مقدمه
حضرت امام حسن بن علیّ العسکری(علیه السلام) ملقّب به «هادی»«زکیّ» و«عسکری» در هشتم ربیع الثانی سال ۲۳۲ هجری قمری در «مدینه منوّره» از مادری پاک دامن به نام «حدیثه» یا «سوسن» چشم به جهان گشود.(۱)
امام یازدهم شیعیان در خاندان نبوّت و امامت و به دست پدر بزرگوارشان حضرت امام هادی(علیه السلام) تربیت یافتند. پس از شهادت ایشان بر طبق اراده الهی و وصیّت پدر مسیولیت هدایت و رهبری شیعیان را عهده دار شدند.
ضمن عرض تسلیت به مناسبت شهادت این حجّت برحقّ خداوند بر مردم به پیشگاه ولیّ الله الأعظم حضرت مهدی موعود(عجّل الله فرجه الشریف) مراجع عظام تقلید و عموم مسلمانان و شیعیان جهان در این نوشتار کوتاه نگاهی به اوضاع سیاسی- اجنماعی حوادث و رخدادهای زمان ایشان نقش امام عسکری(علیه السلام) و میراث علمی و فرهنگی آن حضرت خواهیم داشت.
اوضاع سیاسی اجتماعی عصر امام عسکری
الف- خلفای بنی عباس و وضع اقتصادی شیعیان
عملکرد خلفای ظالم ستمگر و نالایق عباسی یکی از مسایلی است که بر همگان روشن است.آنها بر خلاف دستورات روشن و منطقی اسلام در مورد به سازی اوضاع اقتصادی جامعه مسلمانان و رفع محرومیت از آنها در تمام دوران خلافت ننگین و خفت بار خود حتی برای یکبار به نفع مردم مسلمان عمل نکردند که در این زمینه به گوشه‌هایی از پرونده سیاه آنها اشاره می‌شود:
در آمد عمده دولت اسلامی که از خارج و صدقات بدست می‌آمد بنابر نقل مورّخان اسلامی بالغ بر صدها میلیون درهم می‌شد که تمامی این مبلغ به جای مصرف شدن در مصارف عمومی و پیش برد وضعیت زیستی مردم صرف ساختن کاخ‌های مجلل و خرید کنیزان و خوش‌گذرانی‌های حکّام ظالم و از خدا بی‌خبر می‌شد.(۲)
در جمع آوری مالیات(خراج و صدقات)ماموران حکومت از انجام هرگونه شکنجه و بد رفتاری ابا نداشتند و آن را با شدیدترین نوع از مردم مطالبه می‌نمودند و حتی در صورت امتناع آنها را زندانی و یا گرفتار درندگان می‌کردند و روشن است که این نحوه عملکرد بر خلاف تاکیدات صریح قرآن و تعالیم انسان سازاسلام و مکتب نورانی اهل بیت(علیه السلام) در مورد جمع آوری مالیات می‌باشد.(۳)
حاکمان عباسی درآمد‌های دولتی را صرف اداره حکومت ظالمانه و عیش و نوش‌های خود و درباریان می‌کردند و بذل و بخشش‌های بی اندازه به شاعران متملق دربار و غیره ابا نداشتند.
«هنگامی که متوکل برای ۳ پسر خود(منتصر معتز و مؤید) بیعت گرفت «صَولی»(یکی از شاعران) برخواست و قصیده ای در مدح آنها سرود… متوکل و هر یک از پسرانش به او یکصد درهم هدیه دادند!.(۴) ساختن بناهای مجلّل و نوین با آرایش‌های آن چنانی یکی از سنّت‌های غلط عباسیان بود. کاخ معروف «برج» که متوکل آن را با انواع طلاکاری ها نصب مجسّمه حیوانات به کار بردن سنگ‌های گران قیمت و سایر جواهر آلات زینت کرده بود یک نمونه از صدهاست.(۵) صرف بخش عظیمی از بودجه خلافت به ظاهر اسلامی! برای رفاه زنان درباری هم خواندنی است. بهای یکی از پیراهن‌های "زبیده خاتون” به پنجاه هزار دینار بالغ می‌شد!.(۶)
فقر عمومی از صفات بارز مردم آن روزگار بود. زیرا که بودجه دولت به جای مصرف شدن در تهیه احتیاجات اولیه مردم صرف اسراف و تبذیرهای خلفا و وابستگان آنها می‌شد. ناداری فلاکت و احتیاج به غذای شبانه و محرومیت از هرگونه امکانات مادی در میان مردم مسلمان موج می‌زد. زیرا از اقتصاد سالم عدالت اجتماعی و امانت داری در میان حاکمان و … خبری نبود و هیچ گونه تلاشی برای بهبود اوضاع اقتصادی و شکوفایی آن دیده نمی‌شد.
ب- موضع امام عسکری(علیه السلام)
امام یازدهم(علیه السلام) بنابر وظیفه الهی و منصب امامت و هدایت راستین امّت به سوی برنامه‌های تعالی بخش اسلام ناب محمّدی(صلی الله علیه و آله و سلم) و ایجاد حکومت برحق اسلامی و برقراری عدالت اجتماعی سیاسی و اقتصادی برابر تمام انحرافات و کج روی‌های حاکمان جبّار بنی عباس ایستادگی کرد و برای لحظه‌ای عمل کرد آنها را تایید نکرد. امام(علیه السلام) تا آنجا که در توان داشت با سخنان و عمل خود نارضایتی خودشان را اعلام می‌کردند.
در زمانی که جامعه از فقر و بیماری رنج می‌برد و ناراحتی و سوء مدیریت حکومت آشکار بود و حکام به همراه درباریان در قصر‌های مجلّل به لهو و لعب مشغول بودند چطور ممکن بود که امام(علیه السلام) و حجّت خدا در برابر آنها ساکت باشند.
طبیعی به نظر می‌رسد که امام عسکری(علیه السلام) به دلیل احساس مسئولیت با سیاست دولت غاصب و ستمگر مقابله کند و مسئولیت کلیه انقلاب‌های آل علیّ(علیه السلام) را قبول نماید تا با جرأت و جسارت بیشتر دامنه مخالفت‌ها و موضع‌گیری‌ها به رهبری حضرت گسترش یابد و امّت اسلامی از هرج و مرج حاکم و پوچی و ابتذال رهایی یابند. لذا حکومت‌های سه گانه عباسی(حکومت معتز مهتدی و معتمد) که در زمان امام(علیه السلام) وجود داشت به مقابله با حضرت پرداختند و با ایجاد محدودیت سیاسی و غیره آن حضرت را در فشار و زندان قرار دادند.(۷)
ج- شورش‌های داخلی
شیعیان و بخصوص علویان برای نجات از سلطه جابرانه حاکمان عباسی و ایجاد عدالت اجتماعی بر اساس دستورات اسلام و سنت نبوی(صلی الله علیه و آله) دست به اعتراض و شورش علیه خلفای جور می‌زدند که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
- ۱ قیام یحیی بن عمر طالبی(رحمه الله علیه)
اولین پرچم شورش بر ضدّ حکومت عباسی توسط"یحیی بن عمر طالبی” در کوفه بر افراشته شد. از آنجایی که او دارای خصایص نفسانی عالی و آرمان‌های والای اسلامی و انسانی بود شیعیان محروم گرد او جمع شدند. او ابتدا کوفه را فتح و زندانیان ستم دیده را آزاد نمود. اما دشمن جنایت کار با تمام قوا در برابر او ایستاد و شعله خروشان انقلاب(که نزدیک بود به وسیله آن ریشه ظلم و ستم عباسیان را خشکانده شود) را خاموش کرد و یحیی را به شهادت رساند.
پس از شهادت یحیی شاعران در وصف پاکی شهامت و غیرت دینی او اشعار حماسی سرودند و مردم نیز تا مدت ها در ماتم او عزاداری کردند.(۸)
– ۲ قیام (آل زنج) زنگیان در بصره
علیّ بن محمّد[صاحب الزنج/ ایرانی الأصل] هم بر علیه ظلم و ستم عباسیان به پا خواست و موفق شد بخش وسیعی از مناطق را در اختیار خود بگیرد. اساساً یکی از عوامل مهم قیام و شورش مردم علیه خلافت عباسی علاوه بر ستم فقدان عدالت اجتماعی مسلط بودن ترکان بر حکومت بود و همین مسئله از علل مهم فساد اداری و سیاسی دستگاه خلافت به شمار می‌رفت. زیرا سرنوشت مردم مسلمان را ترکان نادان و نالایق به دست گرفته بودند و خلفا نیز ابزار دست ترکان شده بودند. حتی خلفای عباسی جزء نام خلیفه هیچ قدرتی نداشتند و ترکان آنها را سرگرم خوش گذرانی و مسخرگی کرده بودند که در اشعار شاعران نیز این مسئله نمایان شده است.(۹)
البته امام عسکری(علیه السلام) برخی از زیاده روی ها و ادعاهای باطل او را محکوم و از او تبرّی جست. مانند اینکه فرموده باشند:”صاحب الزنج لیس منّا اهل البیت[ع]”.(۱۰)
د- انحرافات فکری عملی و نقش امام عسکری(علیه السلام) در جلوگیری از آنها
ظهور شعبده بازان غیر مسلمان که سعی در گمراه کردن و سست نمودن پایه‌های اعتقادی مسلمانان و به خصوص شیعیان را داشتند یکی از حوادثی است که در این دوره صورت گرفت و امام(علیه السلام) نیز با تمام توان به دفاع از اسلام راستین و عقاید محکم وخلل ناپذیر آن و ابطال شبهه‌های دشمنان همت گماشت و دسیسه‌های منحرفین را که از طرف خلافت جبّار عباسیان نیز حمایت می‌شد نقش بر آب ساخت.
پدیده دیگر نسبت‌های دروغی بود که جاهلان خیانت کار و گمراه به مقام امامت روا می‌داشتند اما با هوشیاری و استدلال و مناظره قوی مقام عصمت و طهارت[امام یازدهم علیه السلام] هدایت و خیانت دروغ گویان برملا می‌شد.
« اسحاق کندی» که از فلاسفه عراق بود و درباره قرآن کریم کتابی به نام « تناقص القرآن» نوشته بود در برابراستدلال قوی و بدون جواب امام عسکری(علیه السلام) منکوب شد و کتاب خودش را آتش زد.(۱۰)
از جمله انحرافات عملی و پدیده‌های زشت این دوره شیوع بی بند و باری و غرق شدن در شهوات و گناهان بود که به شدّت از طرف خلفا و درباریان ترویج می‌شد زیرا آنها با برپا نمودن مجالس آواز و شراب خواری و لهو و لعب سعی در سست نمودن اعتقادات مردم و آلوده کردن آنها به گناه داشتند ولی در مقابل امام عسکری(علیه السلام) با بیان معارف الهی به فرضیه مهم امر به معروف و نهی از منکر عمل می‌نمودند و مردم را از آلوده شدن به گناهان و دور شدن از مسیر تقوای الهی می‌ترسانید و آنها را به پرهیزگاری توصیه می‌فرمودند.(۱۱(
- ۲ فعالیت‌های مبارزاتی عقیدتی امام(علیه السلام)
یکی از الطاف الهی که به وسیله اهل بیت(علیه السلام) در همه اوقات و به خصوص در هنگام مشکلات در بین مردم صورت می‌گیرد هدایت آنها به سوی کمال مطلق و مسلح نمودن مسلمانان به سلاح دعا و راز و نیاز با خدای قادر متعال است چنانچه شاید هیچ کدام از ائمه معصومین(سلام الله علیها) نباشد که از زبان گهر بار آنان ادعیه و مناجات‌های ارزشمند توسط راویان حدیث و اصحاب آنها بدست ما نرسیده باشد.
از امام حسن عسکری(علیه السلام) دعاهای جالب و پرمحتوایی به یادگار مانده است که در آن علاوه بر مسئله عبادت و بندگی خداوند به جنبه‌های عرفانی سیاسی و اجتماعی نیز توجه شده است کـه به قسمت‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
« … پروردگارا! با همه وجودم قصد درگاهت کردم و قلبم با خشوع و زاری تمام تو را نیایش کرد. تو را بهترین شفیع خود به سویت یافتم. بار خدایا دعایم را به اجابت برسان. پروردگارا! انحراف فتنه ها ما را فرا گرفت و پرده حیرت ما را احاطه کرد و ذلّت و خواری در خانه‌هایمان را کوفت و غیر از امینان دیدنت بر ما حاکم شدند و معادل کینه و نفرت سرنوشت ما را در دست گرفتند و در راه نابودی بندگانت و تباهی شهرهایت کمر بستند. پروردگارا! دست آورد ما پس از تقسیم تیول آنان شد و امارت و حکمرانی از مشورت به تسلط گروید و پس از برگزیدگی به میراثی برای امّت گشتیم. با بهره یتیمان و بیوه زنان آلات لهو و لعب خریداری شده و اهل ذمّه بر مؤمنان و فاسق هر قبیله ای به سرپرستی کارهای آنان برخواست…».(۱۲)
امام حسن عسکری(علیه السلام) در این سخنان ارزشمند که به صورت مناجات و در حقیقت شکوه نامه ای به پیشگاه خداوند است دقیقاً اوضاع خطیر و واقعیات اجتماعی حاکم بر جامعه را بازگو فرموده اند که مهم ترین آنها عبارتند از:
۱- گسترش فتنه‌های دهشت ناک میان مسلمانان
۲- خواری و ذلّت مسلمانان و حاکمیت غیر مسلمین بر سرنوشت آنان
۳- فرمانروایی سفلگان و جنایتکاران در آن روزگار و حکم دادن به غیر از احکام خدا و رسول او
۴- شیوع گناهان و منکرات مانند شراب خواری لهو و لعب دزدی رشوه و ….
مبارزه دایم در زمینه‌های اعتقادی فرهنگی سیاسی با خلافت عباسی از جمله خدمات ارزشمند امام یازدهم حضرت امام عسکری(علیه السلام) می‌باشد.
امام حسن(علیه السلام) در دنبال این هدف با انواع شیوه ها به مبارزه ادامه می‌دادند و اذهان مردم نا آگاه را به واقعیت‌های اجتماعی متوجه می‌ساختند و اعلام می‌کردند که این حاکمیت فعلی مورد رضایت خداوند و رسول گرامی او نیست. زیرا در این حاکمیت احکام خدا پیاده نمی‌شود و ارزش‌های اسلامی به مسخره گرفته می‌شود. منکرات و فحشا در جامعه شیوع دارد. حاکمان دارای صفات الهی و قرآنی نیستند. اموال و حقوق مردم پایمال شده است. امام عسکری(علیه السلام) تا حد امکان در ملاقات‌های خصوصی با اصحاب و یاران خود خطرات جبران ناپذیر خلفا و درباریان را نسبت به جامعه اسلامی گوش زد می‌نمودند.
عملکرد روشن گرایانه و به حقّ امام(علیه السلام) باعث شد تا خلفا نسبت به وجود ایشان در میان مردم حسد بورزند و بر دستگاه و خلافت چند روزه خود بیم ناک شوند. مستعین دستور داد امام عسکری(علیه السلام) را حبس نمایند و پس از او معتز مهتدی معتمد نیز به مخالفت با امام برخواستند تا جایی که آن حضرت دایماً در اذیّت و آزار و شکنجه به سر می‌برد.(۱۳)
تربیت اصحاب و حاملان حدیث نگاشتن نامه به شیعیان و علاقه مندان به خاندان ولایت و امامت تفسیر آیات قرآن و بیان محکم و متشابه آن و بیان روایات اعتقادی اخلاقی سیاسی و اجتماعی از جلوه‌های هدایت و خدمات فرهنگی امام حسن عسکری(علیه السلام)بود.
حضرت در تربیت راویان حدیث سعی والایی داشت تا جایی که نزدیک به ۱۰۷ نفر از شاگردان و اصحاب امام عسکری(علیه السلام) را نامبرده اند و نامه‌های گران بهایی از آن حضرت به یادگار مانده است.(۱۴)
۳- شهادت امام عسکری(علیه السلام)
امام یازدهم شیعیان جهان حضرت عسکری(علیه السلام) پس از ۶ سال امامت و رهبری جامعه به ظاهر اسلامی و پر آشوب و سپری شدن ۲۸ سال از عمر شریفشان در سال ۲۶۰ هجری از سوی معتمد عباسی مسموم و به شهادت رسید.
پیکر پاک و مطهّر آن حضرت پس از غسل و کفن و اقامه نماز توسط فرزند عزیزشان حضرت مهدی موعود بقیّه الله الأعظم(عجّل الله فرجه الشریف) در همان منزل مسکونی(بارگاه فعلی در سامرا) به خاک سپرده شد.(۱۵)
پی‌نوشت‌ها:
۱- شیخ مفید الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد[ع] ص۳۳۵ ابن شهر آشوب مناقب آل ابی طالب ج۴ ص۴۲۱ کلینی اصول الکافی ج۱ ص۴۲۱ طبرسی إعلام الوری بأعلام الهدی ص۳۶۷ اِربلیّ کشف الغمه فی معرفه الائمه(علیه السلام) ج۲ ص۴۰۲.
۲- جرجی زیدان تاریخ التمدن الإسلامی ج۵ ص۷۹ آقایی و … درس نامه تاریخ عصر غیبت ص ۷۲.
۳- ابن اثیر الکامل فی التاریخ ج۶ ص۲۶۸ آقایی و … درس نامه تاریخ عصر غیبت ص ۶- ۷۲.
۴- ابو الفرج الإصفهانی الأغانی ج۱۴ ص۱۹۳.
۵- القرشی(رحمه الله علیه) حیاه الإمام العسکری ص۱۹۶.
۶- مسعودی مروج الذهب ج۲ ص۳۶۶.
۷- ابن اثیر الکامل ج۵ ص۳۱۴ ابو الفرج الإصفهانی مقاتل الطالبیین ص ۵۱۱.
۹- مسعودی مروج الذهب ج۴ ص۶۱ الفخری ص۱۸۱ بحار الانوار ج۵۰ ص۳۱۱.
۱۰- ابن شهر آشوب المناقب ج۴ ص۴۲۸ محدّث قمی سفینه البحار ج ۱ ص ۵۵۹.
۱۱- همان ج۴ ص۴۲۴ بحار الأنوار ج۵۰ ص۲۵۸.
۱۲- مهج الدعوات ص۶۳ تا ۶۷ [به نقل از زندگانی امام حسن عسکری(علیه السلام) ص۲۱۴ تا ۲۲۲].
۱۳- مسعودی مروج الذهب ج۴ ص۱۲۴ سیوطی تاریخ الخلفاء ص۳۶۰.
۱۴- به کتب رجال شیخ طوسی نجاشی کشّی معجم رجال الحدیث و قاموس الرجال مراجعه شود.
۱۵- طبرسی اعلام الوری ص۳۶۷ مفیدالإرشاد ص۳۴۵ پیشوایی سیره پیشوایان ص۶۱۶
/
حجت الاسلام عبّاس جعفری فراهانی
