آیا آیۀ « قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرَابِ... » در بارۀ جنگ‌های ابوبکر با اهل رده نازل شده است؟
توضیح سؤال:
در سوره فتح آیه ۱۶ ضمن آیه دعوت اعراب می‌فرماید:
قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا کَمَا تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا.
این رسول! به اعرابی که از جنگ تخلف کردند بگو بزودی برای جنگ با قومی شجاع و نیرومند دعوت می‌شود که جنگ و مباره کنید تا وقتی که تسلیم شوند. در این صورت اگر اطاعت کردید خدا به شما اجر نیکو خواهد داد و اگر نافرمانی کنید چنان که از این پیش مخالفت کردید خدا شما را به غذابی دردناک معذب خواهد کرد.
بعد از نزول آیه کریمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه ای پیش نیامده است و در غزوه تبوک نه جنگی رخ داد و نه کافری مسلمان شد ؛ پس لابد مراد از آن! جنگ با مرتدین عرب در خلافت صدیق و جنگ با کفار و فارس و روم در خلافت فاروق است و الا جمله « تقاتلونهم او یسلمون » بی محتوا خواهد ماند. لذا اگر خلافت شیخین حق نباشد این وعده الهی ثابت نیست و نسبت خلف وعده به ذات رب العالمین در شأن مسلمان نیست.
پاسخ:
یکی از آیاتی که اهل سنت برای تصحیح خلافت ابوبکر و عمر به آن استدلال می‌کنند، آیۀ ۱۶ سوره فتح است. نمونۀ از استدلال آن‌ها را در سؤال بالا مشاهد کردید. انشاء الله ما با استفاده از کتاب‌های تفسیری خود اهل سنت به آن پاسخ خواهیم داد.
۱. این سوره طبق تصریحی که بسیاری از مفسرین و از جمله ابن حیان اندلسی دارند، در سال ششم هجرت و بعد از بازگشت از صلح حدیبیه نازل شده است. وی در این باره می‌نویسد:
هذه السورة مدنیة، وعن ابن عباس أنها نزلت بالمدینة، ولعل بعضا منها نزل، والصحیح أنها نزلت بطریق منصرفه صلی الله علیه وسلم) من الحدیبیة، سنة ست من الهجرة، فهی تعد فی المدنی.
این سوره مدنی است. ابن عباس گفته است که در مدینه نازل شده است. شاید بعضی از آن در مدینه نازل شده باشد ؛ ولی قول صحیح این است که در این سوره در بازگشت از صلح حدیبیه در سال ششم هجری نازل شده ؛ بنابر این مدنی به حساب می‌آید.
تفسیر البحر المحیط - أبی حیان الأندلسی - ج ۸ - ص ۸۹
بنابر این، این که مستدل می‌گوید « بعد از نزول آیه کریمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه ای پیش نیامده است » سخنی است غیر قابل قبول ؛ زیرا بعد از نزول آیه، جنگ‌های زیادی ؛ از جمله جنگ حنین با اهل هوازن و طایف و نیز جنگ موته با کفار روم اتفاق افتاده است که هر کدام از آن ها از شدیدترین و مشکل ترین جنگ‌های دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده است ؛ پس هیچ دلیلی وجود ندارد که ما این آیه را مختص زمان بعد از رحلت رسول خدا بدانیم.
جلال الدین سیوطی از علما و مفسرین بزرگ و بنام اهل سنت، در این باره می‌نویسد:
قل للمخلفین من الاعراب ستدعون إلی قوم أولی باس شدید قال فدعوا یوم حنین إلی هوازن وثقیف فمنهم من أحسن الإجابة ورغب فی الجهاد.
به اعرابی که از جنگ تخلف کرده‌اند، بگویید که به زودی به جنگ سختی دعوت خواهید شد. پس در روز حنین دعوت شدند که برخی از آن‌ها دعوت خداوند را اجابت و به سوی جهاد رغبت نشان دادند.
الدر المنثور - جلال الدین السیوطی - ج ۶ - ص ۷۲
و بعد این روایت را در تأیید نظر خودش نقل می‌کند:
وأخرج سعید ابن منصور وابن جریر وابن المنذر والبیهقی عن عکرمة وسعید بن جبیر رضی الله عنه فی قوله ستدعون إلی قوم أولی باس شدید قال هوازن یوم حنین.
سعید، ابن منصور، ابن جریر، ابن منذر و بیهقی از عکرمه و سعید بن جبیر نقل کرده‌اند که آیۀ « ستدعون الی قوم أولی بأس شدید » در بارۀ جنگ با هوازن در روز جنگ حنین نازل شده است.
الدر المنثور - جلال الدین السیوطی - ج ۶ - ص ۷۳.
۲. خود علمای اهل سنت از این استدلال پاسخ داده اند. فخر رازی، بزرگترین مفسر تاریخ اهل سنت در این باره بحث مفصلی را انجام داده و می‌نویسد:
وفی قوله * (ستدعون إلی قوم أولی بأس شدید) * وجوه... ثالثها: هوازن وثقیف غزاهم النبی صلی الله علیه وسلم، وأقوی الوجوه هو أن الدعاء کان من النبی صلی الله علیه وسلم وإن کان الأظهر غیره...
در بارۀ آیۀ « ستدعون... » چند قول وجود دارد... قول سوم این است که این است که در بارۀ جنگ قوم هوازن و سقیف نازل شده است که پیامبر با آن‌ها جنگید. قوی‌ترین قول همین است ؛ زیرا آن که مردم را به جنگ دعوت می‌کرده ، خود پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بوده است ؛ اگر چه اظهر قول دیگر است.
تفسیر الرازی - الرازی - ج ۲۸ - ص ۹۲.
و الغرناطی الکلبی می‌نویسد:
(ستدعون إلی قوم أولی بأس شدید) * اختلف فی هؤلاء القوم علی أربعة أقوال الأول أنهم هوازن ومن حارب النبی صلی الله علیه وسلم فی غزوة خیبر والثانی أنهم الروم إذ دعا رسول الله صلی الله علیه وسلم إلی قتالهم فی غزوة تبوک والثالث أنهم أهل الردة من بنی حنیفة وغیرهم الذین قاتلهم أبو بکر الصدیق والرابع أنهم االفرس ویتقوی الأول والثانی بأن ذلک ظهر فی حیاة رسول الله صلی الله علیه وسلم.
در بارۀ آیۀ « ستدعون... » چهار قول وجود دارد: ۱. در بارۀ هوازن و کسانی که در خیبر با رسول خدا صلی الله علیه و آله جنگیدند نازل شده است. ۲. در بارۀ دولت روم نازل شده است که پیامبر مردم را به جنگ با آن‌ها دعوت کرد. ۳. در بارۀ اهل رده از بنی حنیفه و دیگران که ابوبکر با آن‌ها جنگید ؛ ۴. اهل فارس مراد باشد.قول اول و دوم قوی‌تر است ؛ چرا که این این دعوت در زمان خود رسول خدا بوده است.
التسهیل لعلوم التنزیل - الغرناطی الکلبی - ج ۴ - ص ۵۳.
در نتیجه این آیه هیچ ربطی به خلافت ابوبکر و یا عمر ندارد
سایت موسسه تحقیقاتی حضرت ولیعصر (عج)
