حدیث اشراف بر قبر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم
آقای طباطبایی در کتاب"نقد کتب حدیث شیعه"حدیثی را از کتاب اصول کافی مورد نقد قرار داده و به زعم خود آنرا مردود دانسته است. در این مقاله به بررسی این روایت پرداخته شده است.
در اصول کافی بابی دیده می‌شود با عنوان «باب النهی عن الأشراف علی قبر النبی صلی الله علیه و سلم» در این باب که «مشرف شدن بر قبر پیامبرصلی الله علیه وسلم» را نهی نموده است تنها یک حدیث آمده و شیخ کلینی با اعتماد بر آن حدیث چنین عنوانی را برگزیده است که در حقیقت فتوای او را نشان می‌دهد. امّا این یک حدیث بقدری دور از عقل است که شارحین کافی همگی در تفسیرش درمانده‌اند. سند و متن حدیث به قرار زیر است:
«عدة من أصحابنا عن احمد بن محمد البرقی عن جعفر بن المثنی الخطیب قال: کنت بالمدینه و سقف المسجد الذی یشرف علی القبر قد سقط و الفعله یصعدون و ینزلون و نحن جماعه. فقلت لأصحابنا من منکم موعد یدخل علی ابی عبدالله علیه السلام اللیله فقال مهران بن ابی بصیر: أنا. و قال اسماعیل بن عمار الصیرفی: أنا. فقلنا لهما: سلاه لنا عن الصعود لنشرف علی قبر النبی صلی الله علیه وسلم فلما کان من الغد لقینا هما فاجتمعنا جمیعا فقال إسماعیل قد سألنالکم عما ذکرتم فقال: ما احب لأحد منهم أن یعلو فوقه و لا آمنه أن یری شییا یدهب منه بصره أو یراه قایما یصلّی أو یراه مع بعض أزواجه صلی الله علیه و سلم».
یعنی: «گروهی از یاران ما از احمد بن محمّد برقی روایت کرده‌اند و او از جعفر بن مثنّی مشهور به خطیب شنیده که گفت:
من در مدینه بودم و (بخشی از) سقف مسجد نبوی که بر فراز قبر پیامبرصلی الله علیه و سلم قرار داشت ریخته بود و کارگران بالا و پایین می‌رفتند و من به همراه جماعتی آنجا بودم. به رفقای خود گفتم چه کسی از شما امشب با ابو عبدالله (امام صادق علیه السلام) وعده ملاقات دارد و بر او وارد می‌شود مهران بن ابی بصیر گفت: من. و اسماعیل بن عمار صیرفی نیز گفت: من. ما به آن دو گفتیم که از امام صادق درباره بالا رفتن (و مشرف شدن) بر قبر پیامبر صلی الله علیه و سلم سؤال کنید تا (اگر جایز باشد) ما هم بر فراز قبر پیامبر صلی الله علیه و سلم رویم! چون روز بعد فرا رسید با آن دو تن روبرو شدیم و همگی گرد آمدیم. اسماعیل گفت: آنچه گفته بودید ما از ابو عبدالله برایتان پرسیدیم در پاسخ گفت: من دوست ندارم که هیچ یک از شما بالای قبر (پیامبر صلی الله علیه و سلم) برآید و او را ایمن نمی‌گردانم از اینکه در آنجا چیزی دیده کور شود! یا پیامبر را به نماز ایستاده مشاهده کند یا او را با برخی از همسرانش (در آنجا) ببیند».!!
این حدیث بلحاظ سند و متن ساقط است زیرا:
اوّلاً: جعفر بن مثنّی مشهور به خطیب معاصر امام رضا علیه السلام بوده و در زمان امام صادق علیه السلام نمی‌زیسته است! چنانکه مجلسی در کتاب «مرآه العقول» می‌نویسد: «فان جعفر بن المثنی من اصحاب الرضا علیه السلام و لم یدرک زمان الصادق علیه السلام».
یعنی: «جعفرین مثنّی از همراهان امام رضا بوده و زمان امام صادق را در نیافته است».
ثانیاً جعفربن مثنی مذهب واقفی داشته و علمای رجال شیعی به هیچ وجه او را توثیق نکرده‌اند. مامقانی در کتاب «تنقیح المقال» درباره وی می‌نویسد: «هذا واقفی لم یوثق»! «این مرد مذهب واقفی داشته و توثیق نشده است».
ثالثاً اگر مقصود از دیدن پیامبر خداصلی الله علیه وسلم رؤیت جسم آن حضرت در زیر خاک بوده است که این امر ممکن نبود و چنانچه مقصود دیدن روح پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم باشد روح دیدنی نیست و گرنه همه کارگرانی که برای تعمیر سقف مسجد بر بالای قبر می‌رفتند باید روح پیامبر و همسرش را دیده کور شده باشند!
رابعاً اگر هر کس بر قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم نظر افکند بیم آن میرود که نابینا شود چرا رسول خدا صلی الله علیه و سلم از این کار نهی نفرموده و بر خسارت امّتش راضی شده است!
جواب:
عدم تعارض حدیث با عقل :
آقای طباطبایی این روایت را آنقدر غیر معقول می‌داند که معتقد است هیچ کسی به شرح این روایت نپرداخته است و حال آنکه مرحوم علامه مجلسی در مرآه العقول نه تنها متن حدیث را رد نکرده بلکه قسمتهایی از آن را نیز شرح نموده است. همچنین می‌توان به عنوان نمونه ای دیگر به شرح مولی محمد صالح مازندرانی در کتاب شرح أصول الکافی جلد ۷ ص ۱۹۴ – ۱۹۵ اشاره کرد که آوردن بیان وی خارج از اختصار است.
به شرح علامه مجلسی دقت فرمایید:
مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول ج۵ ص۲۷۳..."و اعلم أن الأخبار مستفیضة فی أن النبی و الأیمة صلوات الله علیهم بل سایر الأنبیاء علیهم السلام لهم بعد وفاتهم أحوال غریبة لیس لسایر الخلق معهم فیها شرکة لحرمة لحومهم علی الأرض و صعود أجسادهم إلی السماء و رؤیة بعضهم بعضا و أحیایهم أمواتهم بل بعض الناس من غیرهم أیضا إیاهم و قد أوردت أخبارا کثیرة فی ذلک فی الکتاب الکبیر و إنما النظر فی أن تلک الأحوال هل لأجسادهم الأصلیة أو للأجساد المثالیة فظاهر أکثر أصحابنا أنها فی أجسادهم الأصلیة و لا دلیل عقلا و نقلا علی نفی ذلک مع أن کثیرا من الأخبار الصحیحة و المعتبرة تدل علیه"
بدان که برای پیامبر و ائمه و سایر انبیاء بعد وفاتشان حالات خاصی است که برای دیگران نیست. از جمله آنکه گوشت بدنشان بر زمین حرام است و اجسادشان به آسمان میرود.... و هیچ دلیل عقلی و نقلی بر نفی این موارد وجود ندارد با وجود اخبار صحیح و معتبری زیادی که بر این موضوع دلالت میکند.
نتیجه: همانطور که دیده شد روایت مذکور نه تنها در مرآة العقول (که آقای طباطبایی با استناد بر آن به حدیث اشکال وارد کرده است)و کتب دیگر شرح شده است بلکه علامه مجلسی با وجود مرسل بودن سندش متن آن را معتبر دانسته و حدیث را نه مخالف عقل و نه نقل می‌داند و حتی مضمون آنرا متواتر بر می‌شمارد.
وجود مضامین مشابه در کتب اهل تسنن:
در ادامه علاوه بر موارد فوق برای تاکید مضاعف بر عدم مخالفت روایت با عقل و تواتر این نوع بیان موارد مشابه متعددی را در حد اقتضاء از کتب اهل تسنن آورده ایم:
۱- نیل الأوطار – الشوکانی[۱] - ج ۳ صفحه ۳۰۵:
وقد ثبت فی الحدیث: أن الأنبیاء أحیاء فی قبورهم رواه المنذری و صححه البیهقی. و فی صحیح مسلم عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال: مررت بموسی لیلة أسری بی عند الکثیب الأحمر وهو قایم یصلی فی قبره.
۲- تذکرة الحفاظ - الذهبی - ج ۲ صفحه ۷۳۷:
عبد الرحمن انا أبو الحسین البجیری انا محمد بن محمد بن سلیمان نا شیبان نا حماد نا ثابت و سلیمان التیمی عن انس ان رسول الله صلی الله علیه وآله قال: اتیت لیلة أسری بی علی موسی عند الکثیب الأحمر وهو قایم یصلی فی قبره
پس در اهل تسنن نیز مجموعه ای از روایات معتبر داریم که به تواتر نقل شده است و بیانگر نماز خواندن حضرت موسی علیه السلام در قبرش است. آنچه مسلم است این است که حضرت موسی علیه السلام در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وفات یافته بود. همچنین در روایات تاکید دارد که"یصلی فی قبره"یعنی نه آنکه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در معراجحضرت موسی علیه السلام را در عوالم بالا دید که نماز می‌خواند بلکه او را در قبرش در زمین دیده است که نماز می‌خواند. پس مضمون این نوع از احادیث مشترک فریقین است.
انبیاء حتی پس از رحلتشان دارای ویژگی‌های منحصر بفردی نسبت به دیگران هستند:
علاوه بر دلالت روایات فوق بر نماز خواندن حضرت موسی علیه السلام در قبر که یک ویژگی منحصر بفرد را برای ایشان بیان می‌کنددسته دیگری از روایات مشترک ذیل آیه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وجود دارد که بیانگر اجماع مسلیمن بر لزوم آرام سخن گفتن در کنار ضریح پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حتی پس از رحلت ایشان است. همانگونه که هم اکنون نیز در مسجد النبی این آیه را در کنار ضریح حضرت ثبت کرده اند و این بدان معناست که پیامبر صلی الله علیه و آله حتی پس از رحلتشان دارای احترامات ویژه ای نسبت به بقیه افراد هستند.
به عنوان نمونه ای تاریخی به سخن امام حسین علیه السلام در زمان تدفین برادر بزرگوارشان اشاره می‌کنیم:
وقتی امام حسن علیه السلام به شهادت رسیدند بدن طاهر حضرت را به مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله بردند. بنی امیه گمان کردند که بنی هاشم قصد دارند بدن مطهر امام را در کنار قبر پیامبر دفن کنند. وقتی امام حسین علیه السلام دید بنی امیه داد و قال درست کردند آن حضرت این آیه را برای آن جمع تلاوت کردند: "ای کسانی که ایمان آوردید صدایتان را بالاتر از صدای پیامبر نبرید" [سورة الحجرات: الآیة ۲] و هیچ کسی حتی امویان استدلال حضرت را مبنی بر آنکه این آیه فقط در زمان حیات رسول خدا معتبر بوده است رد نکرد.
همچنین این عمل که کنار قبر پیامبر بایستیم و عرضه داریم:"وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً"النساء: ۶۴ که در زیارت چهار مذهب اهل تسنن نیز آمده (اگر الفقه فی مذاهب اربعه را مشاهده کنید آنجاکه زیارت را نقل میکند این عبارت آمده و خطاب به پیامبر میکند و البته که نمی‌گویند که خدایا این عبارت را به پیامبر برساند) بیانگر یک ویژگی خاص برای پیامبر در زمان وفاتشان است.
نتیجه: با توجه به روایات مشترک فرقین اینگونه برداشت می‌شود که این اجسام مطهر دارای ویژگی‌ها و احترامات خاصی هستند و نباید با سایر مردم مورد مقایسه قرار گیرند.
عقل در برابر چگونگی ویژگی‌های منحصر بفرد انبیاء سکوت میکند
باید این نکته مهم را متذکر شد که فقط کلام وحی وجود چنین ویژگی‌های منحصر بفردی را برای انبیاء بیان میکند در قالب شرع این آیات و روایات را بیان کرده است و عقل در اثبات یا رد چنین ویژگی‌هایی سکوت اختیار میکند.
مگر آنکه گفته شود از زمان رسول خدا همه صحابه همه تابعین و همه ائمه معصومین در اشتباه آشکار بودند و امروز آقای طباطبایی بر مبنای عقلشان درست فهمیده اند! لذا عقل سلیم حکم میکند که در مورد چگونگی ویژگی‌هایی که جسم مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر انبیاء دارند صرفا مطابق کلام وحی سخن بگوییم همانگونه که عقل در مورد بود و نبود و چگونگی آن ویژگی ها حکم به سکوت مطلق میکند.
پس اگر روایت فرمود قبر پیامبر دارای احترامات ویژه است که اشراف بر آن ممکن است آثار زیان باری داشته باشد مطلب عجیبی نیست. مشابه این موضوع را می‌توان در جریان رحبه و شهادت ندادن زید بن ارقم مشاهده کرد که تاریخ شهادت می‌دهد او به نفرین حضرت امیر علیه السلام کور شد.
بررسی اشکالات وارده به متن روایت
۱- آقای طباطبایی می‌گوید:" اگر مقصود از دیدن پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم رؤیت جسم آن حضرت در زیر خاک بوده است که این امر ممکن نبود و چنانچه مقصود دیدن روح پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم باشد روح دیدنی نیست"باید گفت:
اینکه تصور شود یا روح وجود دارد و یا جسم مادی دنیوی و حالت دیگری وجود ندارد فرض غلطی است. حال سومی هم وجود دارد و آن جسد مثالی است. جسم پیامبر در دل خاک دیده نمی‌شود و روح پیامبر نیز چون از نوع جسم غلیظ نیست دیده نمی‌شود. اما پیامبر در قالب جسد مثالی قابل رویت است. مثل جبرییل که در قالب دحیه کلبی وارد و دیده می‌شد. همچنین قرآن خبر از جن می‌دهد که جسمش نه از گونه ما است و نه از جنس روح است. پس باید از جسمی مانند قالب مثالی باشد و لذا بعضی افراد قادر به رویت آنان هستند. چه بسا روح پیامبر در قالب جسم مثالی در اطراف قبر حضور پیدا کند. پس تقسیم بندی آقای طباطبایی در حالات جسم و روح ناقص بوده و به تبع آن نتیجه گیری ایشان غلط خواهد بود.
۲- اما درمورد سخن دیگر ایشان"و گرنه همه کارگرانی که برای تعمیر سقف مسجد بر بالای قبر می رفتند باید روح پیامبر و همسرش را دیده کور شده باشند!"باید گفت:
این که هر کس به هر دلیلی مشرف بر قبر شود الزاما کور می‌گردد استنتاج غلطی است. زیرا در متن روایت به روشنی پیداست که افراد نمی‌خواستند برای تعمیر بر قبر پیامبر مشرف شوند. بلکه صرفا برای کنجکاوی بوده است و حضرت بخاطر این نیت غیر موجه آنها را منع کرده است. پس حکم روایت برای کارگرانی که در محل مذکور مشغول به تعمیر بوده اند جاری نیست.
همچنین مجازات کور شدن میتواند فوری و یا در طول زمان باشد و چه بسا ممکن است منظور روایت تجسم برزخی آن عمل (اشراف غیر موجه بر قبر نبی) باشد.
و همین طور میتواند این مجازات برای مومن و غیر مومن و برای مطلعین از حکم و جاهلین تفاوت داشته باشد
۳- در مورد اشکال پایانی:"اگر هر کس بر قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نظر افکند بیم آن میرود که نابینا شود چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این کار نهی نفرموده و بر خسارت امّتش راضی شده است!"باید گفت:
اولا پیامبر صلی الله علیه و آله آنچه از دین که ضرورت داشت گفته شود خود فرموده اند ولی قصه ابلاغ احکام با رحلتشان به اتمام نرسید. لذا ائمه علیهم السلام در هر مقطع زمانی به فراخور شرایط و اتفاقات بخشی از احکام را که به تعلیم پیامبر واقف بودند بیان می‌کردند. همانگونه که می‌بینیم حضرت صادق علیه السلام هنگامی که موضوع اشراف بر قبر پیامبر مطرح شد حکم آنرا بیان نمودند.
ثانیا آقای طباطبایی عواقب حاصل از اشراف بر قبر پیامبر را در فضای تکوین فرض کرده است. یعنی اینکه چه فرد از آثار عملش اطلاع داشته باشد و چه نداشته باشد با اشراف بر قبر پیامبر کور می‌شود. مانند اینکه آتش می‌سوزاند حال آنکه فرد چه بداند آتش سوزنده است و چه نداند. اگر فرض تکوینی بودن را در کور شدن مشرفین قبر نبی بپذیریم در این صورت است که بر رسول خدا لازم بود از کور شدن کسی که بالای گنبد میرود خبر دهد. ولی از سیاق کلام حضرت اینگونه بر می‌آید که این عقاب امری تکوینی نیست و ممکن است در برخی مواقع رخ دهد.
در فرض دیگر اگر کور شدنی که حضرت صادق علیه السلام فرموده اند را در دسته ثواب و عقاب پنداریم و مطلع بودن از آثار و نتایج انجام عمل را شرط عقوبت بدانیم کسی که جاهل به این امر بوده قطعا و یقینا چوب کسی که برای کنجکاوی بی عذر بالای گنبد رفته را نمی‌خورد. پس جاهل دچار خسران نمی‌شود.
پس نمی‌توان از این روایت چنین برداشت کرد که پیامبر با نگفتن این موضوع بر خسارت امتش راضی شده است.
[۱]شوکانی خود از علما وهابی است
وبلاگ قرآنیان
