در این نوشتار کوتاه به بررسی اجمالی حوادث دوران زندگانی ایشان و نفش آن حضرت در بنیان گذاری مکتب شیعه اثنی عشری می‌پردازیم.
۱. ولادت کمالات نفسانی و مقامات علمی
حضرت امام صادق(علیه السلام) در تاریخ هفدهم ربیع الاوّل سال ۸۳ هجری در مدینه منوّره به دنیا آمد.(۱) ایشان مکنی به"ابو عبدالله"و ملقّب به"صادق"است [و گفته می‌شود این لقب را پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان داده است].
مدت زندگانی حضرت ۶۵ سال و مدت زمان امامت آن حضرت ۳۴ سال بود.آن حضرت ۱۲ سال در مدینه با جدّ بزرگوارش امام سجّاد(علیه السلام) و ۹ سال با پدرش امام باقر(علیه السلام) زندگی کرد. در این مدّت دشواری ها و سختی‌های زندگی در حکومت حاکمان ظالم بنی امیّه را شاهد بود و همراه با پدرش در راه نشر معارف اهل بیت(علیه السلام) تلاش می‌کرد.
مالک بن انس در مورد شخصیت و مقام علمی و عملی امام صادق(علیه السلام) می‌گوید: «و لقد کنت أتی جعفر بن محمّد[ع] و کان کثیر المزاح و التبسّم فاذا ذُکر عنده النبیّ(صلی الله علیه و آله و سلم) اخضر و اصفر و لقد اختلف الیه زماناً و ما کانت اراه الاّ علی ثلاث خصالٍ: امّا مصلیاٌ و امّا صایماٌ و امّا یقراٌ القرآن و ما رأیته قطّ یُحدث عن رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) الاّ علی الطهارۀ ولایتکلّم فی ما لاٌ یعنیه و کان من العلماء الزهّاد الذین یخشون الله و ما رأیته قطّ الاّ خرج الوسادۀ من تحته و یجعلها تحتی».(۲) ترجمه: مدتی خدمت جعفر بن محمّد[ع] مشرف می‌شدم. آن حضرت اهل مزاح و تبسّم بود. هنگامی که در محضر ایشان نامی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برده می‌شد رنگش به سبزی و سپس به زردی میگرایید. در مدت رفت و آمد به منزل ایشان او را از سه حالت خارج ندیدم یا نماز می‌خواند و یا روزه بود و یا به قرایت قرآن مشغول بود و هرگز بدون وضوء از حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) حدیث نقل نمی‌فرمود و سخنی که به درد من نخورد بر زبان جاری نمی‌ساخت ایشان از علمای زاهدی بود که ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفته بود هرگز به خدمت او شرفیاب نشدم جزء اینکه زیرانداز خود را برای نشستن من اختصاص می‌داد.
جاحظ (از علمای قرن سوم) نیز می‌گوید: «جعفر بن محمّد[ع] الذی ملأ الدنیا علمه و فقهه و یقال انّ ابا حنیفه من تلامذته و کذلک سفیان الثوری و حسبک بهما فی هذا الباب »(۳) ترجمه: جعفر بن محمّد[ع] کسی بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته بود و گفته می‌شود ابو حنیفه و سفیان ثوری از شاگردان او بودند و شاگردی این دو در عظمت علمی او کافیست.
حسن بن علیّ الوشاء [از اصحاب امام رضا(علیه السلام)] می‌گوید: «در مسجد کوفه ۹۰۰ نفر را دیدم که"حدثنی جعفر بن محمّد[ع]"میگفتند».(۴)
شیخ مفید(ره) میفرماید: «و لم ینقل العلماء عن احدٍ من اهل بیته ما نقل عنه(علیه السلام)»(۵) ترجمه: علمای اسلام آنقدر حدیث که از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده اند از هیچکدام ائمه(علیه السلام) دیگر نقل نکردهاند.
امام صادق(علیه السلام) با توجه به موقعیت و اوضاع سیاسی جامعه فرصتی به دست آوردند تا احادیث و معارف اسلام را در زمینههای تفسیر قرآن فقه و احکام و عقاید توسط شاگردان خود در سینه تاریخ ثبت و برای همیشه اسلام را بیمه نمایند. آن حضرت نهضت علمی و انقلاب فرهنگی امام باقر(علیه السلام) را توسعه داد و در رشته‌های علوم عقلی فقهی و نقلی شاگردان برجسته ای همانند هشام بن حکم محمّد بن مسلم ابان بن تغلب هشام بن سالم مومن الطاق مفضّل بن عمر و جابر بن حیّان تربیت کرد به طوری که تعداد آنان را بالغ بر ۴۰۰۰ نفر ذکر کردهاند.
پیرامون عظمت شخصیت علمی و کمالات معنوی امام صادق(علیه السلام) عبارات و سخنان فراوانی نقل شده که در کتاب الامام الصادق(علیه السلام) و المذاهب الاربعه تالیف مرحوم شیخ اسد حیدر(ره) گردآوری شده است.(۶)
۲. اوضاع اجتماعی ـ سیاسی و نقش امام صادق(علیه السلام)
یکی از مسایلی که در عصر امام صادق(علیه السلام) از اهمیت والایی برخوردار است مسئله استماع حدیث از ناحیه عده ای از افرادی است که در میان آنها هم شیعه و طرفدار واقعی و هم دشمن و معاند اسلام دیده می‌شود زیرا تمامی شاگردان حضرت نمی‌توانستند تفکر و اندیشه خود را در یک زاویه صحیح قرار داده و همه معارف دینی خود را همانند محمّد بن مسلم و زراره اخذ نمایند و حتی در صف شاگردان امام صادق(علیه السلام) کسانی که طرفداران سرسخت خلافت بنی امیه و بنی عباس بودند حاضر می‌شدند و پراکنده شدن این عده در اطراف جامعه اسلامی باعث تفسیر و توجیه عقاید مختلف با بینش‌های گوناگون می‌شد و جریان‌های سیاسی موجود در جامعه نیز به اختلاف عقاید و برداشتها تاثیر می‌گذاشتند. در نتیجه یکی از حوادث عمیق این عصر فراوانی شاگردان با اختلاف وسیع فکری و عقیدتی در گوشه کنار جامعه اسلامی بود.
امام صادق(علیه السلام) هم با توجه به این مسئله از ناقلان صحیح احادیث شدیداً حمایت می‌کرد چنانچه در جمله ای فرمودند: «رحم الله زرارة بن أعین لولا زراره و نظراوه لاندرست احادیث أبی»(۷) ترجمه: خداوند زرارة بن اعین را رحمت کند به درستی اگر او و امثال او نبودند احادیث پدرم از میان می‌رفت.
۳. پدیده غلات
یکی از مشکلات عصر امام صادق(علیه السلام) مسئله غلات و عقاید باطل آنها بود که آن حضرت(علیه السلام) شدیداً به مقابله و مبارزه با آنها برخواست و این مبارزه و مخالفت باعث محدود شدن و تضعیف این فرقه گردید.
مسألهای که باید مورد توجه قرار داد این است که شیعه واقعی و حقیقی جدا از غلات و عقاید آنها می‌باشد به طوری که بسیاری از تاریخ نویسان و مستشرفان قادر به فهم و درک این مسئله نبوده و نیستند!. اینک به گوشه‌هایی از تدبیر امام صادق(علیه السلام) در برابر انحرافات این فرقه اشاره می‌شود:
الف) پرهیز دادن شیعیان واقعی از معاشرت با آنان
امام صادق(علیه السلام) در حدیثی به مفضل فرمود: « یا مفضّل لا تقاعدوهم و لا تواکلوهم و لا تشاربوهم و لا تصافحوهم و لا تواثروهم»(۸) ترجمه: ای مفضل با غلات نشست و برخواست نداشته باشید و با آنها غذا نخورید و دست دوستی بسوی آنها دراز نکنید و به مبادله علمی با آنان نپردازید.
ب) تکذیب عقاید و افکار غلات
در روایتی عیسی جرجانی می‌گوید: به جعفر بن محمّد(علیه السلام) عرض کردم آیا آنچه از این جماعت(غلات) شنیده ام به شما عرض کنم امام(علیه السلام)فرمود: بگو گفتم: فانّ طایفه عبدوک و اتخذوک الهاً من دون الله و طایفه اُخری والوک بالنبوّة... قال: فبکی حتی ابتلّت لحیته ثم قال: « ان امکننی الله من هولاء فلم أسفک دمایهم سفک الله دم ولدی علی یدیّ ».(۹) ترجمه: گروهی از غلات شما را بجای خدا عبادت می‌کنند و تعدادی دیگر نسبت پیامبری به شما می‌دهند. راوی می‌گوید امام صادق(علیه السلام) با شنیدن این مطلب چندان گریه کردند که صورت مبارکشان از اشک چشمش خیس شد سپس فرمود: اگر خداوند آنان را در دسترس من قرار دهد و من خون آنان را نریزم خداوند خون فرزندانم را به دست من بریزد.
۴. پایهگذاری نهضت علمی و تدوین فقه اهل بیت(علیه السلام)
این پارهای از وضعیت اجتماعی فکری جامعه اسلامی بود که ذکر شد اما غالب حرکت جامعه که می‌توان به آن ارزش فراوان قایل شد مسأله نقل احادیث و پایه گذاری نهضت عظیم علمی توسط امام صادق(علیه السلام) می‌باشد که به طور خلاصه ذکر می‌شود:
زمینههای گسترش این نهضت بزرگ از عصر امام باقر(علیه السلام) شروع شد زیرا در آن عصر حرکت ها و جنشهای سیاسی بر علیه دستگاه خلافت اموی از طرف شیعیان و مخالفان آغاز گردید و درست در آغاز امامت امام صادق(علیه السلام) این درگیریها به اوج خود رسید و می‌رفت که قیام بنی عباس بر علیه بنی امیه باعث اضمحلال و نابودی بنی امیه گردد. حضرت در این زمان با تدبیر خاص و تیزهوشی فراوان از فرصت استفاده کردند و تصمیم به نشر معارف و احادیث نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) و پدران بزرگوارش گرفتند که مسئله باعث تدوین فقه مترقی و بنیادین شیعه انثی عشری گردید.
ابان بن تغلب (یکی از شاگردان امام) می‌گوید: « الشیعه الذین اذا اختلف الناس عن رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) أخذوا بقول علّیٍ(علیه السلام) و اذا اختلف الناس عن قول علیٍّ(علیه السلام) أخذوا بقول جعفر بن محمّد(علیه السلام)».(۱۰) ترجمه: شیعیان کسانی هستند که وقتی مردم در قول و سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اختلاف کردند سخن امیر المؤمنین علیّ(علیه السلام) را بپذیرند و وقتی در سخن او هم اختلاف شد سخن جعفر بن محمّد الصادق (علیه السلام) را می‌گیرند.
یکی از مسائل دیگری که در اواخر این عصر به وقوع می‌پیوندد فشار سیاسی از ناحیه حکومت ظالم و غاصب اموی بر شیعیان می‌باشد به طوری که امام صادق(علیه السلام) بر مسئله تقیّه اصرار می‌ورزد و اگر کوچکترین اتهامی شبیه(رفض) به کسی وارد می‌شود کافی بود که احترام جانی و مالی او از بین رفته و گرفتار شکنجه و نابودی شود.
۵. فشار حکام جور و قیامهای آزادی خواه
از جمله قیامها و حرکتهای مردمی که توسط عده ای در زمان امام صادق(علیه السلام) بر علیه ظلم و ستم حاکمان آغاز گردیده می‌توان به قیامهای علویان و عباسیان اشاره نمود به طوری که به دنبال قیام عباسیان بنی امیه سقوط کردند عباسان که با شعار‌های عدالتخواهانه و... روی کار آمده بودند خودشان در عمل به دشمنان و مخالفان سرسخت اهل بیت و آل محمّد(علیه السلام) مبدل گشتند.
امام صادق(علیه السلام) که نیرنگ و دنیا خواهی و ترویز عباسیان را به وضوح دریافته بودند به هیچ وجه آنها را تایید نفرمود ولی کم و بیش از قیام عدالت خواه زید بن علیّ(علیه السلام) حمایت می‌کرد. چنانچه نقل شده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود: « رحمه الله امّا انّه کان مؤمناً و کان عالماً و کان صدوقاً امّا انّه لو ظفر لوفی أمّا انّه لو ملک یعرف کیف یضعها»(۱۱) ترجمه: خداوند او(زید) را رحمت کند مرد مؤمن و عالم و راست گویی بود که اگر پیروز می‌شد با وفا باقی می‌ماند و اگر زمامدار می‌گشت می‌دانست آن را به دست چه کسی بسپارد.
از جمله قیامهای دیگر شورش و قیام"ابو سلمه خلّال و ابو مسلم خراسانی"بود که امام(علیه السلام) به آنها روی خوش نشان نداد. امام صادق(علیه السلام) به درستی می‌دانست که آنان در قیام خود راستگو نیستند. در منابع تاریخی آمده است که ابومسلم خراسانی در راه استقرار حکومت ستمگر عباسیان جمعیت بیشماری را کشت! برخی از مورّخان مانند ابن اثیر و طبری مینویسند: کشتههای او بالغ بر ۶۰۰۰ نفر بود!
۶. شهادت
سالهای پایانی زندگانی امام صادق(علیه السلام) مصادف با خلافت ظالمانه منصور عباسی گردید امام(علیه السلام) شدیداً از ناحیه خلیفه مورد دشمنی و حسادت قرار گرفت زیرا امام(علیه السلام) بر حقانیت ولایت ائمه و از جمله خودشان اصرار می‌ورزید و لحظه ای حاضر به پذیرش و تایید حکومت بنی العباس نشد.(۱۲) لذا دشمن از همین مسئله بیمناک بود. بالاخره آن بزرگوار با توطئه منصور عباسی(لع) در ۲۵ شوّال سال ۱۴۸ هجری در سنّ ۶۵ سالگی مسموم شهید و مظلومانه در قبرستان بقیع مدفون شد.(۱۳)
فسلام علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم بیعت حیّا.
پینوشتها:
۱) کلینی اصول الکافی ج۱ ص۴۷۲ مفید الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ج۲ص۱۷۹ طبرسی اعلام الوری باعلام الهدی ص۲۶۶.
۲) ابن حجر تهدیب التهذیب ج ۱ ص ۸۸ أسد حیدر الامام الصادق(علیه السلام) و المذاهب الاربعة ج۲ ص۵۳ گروه نویسندگان اعلام الهدایة: الامام جعفر بن محمّد"الصادق"(علیه السلام) ج ۸ ص ۴۲.
۳) جاحظ رسایل جاحظ ص۱۰۶.
۴) أسد حیدر الامام الصادق(علیه السلام) و المذاهب الاربعة ج۱ ص۵۱ الی ۶۲.
۵) اربلّی کشف الغمّة فی معرفة الائمه(علیه السلام) ج۲ ص۱۶۶ پیشوایی سیره پیشوایان...ص ۳۵۲.
۶) مفید الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد ج ۲ ص ۱۷۹.
۷) طوسی اختیار معرفة الرجال ص۱۳۶.
۸) همان ج۲ ص۵۸۶.
۹) جعفریان حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیه السلام) ج۱ ص۲۶۰.
۱۰) نجاشی رجال النجاشی ص۹.
۱۱) طوسی اختیار معرفة الرجال ص۳۸۵ کریمیان سیره و قیام زید بن علیّ(علیه السلام) ص۴۹.
۱۲) حرّ عاملی وسایل الشیعة ج۱ ص۸ (اشاره به حدیث معروف که ارکان اسلام را نماز روزه زکات حج و ولایت ذکر می‌کند و مهمتر و کاملتر از همه را همان ولایت و حکومت حاکمان عادل و پیشوایان حق میشمارد).
۱۳) طبرسی اعلام الوری ص۲۶۶ پیشوایی سیره پیشوایان...ص ۳۸۹.
/
ابنا
