امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام درباره راز وقوف در عرفات فرمود: عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آنقدر تضرّع کند تا لایق ورود حرم شود.[۱] از این‌رو شب و روز عرفه دعاهای مخصوص دارد که جزو فضایل برجسته و وظایف مهم روز عرفه است. از آنجا که خداوند در خانه‌ی پاک، تنها مهمانان پاک را می‌پذیرد، این گونه مهمانان خود را برای ورود در آن خانه تطهیر و پاک می‌کند؛ خانه‌ای که انبیا علیهم السلام به طهارت آن قیام و اقدام کرده‌اند:
«... وَ عَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِی... » [۲]
و به ابراهیم و اسماعیل دستور دادیم که خانه‌ام را تطهیر نمایند.
اسرار عرفات فراوان است، و برخی از آنها که در حدیث شبلی[۳] بدانها اشاره شده عبارت است از:
۱ـ وقوفِ در عرفات برای آن است که انسان به معارف و علوم دینی واقف شده و از اسرار الهی نظام آفرینش با خبر شود. بداند که خداوند به همه نیازهای او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله هر بی‌نیازی است:"و طاعته غنی."(۴)
از این‌رو امام سجاد علیه السلام به سایلی که در روز عرفه گدایی می‌کرد، فرمود: وای بر تو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می‌کنی؛ در چنین روزی برای کودکان در رحمْ امید سعادت می‌رود: "ویحک! أغیر‌الله تسأل فی هذا الیوم. إنه لیُرجی لما فی بطون الحبالی فی هذا الیوم أن یکون سعیداً!"(۵) کسی که در این جا از خدا غیر خدا را طلب کند زیان کرده است. امام سجاد علیه‌السلام کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می‌کنند، بدترینِ انسانها معرفی فرمود: "هؤلاء شرار من خلق الله. الناس مقبلون علی‌الله و هم مقبلون علی الناس."(۶)
۲ ـ حج‌گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می‌گذرد آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه کریمه"و إن تجهر بالقول فإنّه یعلم السرّ و أخفی"(۷) است.
انسان اگر بداند که قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور که خود را به گناهان جوارحی نمی‌آلاید، گناه جوانحی نیز نمی‌کند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزیه می‌کند.
در حدیثی که متن آن در بحث از اعمال منا خواهد آمد، امام سجاد علیه‌السلام فرمود: عصر روز عرفه و ظهر روز دهم که حاجیان در منا حضور دارند، خدای سبحان بر ملایکه افتخار می‌کند و می‌فرماید: اینان بندگان من هستند که از راههای دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذّتها را بر خود حرام کرده و بر شنهای بیابانهای عرفات و منا خوابیده و این چنین با چهره‌های غبارآلود در پیشگاه من اظهار عجز و ذلّت می‌کنند. اینک به شما اجازه دادم تا آنان را ببینید. آنگاه ملایکه حق به اذن خداوند بر دلها و اسرار نهان آنها آگاه می‌شوند. (۸)
خدای سبحان به زائران راستین خانه خود مباهات می‌کند، با این که عزت و فخر انسان در بندگی برای خدا و بودنِ تحت ربوبیت اوست؛ همانگونه که در مناجات امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است: "إلهی کَفی بی عِزّاً أن أکون لک عبداً و کَفی بی فَخْراً أن تکون لی ربّاً أنت کما أُحبُّ، فاجعلْنی کما تُحبُّ."(۹)
گرچه فرشتگان تا حدودی از غیبْ با خبر و نسبت به بسیاری از مسائل ماورای طبیعت آگاهند، امّا پرده‌پوشی و رحمت و لطف حق اجازه نمی‌دهد که حتی آنان نیز بسیاری از اسرار ما را بفهمند با این که آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ما هستند. چنان که امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام به خداوند عرض می‌کند: خدایا! بعضی از اعمال و افکارم را تنها تو شاهد بودی و اجازه ندادی حتی فرشتگان بر آنها آگاهی یابند:"والشّاهد لما خفی عنهم و برحمتک أخفیتَه و بفضلک سترتَه."(۱۰) امّا برابر حدیث مزبور، در روز عرفه و عید قربان ملایکه به اذن خداوند به نهان دلهای زائران نظر کرده، می‌بینند که قلب عدّه‌ای بسیار سیاه است و دودهای سیاه از آنها بر‌می‌خیزد که از"نار الله الموقدة * الّتی تطّلع علی الأفیدة"(۱۱) است. خداوند به ملایکه می‌فرماید: اینان کسانی هستند که پیامبر را راستگو نمی‌دانند(معاذ‌الله) و در اموری مانند جانشینی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام می‌گویند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از نزد خود این کار را کرده است! آنها بین قرآن و عترت جدایی انداخته و بعضی از امور را نمی‌پذیرند.
فرشتگان گروه دیگری را می‌بینند که دلهایشان بسیار نورانی است. خداوند در معرفی این گروه می‌فرماید: اینان مطیع خداوند و پیامبر او هستند. پیامبر را امین وحی می‌دانند و معتقدند که او از نزد خود هیچ نگفته و در همه مسائل و احکام الهی و از آن جمله در امامت و رهبری، سخنان و اقدامهای او برابر وحی خداوند بوده است.
راز این نکته، این است که ولایت، سرّ همه اعمال است؛ مؤمنان راستین که هم به سرّ ولایت می‌رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفات و منا ظهور می‌کنند و خدای سبحان در مقام فعل، به آنان فخر می‌کند. چنین انسانهایی فرشته‌مَنِش و حتی برخی از آنها از فرشتگان بالاترند.
البته آنچه در این حدیث شریف بیان شد، مسیله‌ای تاریخی و از قبیلِ"قضیةٌ فی واقعةٍ"و منحصر به مراسم حج و روزهای عرفه و عید قربان نیست، بلکه این صحنه همیشه وجود دارد، نهایت این که جلوه‌ی تام آن در حج ظهور کرده است.
۳ـ شایسته است در روز عرفه حج‌گزار از "جبل‌الرّحمة"(۱۲) که در سرزمین عرفات واقع است بالا رفته(۱۳)، دعایی را که سالار شهیدان حسین بن علی صلوات الله و سلامه علیه در جانب چپ آن کوه رو به کعبه ایستاد و خواند(۱۴)، بخواند.
امام سجاد علیه السلام فرمود: راز بالای کوه رحمت رفتن این است که انسان بداند خداوند نسبت به هر زن و مرد مسلمان ریوف و مهربان بوده و متولی هر زن و مرد مسلمان است. گرچه خدای سبحان نسبت به همگان ولایت تکوینی دارد و او ولیِّ همه است:"هنالک الوَلایة لله الحقِّ"(۱۵) و گرچه رحمت عام خدا فراگیر و شامل همه موجودات است:"رحمتی وسعت کلّ شیء"(۱۶) و"کتب ربّکم علی نفسه الرَّحمة"(۱۷) لیکن رحمت خاص او ویژه پرهیزکاران است:"رحمتی وسعت کلّ شیء فسأکتبها للّذین یتّقون."(۱۸) مستفاد از مجموع دو آیه اخیر این است که خداوند بر خودش لازم کرده است که رحمت خاص را به پرهیزکاران عطا کند.
صعود بر جبل‌الرحمة، باید انسان را عارف به این سرّ کند که خداوند نسبت به مرد و زن"مؤمن"رحمت خاص و ولایت مخصوص دارد. نیل حج‌گزاران به چنین معرفتی در نحوه نگرش و ارتباط آنان با سایر افراد و جوامع تأثیر خواهد گذارد.
۴ ـ بخشی از سرزمین عرفات منطقه‌ای است به نام"نَمِرة"که مسجدی به این نام در آن واقع است. امام سجاد علیه السلام در بیان راز این محدوده فرمود: معنای حضور در"نمرة"این است که:"خدایا! من به چیزی امر نمی‌کنم، مگر این که قبلا‌ً خود مؤتمِر باشم و از چیزی بر‌حذر نمی‌دارم مگر این که خود قبلا‌ً پرهیز کرده باشم."
توضیح این که، هر مسلمانی مکلف به امر به معروف و نهی از منکر است. ظاهر این حکم و بُعد فقهی‌اش آن است که کسی که عالم به حکم شرعی است باید شخصی را که عالماً عامداً آن حکم را رعایت نمی‌کند، از باب امر به معروف و نهی از منکر راهنمایی کند. البته امر به معروف و نهی از منکر غیر از تعلیم و موعظه و ارشاد است، اگرچه ممکن است در بعضی موارد از مصادیق آنها باشد؛ زیرا امر به معرف و نهی از منکر، حتی اگر به نرمی بیان شود، جنبه ولایت و آمریَّت دارد.
در وجوب امر به معروف و نهی از منکر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهی از شرایط آن به شمار نیامده است، بلکه علم و آگاهی او از آن معروف یا منکر، و احتمال تأثیر امر و نهی او و مانند آن جزو شرایط است. اما باطن آن بر اساس رازی که درباره"نمرة"بیان شد، به عدالت بر‌می‌گردد؛ یعنی آمر به معروف باید خود مُؤتَمِر بدان بوده، ناهی و زاجر از منکر باید خود منتهی و منزجر از آن باشد؛ یعنی آنچه دیگران را بدان امر می‌کند، قبلا‌ً خود عمل کرده باشد و آنچه دیگران را از آن منزجر و نهی می‌کند، خود قبلا‌ً منزجر شده باشد. بنابراین، عدالت به عنوان سرّ امر به معروف و نهی از منکر در آمر و ناهی شرط شده است.
۵ـ وادی"نَمِرة"که در حدیث شبلی از آن به عنوان"نَمِرات"نیز یاد شده نام منطقه‌ای وسیع در سرزمین عرفات است که تقریباً در سَمْتِ مماسِ عرفات با حرم است. امام سجاد علیه السلام فرمود: هنگام ورود به این منطقه باید آگاه باشید که این سرزمین، سرزمین شهادت، معرفت و عرفان است. یعنی همان گونه که خدا و ملایکه شاهدند، این سرزمین وسیع نیز شاهد اعمال زائران خانه خداست و کاملا‌ً آگاه است که حاجی با چه نیّتی آمده و با چه انگیزه‌ای بر‌می‌گردد و به آن شهادت می‌دهد.
پی‌نوشت‌‌ها:
۱ ـ کافی، ج ۴، ص ۲۲۴.
۲ ـ سوره بقره/ ۱۲۵.
۳ ـ ر.ک: (حدیث شبلی).
۴ ـ مفاتیح الجنان، دعای کمیل.
۵ ـ وسایل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۸.
۶ ـ بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۶۱.
۷ ـ سوره طه، آیه ۷.
۸ ـ بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۹. متن کامل این حدیث در صفحات ۴۴۱ ـ ۴۴۳ خواهد آمد.
۹ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۰۲.
۱۰ ـ مفاتیح الجنان، دعای کمیل.
۱۱ ـ سوره همزه، آیات ۶ ـ ۷.
۱۲ ـ"جبل الرحمة"، جدای از کوههای اطراف خود، در سرزمین عرفات واقع است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر تخته سنگی از این کوه ایستاد و خطبه معروف عرفات را ایراد فرمود. همچنین سالار شهیدان امام حسین علیه‌السلام دعای بلند روز عرفه را در دامنه این کوه خواندند. بر قلّه جبل‌الرحمة، قبه‌ای به نام حضرت آدم(علیه‌السلام) قرار دارد که نماز‌گزاردن در آنجا مکروه است.
۱۳ـ باید توجه داشت آنچه در متن درباره صعود بر "جبل‌الرحمة" بیان شده ناظر به حدیث شبلی است وگرنه بنابر مشهور بین فقها، در روز عرفه بالا رفتن از این کوه مکروه است. در حدیث است که از امام کاظم علیه‌السلام سؤال شد: آیا وقوف بر جبل‌الرحمة در نظر شما محبوبتر است یا وقوف در دامنه و زمینهای پایین کوه؟ آن حضرت فرمودند: وقوف در دامنه. (وسایل‌الشیعه، ج۱۰، ص۱۱) امام صادق علیه‌السلام فرمود: همه سرزمین عرفات، محل وقوف است، لیکن بهترین مکان برای وقوف، پایین کوه است:"عرفات کلّها موقف و أفضل الموقف سفح الجبل."(کافی، ج۴، ص۴۶۳) همچنین در روایت دیگری فرمود: هر چه به جبل‌الرحمه نزدیکتر باشد بهتر است:"عرفات کلها موقف وما قرب من الجبل فهو أفضل."(وسایل‌الشیعه، ج۱۰، ص۱۹)
۱۴ ـ مفاتیح‌الجنان، اعمال روز عرفه.
۱۵ ـ سوره کهف، آیه ۴۴.
۱۶ ـ سوره اعراف، آیه ۱۵۶.
۱۷ ـ سوره انعام، آیه ۵۴.
۱۸ ـ سوره اعراف، آیه ۱۵۶.
///
کتاب صهبای حج، آیة‌الله جوادی‌آملی، ص ۴۱۵
