اهل حدیث بر پایه عقاید صحابه و تابعین شکل گرفته و سپس در اثر ایجاد یک انحراف، جریان اصحاب حکمت درست شده است. عبارت لالکایی این است که پس از جریان اصحاب حدیث، نخستین بار بحث از قدر مطرح شد، اما جرأت بروز و ظهور نیافت و «مضت علی هذه القرون ماضون الاوّلون و الاخرون» تا این که این که جریان جدیدی از آنچه رسول الله بر آن بود منحرف شد و پیروان آن نحله «ابتدعوا من الادلة خلاف الکتاب و السنة». بعد هم این را دین و اعتقاد گرفتند. در این تصویر، هر نوع مناظره علمی که معمولا اصحاب حکمت پیشنهاد می‌کردند، کاری ناهنجار و مفسده انگیز بود. «فما جنی علی المسلمین جنایة أعظم من مناظرة المبتدعة». (همان، ص ۱۹).
اهل حدیث از مناظره و مجادله بر سر مباحث اعتقادی پرهیز داشته آن را مصداق «یجادل فی الله بغیر علم» تفسیر می‌کنند. حتی تفسیر قرآن هم در این تصور گاه معنای «ضرب قرآن بعضه ببعض» پیدا می‌کند (همان، ص ۱۲۹). به نظر می‌رسد باید در باره این روایت دقت بیشتری صورت گیرد. یکی از مسائل مهم، حدیث گرایی افراطی و فراوانی حدیث در قرن دوم است که تلاش می‌کند همه علوم اولین و آخرین را از این احادیث که بسیاری از آنها مجعول است اتخاذ کند. برای جبران کمبود روایت، اصحاب این مکتب تلاش کردند از چیزی به نام «اثر» بهره ببرند و بدین ترتیب در کنار «احادیث» «آثار» یعنی کلمات صحابه و تابعین هم گردآوری شد. طبعا مجموعه ها و موسوعه ها صخیم تر شد.
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۴ مستندات نبوی: مجموعه ای عظیم از حدیث نبوی (با ارقام میلیونی) در قرن سوم در دسترس محدثان بود که ثلث آن هم در قرن دوم وجود نداشت و از این ثلث، ربعی از آن که سهل است عُشر آن هم در قرن اول نبود. این که چرا در قرن سوم چنین اتفاقی افتاد پرسش مهمی است.
آنچه به اختصار گفتنی است این که اهل حدیث درست در اواخر قرن دوم و قرن سوم برآمدند و بازار حدیث را به شدت گرم کردند. این داستانی شگفت است. اما در ارتباط با بحث ما، احادیثی به عنوان مقابله با بدعت به معنای خاص آن یعنی مخالفت با تأمل و تفکر در دین، نیز ساخته شد. صدها حدیث علیه فرقه‌های مختلف با اسم و رسم آنها ساخته شد. آن هم اسم و رسم‌هایی که بعدها ایجاد شده بود و علی القاعده آنان می‌بایست احادیث یاد شده را به پای غیب گویی حضرت از آینده می‌گذاشتند. برای مثال از حدیث ذیل می‌توان یاد کرد که ناظر بر وضعیت قرن دوم و سوم است و دقیقا در شرایطی مطرح شده است تا جلوی مباحثات فرقه ای و مذهبی بر سر مفاهیم را بگیرد: عن أبی هریره عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ذرونی ما ترکتکم فانما أهلک من کان قبلکم کثرة سؤالهم و اختلافهم علی أنبیایهم، فما نهیتکم عنه فاجتنبوا و ما أمرتکم به فأتوا منه مااستطعتم. (به روایت بخاری و مسلم و ترمذی و ابن ماجه و تمام مصادر اصلی حدیثی اهل حدیث). انتخاب عنوان جدل برای این قبیل مباحث بکار می‌رفت: عن أبی امامة قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ما ضلّ قوم بعد هدًی کانوا علیه الاّ اوتوا الجدل. در ادامه از آیه «ما ضربوه لک الاّ جدلاً بل هم قوم خَصِمُون» استفاده شده تا مفهوم جدل بد بر این این قبیل گفتگوها اطلاق شود. (شرح اصول اعتقاد اهل السنة: ۱/ ۱۲۸).
در نقل‌های دیگر هم از مفهوم بد جدل مانند آنچه در آیه «و من الناس من یجادل فی الله بغیر علم» استفاده شده و مقصود از آن بدعت معرفی شده است. قتاده ذیل آیه یاد شده، گفته است که مقصود: صاحب بدعة یدعو الی بدعته می‌باشد (شرح اصول: ۱/۱۲۹). شبیه این تعبیر «الخصومه» در دین است که البته مذموم بودنش پسندیده است اما تطبیقش بر مباحثات حکمی و فلسفی دشوار است. از «خوض در آیات الله» هم برای بحث‌های عقلی پیرامون آیات استفاده شده است در این ترکیب حدیث و آیه: لاتجادلوا اهل الخصومات فانهم یخوضون فی آیات الله (شرح اصول: ۱/۱۴۶). البته می‌توان پذیرفت که از خصومت و دشمنی در مباحثات علمی نهی شده باشد. از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: ایاکم و الخصومة فإنها تمحق الدین (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۴۳) روشن است که مقصود خصومت در مباحثه است. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: ایاکم و الخصومات فی الدین فانها تشغل القلب و تورث النفاق (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۴۵).
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۵ و این حدیث ذیل که می‌نماید درست برای جدلهای کلامی بعدی مطرح شده است: عن أبی هریره قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لا یزال الناس یستاءلون حتی یقولوا هذا الله خالق کل شیء؛ فمن خلق الله؟ فاذا وجد أحدکم ذلک فلیقل آمنت بالله. (بخاری و مسلم و دیگران).
البته حدیث مذکور فی حد نفسه، مشکلی ندارد اما جهت گیری کلی آن می‌توانسته علیه مباحثات فلسفی و عقلی باشد. در اینجا باید گفت کثرت سؤال و پرسشهای بی جا در ادبیات تعلیم و تعلم به حق و در حدیث شیعه و سنی مورد انکار قرار گرفته اما این ربطی به طرح مباحث فلسفی و علمی ندارد. این روایت در مصادر شیعه و سنی نقل شده است که از «کثرت قیل و قال و سؤال» نهی شده است (مجمع الزواید ۱/۱۵۸، کافی: ۵/۳۰۱). احادیثی که به طور کلی در باره نفی بدعت در دین است، به رغم درستی اصل بدعت - که به معنای وارد کردن در دین چیزی را به عنوان دین است در بخش احکام – اگر هم اصل آنها درست بوده، به گونه ای مطرح شده است تا علیه مباحث فکری و حکمی در دین مطرح شود: عن عایشة قالت: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): من أحدث فی أمرنا ما لیس فیه فهو رد (بخاری و مسلم و دیگران). عن أبی هریره عن عمر: قال رسول الله: لاتجالسوا اهل القدر و لا تفاتحوهم (مصحح سند آن را ضعیف دانسته است). (شرح اصول: ۱/۱۳۳) مستندات اثری در همین زمینه، آثاری هم به صحابه منسوب شده است، آثاری که در کنار احادیث در هر باب جای می‌گیرد و بر اساس این که اقوال صحابه هم حجت است، تقریبا حکم حدیث با آن می‌شود.
عن عمر: ایاکم و اصحاب الرأی فانهم أعداء السنن أعیتهم الاحادیث أن یحفظوها فقالوا بالرأی و أضلوا (شرح اصول اعتقاد: ۱/ ۱۳۹).
این در حالی است که عمر اساسا با نقل حدیث مخالف بود اما در این جمله ای که از قول او ساخته شده، همان ایده وجود دارد. این که از قول عمر ساخته شده به آن دلیل است که وی حدیث را از بن و اساس نمی‌پذیرفت و ایده اش کفایت قرآن بود. در بخش احکام به رأی و حتی اجتهاد مقابل نص هم باور داشت. و نیز از عمر: سیأتی أناس سیجادلونکم بشبهات القرآن خذهم بالسنن فان اصحاب السنن أعلم بکتاب الله. (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۳۹). و این نقل از عمر: اتهموا الرأی علی الدین (همان: ۱۴۲). البته عمر منهای قرآن که در درباره آن توصیه می‌کرد تفکر و تأمل نباشد، از قضا در بخش احکام، قایل به رأی بود چون حدیث را هم نمی‌پذیرفت. این قبیل منقولات از وی را باید ساخته دوره‌های بعد دانست. شبیه جمله پیشین از خلیفه دوم را به امام علی (علیه السلام) هم نسبت داده اند!: عن علی: سیأتی قوم یجادلونکم فخذوهم بالسنن فإن أصحاب السنن أعلم بکتاب الله (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۳۹).
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۶ نوبت که به تابعین رسید، این قبیل کلمات قصار اثری در نهی از مجالست اصحاب قدر - که مقصود از ایشان از نگاه اهل حدیث کسانی است که به هر حال نوعی بحث‌های فلسفی را در باب عقاید مطرح می‌کردند - بسیار فراوان شد. از افرادی مانند ابن سیرین، حسن بصری، ابوقلابه، ایوب سختیانی، فضیل عیاض و بسیاری دیگر جملاتی در نهی از مجالست «اهل الاهواء» یا «اهل القدر» و «اهل الرأی» نقل می‌شود. لالکایی شمار زیادی از این جملات را از صفحه ۱۴۵ به بعد آورده است.
یکی از اینها از عمر بن عبدالعزیز است که وقتی از «اهواء» از او سؤال شد گفت:
علیک بدین الصبی (شرح اصول: ۱/۱۵۳).
ابن طاووس از تابعین، وقتی با یک معتزلی روبرو شد «فأدخل اصبعیه فی أذنیه». به پسرش هم گفت چنین کند تا چیزی از کلام او نشود (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۵۲).
ابوقلابه هم به شاگردش ایوب سختیانی وصیت کرد که «لاتمکّن أصحاب الاهواء من سمعک». (همان، ۱۵۲).
ماجرا تا شافعی ادامه یافت. از شافعی نقل شده است:
ناظره رجل من أهل العراق فخرج الی شیء من الکلام، فقال: هذا من الکلام، فدعه (شرح اصول: ۱/۱۶۵).
از مالک بن انس هم نقل شده است که گفت:
الکلام فی الدین کله أکرهه و لم یزل أهل بلدنا یکرهونه: القدر و رأی جهم و کلما اشبهه، و لا أحب الکلام الا فیما کان تحته عمل، فأمل الکلام فی الله فالسکوت عنه، لأنی رأی تأهل بلدنا ینهون عن الکلام فی الدین الا ما کان تحته عمل (همان، ۱۶۸).
اوزاعی هم از عدول از آنچه رسمیت دارد و سنت شناخته می‌شود پرهیز می‌دهد: اصبر نفسک علی السنة و قف حیث وقف القوم و قبل ما قالوا و کف عما کفوا و اسلک سبیل سلفک الصالح فانه یسعک ما وسعهم (همان، ۱۷۴).
در قرن سوم، این باور که مسائل اعتقادی تنها و تنها در دایره سنن نقل شده بوده و آن، همان است که سلف بر آن بوده اند، و باید از هر نوع فکری که از «اهل اهواء» است پرهیز شود، به صورت یک باور مسلم در میان اهل حدیث درآمده بود. احمد بن حنبل می‌گفت: اصول سنت نزد ما عبارت است از: التمسک بما کان علیه أصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و الاقتداء بهم و ترک البدع و کل بدعة ضلالة و ترک الخصومات و الجلوس مع اصحاب الاهواء و ترک المراء و الجدال و الخصومات فی الدین... و لیس فی السنة قیاس و لا تضرب لها الامثال و لا تدرک بالعقول... وی به دنبال آن می‌گوید حتی اگر کسی مفهوم حدیث را درک نمی‌کند لازم است به آن ایمان بیاورد. برای مثال احادیث رؤیت خدا در آخرت است که حتی اگر گوش شنوده از آن برآشوبد بر اوست که ایمان آورد و حتی یک حرف آن را رد نکند. همین طور احادیث دیگری که از ثقات نقل شده است. سپس می‌افزاید: لایخاصم احدا و لا یناظره و لایتعلم الجدل فإن الکام فی القدر و الرؤیة و القرآن و غیرها من السنن مکروه منهی عنه و لایکون صاحبه من أهل السنة حتی یدع الجدل و یسلم. (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۷۶- ۱۷۷).
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۷ و باز به عنوان معتقد اهل حدیث آمده است: و ترک کلام المتکلمین و ترک مجالستهم و هجرانهم و ترک مجالسة من وضع الکتب بالرأی بلا آثار (شرح اصول: ۱/۲۰۳). فرار از فکر کردن روی حدیث، تنها مربوط به احادیث عقایدی در باب توحید و امثال آن نیست، بلکه در باره حدیثی مانند حدیث غدیر هم هست. به این نقل توجه کنید: احمد بن حمید مشکانی از احمد بن حنبل در باره «قول النبی لعلی: من کنت مولاه فعلی مولاه» پرسید که:
ما وجهه؟ احمد بن حنبل پاسخ داد: لا تکلم فی هذا. دع الحدیث کما جاء. در این باره سخن مگوی و حدیث را به همان صورت که نقل شده است بگذار. (السنة: ابوبکر خلال: ۱/۳۴۶).
ابوبکر مروزی می‌گوید: از احمد بن حنبل در باره این سخن رسول پرسیدم که به علی گفت «أنت منی بمنزلة هارون من موسی» «أیش تفسیره؟» قال: اسکت عن هذا و لا تسأل عن ذا، الخبر کما جاء (السنة خلال: ۱/۳۴۷) مکتب اهل بیت (علیه السلام) مکتب حکمت به لحاظ تاریخی، دولت خلفا از عصر اول تا عصر امویان، و سپس در دوره عباسیان زمانی هارون و بعدها زمان متوکل و نیز القادر، دورانی است که نگرش اهل حدیثی حکومت دارد. اما نه لزوما به معنای تمسک به حدیث. زیرا در عصر خلفای اول، گرچه تمسک به حدیث درکار نبود، اما ویژگی دوم که تأمل در قرآن بود، قابل قبول نبود. در مقابل مکتب اهل بیت و به طور کلی مکتب معتزله که خود را وابسته به مکتب امام علی علیه السلام می‌دید، طرفدار مکتب کلامی و تفسیر قرآن به شمار می‌آمد. معاویه اصطلاح «ملة عثمان» و «ملة علی» را به کار برده از ابن عباس پرسید که طرفدار ملت عثمان هستی یا ملت علی؟ گفت: ملت نبی. (شرح اعتقاد اهل السنه: ۱/۱۹۵) و این البته پاسخ معقولی بود. به نظر می‌رسد منهای روش سیاسی، این دو مکتب، به لحاظ فکری هم شکل گرفته است. بروز گرایش به عقل در مکتب اهل را از چندین طریق می‌توان نشان داد. اولا شناخته شدن امام علی (علیه السلام) به کلمات حکیمانه و مجموعه آنچه در نهج البلاغه و غرر الحکم آمده، به راحتی می‌تواند مکتب تعقل را در امام علی علیه السلام که در عین حال شدیدا متسمک به سنت نبوی است نشان دهد. بدین ترتیب در مکتب علی تمسک به سنت مشروطه به مخالفت با حکمت نیست. امام بر اساس آنچه در نهج البلاغه آمده، فراوان روی سنت نبوی و پیروی از آن تکیه می‌کند اما همزمان به اجتهاد معقول علاقه مند است.
ثانیا که کتاب العقل و الجهل به عنوان مدخل ورودی کتابهای موسوعه حدیثی ما شاهد مهمی است بر این مطلب. این نکته نیاز به شرح و بسط ندارد و به راحتی با آنچه در مجموعه‌های حدیثی اهل حدیث آمده قابل مقایسه است.
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۸ ثالثا در مقابل نقلهایی فراوانی که در آثار اهل حدیث در نهی از پرسشهای فلسفی و حکمی وجود دارد و از همنشینی با حکیمان نهی می‌کند، روایت امام علی (علیه السلام) این است که «جالس أهلَ الورع و الحکمة و أکثر مناقشتهم، فأنک إن کنت جاهلا علّموک و إن کنت عالما ازددت علما». (غرر الحکم: ح ۴۷۸۳). و در روایت دیگر: سایلوا العلماء و خاطبوا الحکماء و جالسوا الفقراء (تحف العقول: ۴۱) و در حدیث دیگر: مناقشة العلماء تُنتج فوایدهم و تُکسب فضایلهم (غرر الحکم: ج ۹۸۰۴). و روایت دیگر: کونوا نقاد الکلام (محاسن: ۱/۳۹۵). و این روایت: مجالسة الحکما حیاة العقول و شفاء النفوس (غرر الحکم: ش ۹۸۷۵). و این حدیث: جالس الحکما یَکمُل عقلک (غرر الحکم: ش ۴۷۸۷). روایات فراوانی در منابع شیعه وجود دارد که گرفتن حکمت را حتی از اهل نفاق تأکید می‌کند. «الحکم ضالة المؤمن، فخذ الحکمة لو من أهل النفاق» (نهج البلاغه: حکمت ۸۰) و روایت دیگر: «خذوا الحکمة و لو من المشرکین» (محاسن: ۱/۳۶۰) و روایت دیگر «الحکمة ضالة المؤمن، فاطلبوها و لو عند المشرک تکونوا أحق بها و أهلها» (امالی طوسی، ص ۶۲۵).
و مشابه اینها ده‌ها روایت دیگر (بنگرید: دانش نامه عقاید اسلامی، ۳/۹۶ – ۱۰۰). در روایتی که در منابع شیعه آمده از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌پرسند: «مذاکرة العلم خیر ام قراءة القرآن کلِّه». حضرت می‌فرمایند: «یا اباذر الجلوس ساعةً عند مذاکرة العلم أحب الی الله من قراءة القرآن کلّه» (جامع الاخبار: ص ۱۰۹) در روایتی که صدوق نقل کرده است، یک اعرابی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از رأس العلم می‌پرسد و حضرت به او «معرفة الله» را می‌نمایاند. او باز پرسش می‌کند و حضرت توحید را به او می‌آموزد «تعرفه بلامثل و لا شبه و لا ندّ و أنّه واحدٌ أحدٌ ظاهرٌ باطنٌ أولٌ آخر، لا کفوَ له و لا نظیر» (التوحید صدوق: ۲۸۴) ابن عباس خود شاگرد امام علی (علیه السلام) و مفسر قرآن بود. چنین نگاهی ما به هیچ یک از خلفای نخست و حتی صحابه نداریم. مفسر بودن ابن عباس، در گرو شاگردی او نسبت به امام علی علیه اسلام است. یک نمونه تفسیر عقلی او از آیه «الله نور السموات و الارض» نقل کرده است (شرح اعتقاد اهل السنة: ۲/۲۲۵). این در حالی است که عمر رسما می‌گفت: جرّدوا القران و لا تفسروه (ابن ابی الحدید به نقل از طبری – شرح نهج البلاغه: ۱۲/۹۳). در بسیاری از مآخذ، تعبیر «ولاتفسروه» نیامده اما شواهدی وجود دارد که مقصود همین است. زیرا از ابن مسعود هم روایت شده است که گفت: جرّدوا القرآن و لا تکتبوا فیه شییا الاّ کلام الله عزّ و جلّ (تاریخ الاسلام ذهبی: ۱۸/۱۳۴). این اشاره به این است که قرآن بدون تفسیر مورد نظر باشد.
چنان که این تعبیر به شکل دیگری هم از ابن مسعود روایت شده است که گفت: جردوا القرآن و لاتلبسوا به ما لیس منه (مجمع الزواید: ۷/۱۵۸). (مصنف عبدالرزاق: ۴/۳۲۳) مخالفت عمر با تأمل و تفکر در دین، نمونه روشن دیگری هم دارد که دارمی و دیگران آن را نقل کرده و روایت مشهوری است: روی الدّارمیّ من طریق سلیمان بن یسار، قال: قدم المدینة رجل یقال له صَبیغ، فجعل یسأل عن متشابه القرآن، فأرسل إلیه عمر فأعد له عراجین النخل، فقال: مَن أنت؟ قال: أنا عبد الله صبیغ، قال: و أنا عبد الله عمر، فضربه حتی [أدمی] رأسه، فقال: حسبک یا أمیر المؤمنین، قد ذهب الّذی کنت أجده فی رأسی (الاصابه: ۳/۳۷۰).
تمسک به سنت نبوی برای مخالفت با حکمت الهی۳
۹ حکمت صورت تشیع یک نکته مهم آن است که حدیث گرای افرطی از اوایل یک شاخه مهم بلکه شاخه اصلی تسنن توده ای بوده است و امروزه هم، به خصوص از قرن هفتم هجری به این طرف، صورت اصلی آن شده است.
بدون تردید در طول تاریخ تسنن، فلاسفه و متکلمان برجسته ای برخاستند اما نتوانستند صورت تسنن را بر وفق مراد خویش شکل دهند. در حال حاضر تفکر جایگاهی در تسنن ندارد مگر آن ریشه در بیرون از تسنن داشته باشد. در این سوی در شیعه نیز دو نحله اخباری و اصولی در خصوص مباحث اعتقادی در صحنه حضور داشته اند. با این حال، حکمت گرایی صورت اصلی شیعه بوده و تاکنون همین گرایش حفظ شده است. در اینجا باید یادآور شد، این باور که در عصر نخست در شیعه «گرایش غالب مخالفت با بحث‌های کلامی بوده است» با اعتباری که کسانی چون هشام بن حکم یا هشام بن سالم و دیگر متکلمان شیعه داشته اند، سازگار نیست. می‌توان و باید پذیرفت که کسانی باورشان این بود که در مباحث کلامی هم تا وقتی امام معصوم سخنی می‌گوید باید بدون تأمل قبول کرد. اما مبنای این باور چنان بوده است که این سخنان حکیمانه و در دایره عقل بوده و قابلیت مناظره بر اساس و در چهارچوب آنها وجود دارد. بنابرین در حوالی آن کلمات که بسیاری از آنها خود عقلی بوده، بازار استدلال و مناظره داخل بوده است. بنابرین نباید پنداشت که در امامیه نخست، از زاویه مباحث معرفتی، اعتقادی به مباحث کلامی نداشتند، این جریان غالب نیست. شاهد آن که روند کلی عقلی گری در تشیع پذیرفته شد و تا به امروز هم ادامه یافته است. به هر روی تمسک به چند نقل که نهی از ورود در برخی از مباحث کلامی شده است (مانند کافی: ۱/۱۷۹، ۹۲ – ۹۴، ۱۰۲ و ۱۰۳، کشی: ۱۴۷-۱۴۸)
در مقابل جریان کلی طرح مباحث کلامی در شیعه به مانند آنچه در کافی یا توحید صدوق یا نهج البلاغه آمده، تنها باید حمل بر این شود که موارد یاد شده نهی موردی بوده است، و الا چگونه می‌توان طرح آن هم مباحث کلامی را در احادیث پذیرفت؟ گسترش تشیع در عراق، منهای آن که به ظرف تاریخی آن باز می‌گشت، در این هم ریشه داشت که عراق محل تأمل و تعقل و دنیای آراء و افکار تازه بود و این به عکس شام بود که در دوره اموی مدافع سرسخت مکتب اهل حدیث بود. عراق، محل ظهورمکتب رأی و آن چیزی است که اهل حدیث، آن را بدعت می‌نامند. اوزاعی که در شام و فقیه آن دیار بود می‌گفت: و قد کان أهل الشام فی غفلة من هذه البدعة حتی قذفها الیهم بعض أهل العراق ممن دخل فی تلک البدعة... فأشربها قلوب طوایف من أهل الشام (شرح اصول اعتقاد: ۱/۱۷۴).
بدین ترتیب تشیع و عراق در این زمینه هم تأثیر و تأثر متقابلی روی یکدیگر داشتند. تشیع در معتزله بغداد نفوذ کرد و اندیشه‌های عقلی معتزلی با اندیشه‌های کلامی شیعیانی مانند هشام و دیگران داد و ستد داشت.
/
سایت تخصصی تاریخ اسلام و ایران
