طرح سؤال:
جایگاه و مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام، به ویژه امیر المؤمنین علیه السلام در قرآن و سنت از مسایلی است که از دیر باز در میان مذاهب اسلامی مطرح بوده و همواره در عرض مرجعیت دینی و سیاسی مورد بحث قرار گرفته است.
حال این پرسش به وجود می‌آید که همان گونه که به پیشوایی و زعامت سیاسی و دینی امیر المومنین علیه السلام در کتاب و سنت تصریح شده است، آیا جایگاه و شخصیت علمی امیرالمومنین علیه السلام در قرآن نیز بیان شده است؟
و آیا آیه «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب» در صدد بیان مرجعیت علمی امیرالمومنین علیه السلام است؟
نوشته حاضر به دنبال دریافت پاسخ سؤال بوده تا با بررسی تطبیقی آیه مزبور از نظر مفسرین فریقین مسأله را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و جواب کامل پرسش را به دست آوریم؛ از این رو ضروری است که این مسأله را از دو دیدگاه بررسی کنیم.
پاسخ:
الف: دید گاه شیعه
از نظر شیعه، اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن ها امیرالمؤمنین علیه السلام از موقعیت و جایگاه رفیع علمی و دانش الهی بر خوردار بوده به گونه‌ای که رسول خدا صلی الله علیه وآله در بیان مرجعیت اهل بیت علیهم السلام فرمودند:
إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا کتاب الله وعترتی.
و در باره جایگاه علمی امیر المومنین علیه السلام تعبیر به دَرِ شهر علم نموده و فرمود:
أنا مدینة العلم وعلی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب.
من شهر علم هستم وعلی دَرِ آن است کسی که بخواهد وارد شهر گردد یاید از دَرِ آن وارد گردد.
بدیهی است که این دانش و آگاهی عادی و معمولی نیست که مسبوق به خطا و لغزش باشد ؛ بلکه این معرفت و شناخت الهی است که خداوند برای هدایت و زعامت انسان آن را عنایت نموده است.
لذا نظر دانشوران شیعه بر این است که « من عنده علم الکتاب » از آیات مکی است و منظور از « الکتاب » در این آیه قرآن کریم، و مصداق واقعی این آیه امیرالمومنین علیه السلام می‌باشد.
و نیز روایات متعدد و صحیح السندی در منابع فریقین وجود دارد که « من عنده علم الکتاب» را به امیرالمؤمنین علیه السلام تفسیر نموده است، که اینک به برخی از آن ها اشاره می‌گردد.
بررسی روایات:
علی بن ابراهیم قمی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند:
حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن أبی عبد الله علیه السلام قال: الذی عنده علم الکتاب هو أمیر المؤمنین علیه السلام.
تفسیر القمی، ج ۱، ص ۳۶۷.
امام صادق علیه السلام فرمود:
آن کسی که علم کتاب نزد او است، امیر المو منین علیه السلام می‌باشد.
محمد بن حسن صفار در بصایرالدرجات با سند صحیح از امام با قر علیه السلام نقل می‌کند که فرمود مصداق این آیه ما اهل بیت هستیم، اول و افضل و بهترین ما بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله علی علیه السلام است:
حدثنا محمد بن الحسین و یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن برید بن معاویة قال قلت لأبی جعفر علیه السلام قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب قال إیانا عنی و علی أو لنا و أفضلن و خیرنا بعد النبی صلی الله علیه وآله.
بصایر الدرجات، ص ۲۳۶.
برید بن معاویه می‌گوید: از امام باقر علیه السلام در باره آیه‌ی « بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است» سؤال کردم، فرمود: مقصود ما اهل بیت هستیم و علی بعد از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله اول و افضل و بهترین فرد از خاندان پیامبر ا ست .
شیخ صدوق در کتاب امالی با سند صحیح از پیامر صلی الله علیه وآله نقل می‌کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود:
حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال: حدثنا محمد بن یحیی العطار، قال: حدثنا أحمد بن محمد بن عیسی، عن القاسم بن یحیی، عن جده الحسن بن راشد، عن عمرو بن مغلس، عن خلف، عن عطیة العوفی، عن أبی سعید الخدری، قال: سألت رسول الله صلی الله علیه وآله عن قول الله: قال الذی عنده علم من الکتاب. قال: ذاک وصی أخی سلیمان بن داود. فقلت له: یا رسول الله، فقول الله عز وجل: قل‌کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب، قال: ذاک أخی علی بن أبی طالب .
الأمالی، الشیخ الصدوق، ص ۶۵۹.
ابو سعید خدری می‌گوید: از رسول خدا راجع به آیه « ومن عنده علم الکتاب » سؤال کردم، فرمود: کسی که علمی از کتاب نزد او است او وصی برادرم سلیمان بن داود است. گفتم: ای رسول خدا در آیه ای دیگری خداوند عز و جل می‌فر ماید: « بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است» فرمود: آن کس برادرم علی بن ابی طالب است.
البته در این باره روایات زیادی وجود دارد که ما به همین چند روایت بسنده می‌کنیم.
نتیجه:
روایاتی که مفسرین شیعه راجع به مصداق « من عند ه علم الکتاب » ذکر کرده اند از نظر سند صحیح و از نظر دلالت قطعی است ؛ بنابر این به این نتیجه می‌رسیم که آیه مزبور، در صدد بیان جایگاه و موقعیت علمی رفیع امیر المومنین علیه السلام است.
ب: دیدگاه اهل سنت
مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ؛ به ویژه امیر المؤمنین علیه السلام در میان مذاهب اهل سنت، پوشیده و مخفی نبوده و مورد اعتراف و قبول بزرگان اهل سنت قرارگرفته و روی کرد غالب مفسرین و علمای اهل سنت، در تفسیر آیه « من عنده علم الکتاب » امیر المومنین علیه السلام است، و روایات متعددی را ذیل این آیه متذکر می‌شوند که مصداق واقعی آیه ی مزبور را امیر المومنین علیه السلام می‌داند.
اگر چه در بین مفسرین اهل سنت آراء متفاوتی در تفسیر و مصداق این آیه وجود دارد که به موجب آن برخی مصداق این آیه را عبد الله بن سلام و برخی جبراییل و برخی سلمان فارسی را دانسته‌اند ؛ اما این رویکرد ها هیج کدام از دلیل محکم و قطعی بر خوردار نیست و روایا تی که برای تأیید آن آورده اند یا مشکل دلالی دارد ویا مشکل سندی ؛ ولی همانگونه که اشاره شد برخی از مفسران اهل سنت امیر المومنین علیه السلام را با نقل روایاتی در تفسیر و توضیح آیه به عنوان مصداق واقعی ذکر کرده اند که برای روشن شدن بحث به بعضی ازآن روایات اشاره می‌کنیم.
بررسی روایات اهل سنت:
ثعلبی در این که منظور از « من عنده علم الکتاب » کیست روایتی را از ابی جعفر علیه السلام ذکر می‌کند که متظور ازاین آیه امیر المومنین علیه السلام می‌باشد، در این باره می‌نویسد:
ابن عطاء قال: کنت جالسا مع أبی جعفر فی المسجد فرأیت ابن عبد الله بن سلام جالسا فی ناحیة فقلت لأبی جعفر: زعموا أن الذی عنده علم الکتاب عبد الله بن سلام. فقال: إنما ذلک علی بن أبی طالب علیه السلام عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب.
از ابو جعفر علیه السلام در باره آیه سوال شد که « من عنده علم الکتاب » در این آیه عبدالله بن سلام است؟ امام با قر علیه السلام فرمود: کسی که علم کتاب نزد او است علی علیه السلام می‌باشد.
تفسیر الثعلبی، ج ۵، ص ۳۰۳.
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل روایتی را نقل کرده است که از مجموع آن استفاده می‌شود که مراد از کسی که علم کتاب نزد او است، حضرت علی علیه السلام می‌باشد.
حاکم از طریق ابن عباس و محمد حنفیه روایتی را نقل می‌کند به این که آیه ای مزبور « من عنده علم الکتاب » در باره امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شد ه و در این باره می‌نویسد:
عن ابن عباس فی قوله تعالی: « ومن عنده علم الکتاب »قال هو علی بن علی طالب. عن ابن الحنفیة فی قوله تعالی: « ومن عنده علم الکتاب » قال: هو علی بن أبی طالب.
ابن عباس در باره مراد از « ومن عنده علم الکتاب » سؤال شد گفت: کسی که علم کتاب نزد او است علی علیه السلام است. از ابن حنفیه نیز همین سؤال را پرسیدند در پاسخ گفت« مراد علی است.
عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: «أنّ المراد بمن عنده علم الکتاب علی بن أبی طالب و أیمّة الهدی علیهم السّلام »
امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از: « من عنده علم الکتاب » علی بن ابی طالب و ائمه هدی علهم السلام است.
روی برید بن معاویة عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال: « إیّانا عنی، و علی أولنا، و أفضلنا، و خیرنا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم »
برید بن معاویه از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که: منظور از این آیه ما اهل بیت هستیم که اول و افضل ما بعد از پیامبر، امیرالمومنین علیه السلام می‌باشد.
و در ادامه می‌نویسد:
و یؤیّد ذلک ما روی عن الشعبی أنّه قال: ما أحد أعلم بکتاب اللّه بعد النبیّ من علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
مؤید این مطلب نقل سخنی است از شعبی گفت: هیج کس دانا تر از علی علیه السلام به کتاب خدا بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله نیست.
شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، ج ۱، ص ۴۰۲.
ابن جوزی در تفسیر و مصداق « من عنده علم الکتاب » چند نظریه را مطرح می‌کند که در یک نظریه امیرالمؤمنین علیه السلام مصداق این آیه قرار داده شده وگفته است:
أنه علی بن أبی طالب، قاله ابن الحنفیة.
مراد از آیه امیرالمومنین علیه السلام می‌باشد.
وی سپس به سخنان کسانی اشاره دارد که عبدالله بن سلام را مصداق آیه قرار داده اند و در جواب می‌نویسد: چگونه امکان دارد و حال آن که سوره از سوره‌های نازل شده در مکه است؟.
هو عبد الله بن سلام؟ قال: و کیف، و هذه السورة مکیة؟ و أخرج ابن المنذر عن الشعبی قال: ما نزل فی عبد الله بن سلام رضی الله عنه شیء من القرآن.
ابن منذر از شعبی نقل می‌کند که گفت: در باره عبد الله سلام چیزی از قرآن نازل نشده است.
ابن الجوزی، أبو الفرج، (متوفای ۵۹۷ هـ) زاد المسیر، ج ۴ ص ۱۶. و نیز: السُّیوطی، جلال الدین ، ۸۴۹ - ۹۱۱ هـ، ۱۴۴۵ - ۱۵۰۵، الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۰.
سلیمان قندوزی از سعید خدری در تفسیر آیه « من عنده علم الکتاب » روایتی را نقل می‌کند که مراد از این آیه علی علیه السلام است. وی در این باره می‌نویسد:
عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری رضی الله عنه قال: سألت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم عن هذه الآیة « الذی عنده علم من الکتاب » قال: ذاک أخی سلیمان بن داود علیهما السلام. وسألته عن قوله الله عز وجل « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب » قال: ذاک أخی علی بن أبی طالب صاحب المناقب.
ابو سعید خدری می‌گوید: از رسول خدا را جع به آیه « الذی عنده علم من الکتاب » سؤال کردم، فرمود: او وصی برادرم سلیمان بن داود بوده است: و از این آیه سؤال کردم: « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب » فرمود مقصود از آن برادرم علی بن ابی طالب است.
در روایتی که محمد بن مسلم و ابو حمزه ثمالی و جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام نقل کرده‌اند و همچنین در روایتی از امام کاظم و امام رضا علیهما السلام و از زید بن علی و محمد ین حنفیّه و سلمان فارسی و ابو سعید خدری و اسماعیل سدی نقل شده است، همه گفته اند: مقصود از آیه « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب » علی بن ابو طالب است.
روی عن محمد بن مسلم وأبی حمزة الثمالی وجابر بن یزید عن الباقر علیه السلام. وروی علی بن فضال والفضیل عن الرضا علیه السلام، وقد روی عن موسی بن جعفر، وعن زید بن علی علیه السلام، وعن محمد بن الحنفیة، وعن سلمان الفارسی، وعن أبی سعید الخدری وإسماعیل السدی أنهم قالوا فی قوله تعالی: « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب »هو علی بن أبی طالب علیه السلام.
ینابیع المودة، القندوزی، ج ۱، ص۳۰۷.
مرجعیت علمی امیرمؤمنان در روایات:
علاوه بر آنچه گذشت، روایات دیگری نیز در باره جایگاه علمی امام علی علیه السلام در منابع روایی اهل سنت و جود دارد که شاهدی بر تایید روایات قبل و تقویت تفسیر آیه « و من عنده علم الکتاب » به امیر المومنین علیه السلام است که به بر خی از این روایات اشاره می‌گردد:
الف: أنا مدینة العلم و علی بابها...
حاکم نشابوری از ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر صلی الله علیه وآله فر مود: من شهر علم هستم و علی علیه السلام دروازه آن است و هرکسی که بخواهد وارد این شهر گردد باید از دروازه آن وارد گردد.
سپس حاکم تصریح به صحت این روایت نموده و دراین باره می‌نویسد:
حدثنا أبو العباس محمد بن یعقوب ثنا محمد بن عبد الرحیم الهروی بالرملة ثنا أبو الصلت عبد السلام بن صالح ثنا أبو معاویة عن الأعمش عن مجاهد عن بن عباس رضی الله عنهما قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: « أنا مدینة العلم و علی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب ». هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه و أبو الصلت ثقة مأمون...
ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمودند: من شهر علم و دانش هستم و در وازه آن علی است و کسی بخواهد وارد شهر گردد پس باید از دروازه آن وارد گردد. این حدیثی صحیح السند است اما بخاری و مسلم آن را نقل نکرده اند در صورتی که ابو الصلت عبد السلام بن صالح ثقه و مأمون از کذب است.
النیسابوری، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم (متوفای۴۰۵ هـ)، المستدرک علی الصحیحین ، ناشر: دار الکتب العلمیة، بیروت - ۱۴۱۱هـ - ۱۹۹۰م، ج ۳ ص ۱۲۶، الطبعة: الأولی، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا.
ابن عبد البر می‌نویسد: عمر بن خطاب گفته است که علی علیه السلام از همه صحابه در مقام داوری وبیان مقرات الهی آگاه تر ودانا تر است.
قال عمر بن الخطاب: علی أقضانا...
یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر (متوفای۴۶۳هـ)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج ۳ ، ص ۱۱۰۲، ناشر: دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲، الطبعة : الأولی، تحقیق: علی محمد البجاوی.
جوینی روایتی را از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می‌کند که حضرت در جمع صحابه فرمودند:.
قال صلی الله علیه و سلم فی أصحابه: أقضاهم علی بن أبی طالب علیه السلام أنا مدینة العلم و علی علیه السلام بابها...
علی از همه ی شما آگاه تر به داوری و قضاوت است. من شهر علم هستم و علی دَرِ آن شهر است.
أبو المعالی عبد الملک بن عبد الله بن یوسف الجوینی (متوفای۴۷۸ هـ)، کتاب التلخیص فی أصول الفقه ج ۳، ص ۱۲، ناشر دار البشایر الإسلامیة بیروت، ۱۴۱۷هـ، ۱۹۹۶م، تحقیق: عبد الله جولم النبالی وبشیر أحمد العمری.
ب: سلونی عن کتاب الله تعالی
بلا ذری روایتی را از علی علیه السلام نقل می‌کند که فرمود:
. سلونی عن کتاب الله تعالی فوالله ما من آیة إلا وأنا أعلم أبلیل نزلت أم بنهار أفی سهل أو فی جبل.
از کتاب خدا از من سوال کنید. قسم به خدا که هیج آیه ای وجود ندارد که من آگا هی به آن نداشته باشم چه در شب نازل شده باشد وچه در روز چه درکوه نازل شد ه باشد وچه درسطح.
و از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است که فرمود:
ابن یونس أخبرنا أبو بکر بن عیاش عن نصیر عن سلیمان الأحمسی عن أبیه قال قال علی علیه السلام: و الله ما نزلت آیة إلا و قد علمت فیما نزلت و أین نزلت و علی من نزلت إن ربی و هب لی قلبا عقولا و لسانا طلقا.
هیج آیه ای نازل نشده مگر این که به درستی می‌دانم چه زمانی نازل شده و در مورد چه کسی نازل گردیده و بدرستی پروردگارم قلب فهیم و زبان گویا به من بخشیده است.
در روایتی که ابو طفیل از علی علیه السلام نقل می‌کند امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است:
سلونی عن کتاب الله فإنه لیس من آیة إلا و قد عرفت بلیل نزلت أم بنهار فی سهل أم فی جبل.
از من در باره کتاب خدا سؤال کنید بدرستی که آیه ای نیست مگر این که می‌دانم درشب نازل شده یا در روز، در کوه نازل شده یا در بیابان.
الطبقات الکبری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری الزهری (متوفای۲۳۰ هـ)، ج ۲، ص ۳۳۸. ناشر: دار صادر بیروت.
یحیی بن معین می‌نویسد:
حدثنا یحیی قال حدثنا سفیان بن عیینة عن یحیی بن سعید عن سعید بن المسیب قال ما کان فی أصحاب النبی صلی الله علیه و سلم أحد یقول سلونی غیر علی بن أبی طالب.
از سعید بن مسیّب می‌گوید: هیج کسی در بین اصحاب پیامبر صلی الله علیه آله نبود که بگوید: از من به پرسید، به جز علی علیه السلام.
تاریخ ابن معین « روایة الدوری »، یحیی بن معین أبو زکریا (متوفای۲۳۳هـ)، ج ۳، ص ۱۴۳، ناشر: مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث الإسلامی، مکة المکرمة، ۱۳۹۹ - ۱۹۷۹، الطبعة : الأولی ، تحقیق: تاریخ ابن معین ، روایة الدوری.
یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر (متوفای۴۶۳ هـ)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج ۳ ص ۱۱۰۳، ناشر: دار الجیل - بیروت - ۱۴۱۲، الطبعة: الأولی، تحقیق: علی محمد البجاوی.
ابن حنبل نیز روایتی به این مضمون نقل می‌کند:
حدثنا عبد الله نا عثمان بن أبی شیبة نا سفیان عن یحیی بن سعید قال أراه عن سعید قال لم یکن أحد من أصحاب النبی صلی الله علیه و سلم یقول سلونی الا علی بن أبی طالب.
أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشیبانی (متوفای۲۴۱ هـ)، فضایل الصحابة، ج ۲، ص ۶۴۶، ناشر، مؤسسة الرسالة، بیروت، ۱۴۰ - ۱۹۸۳، الطبعة : الأولی، تحقیق : وصی الله محمد عباس.
معاویه پس از شنیدن خبر شهادت امیر المؤمنین علیه السلام گفت:
و قال معاویة رضی الله عنه حین بلغه قتل علی رضی الله عنه و الله لقد ذهب العلم و الفقه.
به تحقیق که علم و فقه رفت.
نتیجه گری و جمع بندی نهایی:
با توجه به سخنان و آراء مفسرین اهل سنت در تفسیرآیه ی سوره رعد و روایاتی که ذیل این آیه به آن استدلال و استناد شده است به این نتیجه و جمع بندی نهایی می‌رسیم که: آیه مزبور در باره امیر المؤمنین علیه السلام نازل شده و به خوبی مرجعیت و جایگاه علمی، معنوی و سیاسی علی علیه السلام را در بین مسلمانان بعد از رسول صلی الله علیه و آله روشن می‌کند، و افزون بر آن شواهدی هم از روایات بر این مطلب وجود دارد که رسول خدا صلی الله علیه وآله در مواردی تصریح به جایگاه علمی علی علیه السلام نموده است.
///
سایت موسسه ولیعصر (عج)
