تاریخ اهل البیت: اثری کهن در تاریخ اهل بیت
اشاره:
سالها قبل مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث در شهر قم، در طرحی تحسین برانگیز. به فکر چاپ و نشر منابع منتشر نشده و مورد استفاده علامه مجلسی در تالیف بحار الانوار افتاد و پس از آن مجموعه ای از آثار چون قرب الاسناد را منتشر کرد. متاسفانه این حرکت با وقفه روبرو شد و شور و شوقی که در ابتدا انجام این طرح خودنمایی می‌کرد، به دلایلی نا معلوم در محاق تعطیلی افتاد. به تازگی انتشارات دلیل ما، چاپ و نشر مجموعه ای با همان نام را آغاز کرده که چندین اثر از جمله اثر مورد بحث در نوشتار حاضر از جمله آن است.
تاریخ اهل البیت علیهم السلام نقلا عن الائمه، رواه المحدث نصر بن علی الجهضمی و استدرک علیه عده من الرواه و المؤرخین القدماء، تحقیق السید محمد رضا الحسینی الجلالی (دلیل ما، قم ۱۴۲۶ق).
*****
در میان موضوعات مختلف مورد علاقه محدثان شیعی، خاصه محدثان کوفی گردآوری اخباری درباره زندگی اهل بیت بوده است. ظاهرا به علت اختصار و کوتاهی این گونه آثار، متن مستقلی از تالیفات به دست ما نرسیده است هر چند متن این آثار مورد استفاده محدثان قرن سوم و چهارم بوده و در تالیف آثار حدیثی خود از آن بهره جسته اند. از میان مؤلفانی که کتابی درباره تاریخ اهل بیت تالیف کرده اند، ابوعبدالله جعفر بن محمد بن مالک بن عیسی بن سابور فزاری کوفی شیعی (نجاشی، ص ۱۲۲) و ابوعلی محمد بن همام بن سهیل اسکافی (متوفی ۳۳۶ق) را باید نام برد که کتابهایشان به کرات در متون بعدی مورد استناد قرار گرفته است. کتاب فزاری، اخبار الائمه و موالیدهم علیهم السلام با توجه به کثرت نقل قولهایی که حسین بن حمدان خصیبی (متوفی ۳۵۸ق) از این کتاب در الهدایه الکبری آورده، تا قرن چهارم موجود بوده است. کتاب اسکافی، الانوار فی تاریخ الائمه الاطهار علیهم السلام رواج بیشتری داشته و سوای نقل قولهای متعددی که از آن در متون روایی شیعه باقی مانده، تلخیصی نیز از آن تا روزگار ما باقی مانده که به کوشش آقای علیرضا هزار منتشر شده است.
اما متنی که به تحقیق محقق ارجمند جناب آقای سید محمد رضا حسینی جلالی و با عنوان تاریخ اهل البیت نقلا عن الائمه منتشر شده، یکی از معدود متون باقی مانده از تالیفات متعدد درباب تاریخ اهل بیت در قرون سوم و چهارم است. آقای جلالی در مقدمه کتاب (ص ۷-۹) از چگونگی دست یافتن خود به نسخه‌هایی از کتاب سخن گفته اند و پس از آن به بحث از اهمیت موضوع مورد بحث کتاب پرداخته اند (ص ۱۰-۱۲). تاکید فراوان پیامبر اسلام بر لزوم دوستی اهل بیت و نقل روایات فراوان در این باب، بی گمان دلیلی اصلی توجه محدثان اهل سنت به گردآوری اخبار اهل بیت بوده است (برای اطلاع بیشتر از آثار تالیف شده از سوی عالمان اهل سنت درباره اهل بیت بنگرید به اثر مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی با عنوان اهل البیت فی المکتبه العربیه). پیش از ورود به بحث اصلی، آقای جلالی (ص ۱۳-۳۵) از نود وسه اثر تالیف شده در باب تاریخ اهل بیت سخن گفته اند.
متنی که آقای جلالی آن را منتشر کرده اند، به دلیل عدم صراحت دقیق در نسخه‌های خطی آن که نام اصلی آن چه بوده و مؤلف چه کسی بوده، بحثهای متعددی را با توجه به افراد ذکر شده در سلسله سند آن برانگیخته است. دشواری اصلی این است که افرادی که نامشان در سلسله سند کتاب آمده تقریبا هر کدام کتابی در تاریخ اهل بیت تالیف کرده اند و این باعث دشواری شناخت مؤلف کتاب است. آقای جلالی بعد از بحثی مفصل (ص ۳۶-۴۷، ۶۱-۷۳) بر اساس گفته‌های ابن طاووس که کتاب را به نصر بن علی جهضمی (متوفی ۲۵۰ق) فقیه و عالم مالکی عراقی منتسب کرده، همین انتساب را ترجیح داده اند هر چند با توجه به نبود برخی مطالب در نسخه ای از کتاب و نقل از کسی دیگر، اشاره کرده اند که تنها بخش اعظمی از مطالب کتاب تدوین جهضمی است اما متن در بعد توسط دیگر راویان آن تکمیل شده است. کتاب که بدون مقدمه مؤلف آغاز می‌شود، با پرسشی از سوی علی بن نصر جهضمی از امام رضا علیه السلام درباره طول عمر اهل بیت است (ص ۸۳-۱۰۲). بخش بعدی کتاب که به روایت احمد بن محمد فریابی است و نامی از نصر بن علی جهضمی در سلسله سند آن نیامده، درباره فرزندان ائمه است (ص ۱۰۵-۱۲۸). بخش سوم کتاب (ص ۱۳۱-۱۳۶) به بیان نام‌های مادران پیامبر و ائمه اختصاص یافته و نامی شخصی به عنوان راوی یا سلسله سندی برای نقل مطالب آن نیامده است. همین مطلب درباره فصول بعدی کتاب صادق است که به ترتیب از القاب پیامبر و اهل بیت (ص ۱۳۹-۱۴۲)، کنیه‌های پیامبر و ائمه (ص ۱۴۵-۱۵۰)، قبور پیامبر و ائمه (ص ۱۵۳-۱۵۵) و ابواب پیامبر و ائمه (ص ۱۵۹-۱۶۳) بحث می‌کند. فصل آخر کتاب که به تصریح مصحح محترم در نسخه کتاب به روایت ابن خشاب موجود نیست برگرفته از کتاب الهدایه الکبری خصیبی است هر چند مرحوم مجلسی نیز آن را به نقل از خصیبی در ضمن بحار الانوار نقل کرده است. اساسا این اندیشه که ائمه را از طریق باب‌های معنوی آنها می‌توان شناخت، ساخته و پرداخته نصیریان است و در این متن نیز همان ابواب که نصیریان برای ائمه ذکر می‌کنند، ذکر شده که البته به دلیل نقل آن از کتاب هدایه الکبری خصیبی است. تعلیقات و حواشی مفصل و فهارس متعدد کتاب را اثری مفید و برای استفاده بسیار روان کرده است. امید که طرح چاپ و نشر مصادر بحار الانوار تداوم یابد و شاهد چاپ دیگر آثار این مجموعه به همان شیوه ای باشیم که محقق فعلی کتاب آن را نشر داده است.
سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام
