۲۰ آذر سالروز درگذشت مرحوم آخوند خراسانی صاحب کفایه از مراجع بزرگ شیعه و استاد مسلم چند تن از مراجع تقلید شیعه می‌باشد در ذیل زندگی نامه مختصری از این فقیه بزرگ می‌آید:
ملا محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵ق ـ ۱۳۲۹ق) معروف به آخوند خراسانی از مراجع تقلید و اصولیان برجسته امامی قرن چهاردهم مؤلف اثر مهم کفایة الاصول و از حامیان اصلی نهضت مشروطه ایران است. مواضع صریح او در حمایت از نهضت مشروطه ایران و نیز تصمیم جدی او برای حرکت به سوی ایران برای دفاع در برابر اشغال بخش‌هایی از آن حاکی از حساسیت او به استبداد و استعمار است. او به نظام مشروطه به عنوان وسیله‌ای برای جلوگیری از ظلم و ستم به مردم می‌نگریست و شرکت در این جنبش را بر همه مسلمین واجب می‌شمرد. در همین راستا بعد از به توپ بسته شدن مجلس در ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ق توسط محمدعلی شاه حکم به جهاد و مبارزه داد.
آخوند خراسانی در طول عمر خود شاگردان و مجتهدان بسیاری را تربیت نمود که برخی از مشهورترین و شاخص ترین آنها عبارتند از: میرزا حسین نایینی سید ابوالحسن اصفهانی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی شیخ محمد حسین کاشف الغطاء آقا ضیاء عراقی شیخ عبدالکریم حایری یزدی.
تولد و نسب
آخوند خراسانی در سال ۱۲۱۸ شمسی (۱۲۵۵ قمری) در مشهد به دنیا آمد. پدرش ملا حسین هروی خراسانی روحانی و اصالتاً اهل و ساکن هرات بود و قبل از ولادت فرزندش به مشهد هجرت کرد.
تحصیلات
ملامحمدکاظم خراسانی علوم دینی را در مشهد نزد پدر و دیگر عالمان فراگرفت. سپس در رجب ۱۲۷۷ق برای ادامه تحصیل راهی نجف شد.
قبل از سفر به نجف آخوند خراسانی حدود سه ماه در سبزوار در درس فلسفه حاج ملا هادی سبزواری شرکت کرد. پس از رسیدن به تهران مدتی در مدرسه صدر ماند و نزد میرزاابوالحسن جلوه و ملا حسین خویی فلسفه و حکمت آموخت.
اساتید
آخوند خراسانی بیش از دو سال شاگردی شیخ مرتضی انصاری را کرد.
استاد دیگر او میرزای شیرازی بود که آخوند خراسانی در درس‌های عمومی و نیز در درس‌های خصوصی او شرکت می‌کرد.
خراسانی چند سال نیز در درس فقه سیدعلی شوشتری که استاد اخلاق او نیز بود. شرکت کرد.
شیخ راضی نجفی استاد دیگر خراسانی در فقه بود.
در منصب تدریس
وقتی میرزای شیرازی به سامراء هجرت کرد آخوند خراسانی در نجف مدرّسی مشهور بود. بسیاری از شاگردان میرزا که در نجف مانده بودند به سفارش او در درس خراسانی که جانشین میرزای شیرازی شناخته می‌شد شرکت می‌کردند.
با درگذشت محمدحسن شیرازی در ۱۳۱۲ قمری و بازگشت بسیاری از حوزه سامرا به نجف و پیوستن بیشتر ایشان به درس خراسانی و نیز با رحلت عالمان معاصر وی در عتبات به تدریج جایگاه خراسانی در مقام استاد برجسته حوزه نجف تثبیت و درس او بزرگ‌ترین حوزه درسی نجف شناخته شد.
خصوصیات تدریس
آخوند خراسانی در برگزاری جلسات درس بسیار جدّی بود و با هیچ عذری درس خود را تعطیل نمی‌کرد حتی در ماجرای شیوع وبا در نجف که بیشتر درس‌های حوزه تعطیل شد درس خود را حتی در روز درگذشت سه تن از نزدیکانش تعطیل نکرد.
در برخی از سال‌ها که در نیمه نخست رجب برای زیارت به کربلا می‌رفت در همانجا نیز درس دایر می‌کرد و در ماه رمضان نیز که درس‌های متداول حوزه تعطیل بود مباحثی مانند اصول عقاید یا اخلاق تدریس می‌کرد.
خراسانی درس فقه را به زبان فارسی و درس اصول فقه را به زبان عربی می‌گفت.
پس از درگذشت میرزای شیرازی و رجوع برخی از مقلدان او به آخوند خراسانی وی برای پاسخگویی به استفتایات با حضور شاگردانش از جمله سید ابوالحسن اصفهانی محمدحسین اصفهانی سید حسین طباطبایی بروجردی عبدالکریم حایری یزدی آقا ضیاءالدین عراقی آقا حسین قمی محمدحسین نایینی مجلس مشورتی می‌گذاشتند.
شاگردان
تعداد شاگردان درس اصول آخوند خراسانی بیش از ۱۲۰۰ تن بوده است. که حدود پانصد نفر از آنها مجتهد و یا قریب به اجتهاد بودند.
برخی از شاگردان او عبارت‌اند از:
ــ میرزا حسین نایینی(مرجع تقلید)
ــ سید ابوالحسن اصفهانی(مرجع تقلید)
ــ حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی(مرجع تقلید)
ــ آقا حسین قمی(مرجع تقلید)
ــ شیخ عبدالکریم حایری یزدی(مرجع تقلید)
ــ سید محمد تقی خوانساری(مرجع تقلید)
ــ سید صدر الدین صدر(مرجع تقلید)
ــ سید عبدالهادی شیرازی(مرجع تقلید)
ــ سید محمود شاهرودی(مرجع تقلید)
ــ سید محسن حکیم(مرجع تقلید)
ــ سید احمد خوانساری(مرجع تقلید)
ــ میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(عارف شهیر)
ــ شیخ محمد علی شاه آبادی(استاد امام خمینی)
ــ شیخ عباس قمی(صاحب سفینه البحار و مفاتیح الجنان)
ــ شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی(عالم صاحب کرامت)
اندیشه سیاسی
آخوند خراسانی به امور سیاسی و اجتماعی کشورهای اسلامی به‌ویژه کشور شیعی ایران حساس بود. مواضع صریح او در حمایت از نهضت مشروطه ایران و نیز تصمیم جدی او برای حرکت به سوی ایران برای دفاع در برابر اشغال بخش‌هایی از آن حساسیت او را به استبداد و استعمار نشان می‌دهد.
با بررسی مواضع و رفتارهای سیاسی ملا محمدکاظم خراسانی اقدامات و مبارزات او در چهار جبهه تقسیم می‌شود:
۱. جبهه مبارزه با استبداد و حاکمان مستبد و کوشش برای تغییر حکومت از استبدادی به مشروطه
۲. جبهه مقابله با کسانی که با بیرق مشروعه‌خواهی با مشروطیت درافتادند
۳. جبهه مبارزه با برخی از سردمداران مشروطه که به بهانه مشروطیت احکام شرعی را نادیده می‌گرفتند
۴. جبهه مبارزه با بیگانگان و دفاع از کشور ایران در برابر تجاوز آنان.
آخوند و مشروطه
آخوند خراسانی مشروطه را به خوبی می‌شناخت ولی چون انقلاب را در حال شکل‌گیری و وقوع آن را حتمی می‌دید برای آنکه آن را در مسیر آموزه‌های دینی هدایت کند تا مانند جنبش‌های انقلابی پس از رنسانس در اروپا گرایش ضددینی نیابد با هوشمندی و درایت وارد آن شد.
خراسانی در پی‌ریزی و شکل‌گیری اولیه جنبش مشروطه نقشی نداشت. به دنبال اوضاع نابسامان اقتصادی اجتماعی و سیاسی ایران و تشدید ناآرامی‌ها و تنش‌ها میان دولت و مخالفان در تهران از آخوند برای گام پیش نهادن و پشتیبانی از جنبش درخواستهای فراوانی صورت گرفت از جمله از جانب برخی عالمانی که بعداً با مشروطه به مخالفت برخاستند.
از نخستین اقدامات آخوند خراسانی در این عرصه اعلامیه مشترک او با سه عالم بزرگ دیگر محمد شربیانی محمدحسن مامقانی و میرزاحسین خلیلی تهرانی در ۲۱ جمادی الآخر ۱۳۲۱ است که در آن با اظهار نارضایتی شدید از عملکرد صدراعظم مظفرالدین شاه میرزاعلی‌اصغر خان امین‌السلطان او را مسبب اصلی همه مفاسد و مسلط کردن اجانب بر کشور دانسته و تکفیر کرده‌اند.
آخوند خراسانی به نظام مشروطه به عنوان وسیله ای برای جلوگیری از ظلم و ستم به مردم می‌نگریست و شرکت در جنبش را بر همه مسلمین واجب می‌شمرد. خراسانی در نامه ای به یکی از وعّاظ تهران نوشته:"غرض ما از این همه زحمت ترضیه حال رعیّت و رفع ظلم از آنان و اعانه مظلوم و امر به معروف و نهی از منکر و غیرها از قوانین اسلامیه نافعه للقوم بوده است."
البته بعضی علمای مشهور با مشروطیت مخالفت داشتند مثل سید کاظم یزدی یا شیخ فضل الله نوری که در آغاز نهضت با آزادیخواهان همراه بود ولی در ادامه به خاطر اینکه می‌دید نهضت منحرف شده است مخالفت خود را با مشروطه اعلام کرد.
نایینی از شاگردان آخوند خراسانی در جواب مخالفان مشروطه کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله را که مرحوم آخوند نیز تقریظی بر این کتاب نگاشته تالیف کرده است.
مشروطه پیروز شد و مظفرالدین شاه در جمادی الثانی ۱۳۲۴ مرداد ۱۲۸۴ مشروطه را پذیرفت و دستور داد سریعاً مجلس تشکیل شود که نخستین جلسه در ۱۴ مهر ۱۲۸۵ برگزار شد.
در مواردی از خراسانی راجع به قانون مشروطه سوال شده است از جمله: درباره نظام ملّی (قانون نظام وظیفه عمومی) و مورد دیگر در جریان موافقتنامه اوت ۱۹۰۷ روس و انگلیس بود که آخوند طی نامه ای نمایندگان را به اجرای قوانین اسلامی و پرداخت بدهی‌های کشور و فقر زدایی سفارش کرد.
بعد از به توپ بسته شدن مجلس در ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ق توسط محمدعلی شاه آخوند خراسانی حکم به جهاد و مبارزه داد و در نهایت مشروطه خواهان قدرت را بدست گرفتند اما بعد از اندک زمانی ناچار آخوند خراسانی مجبور به جبهه گیری علیه مشروطه شد از جمله کارهای خلاف سران مشروطه: اعدام شیخ فضل الله نوری در مجله حبل المتین به اسلام و روحانیون توهین و فحاشی شده بود که آخوند تلگرافی ارسال نمود و خواستار توقیف این روزنامه شد تبعید قربانعلی زنجانی از مجتهدین و ترور بهبهانی به دستور تقی زاده.
موردی که آخوند خراسانی به مبارزه با آن پرداخت و تا وفاتش نیز درگیر آن بود مبارزه با حضور سربازان روس در ایران بود با اینکه حدود ده ماه از تشکیل مجلس دوم می‌گذشت ولی برای خروج روس‌ها از کشور اقدامی نشده بود بنابراین آخوند خراسانی طی پیامی به مردم ایران آنها را از خرید اجناس روسی برحذر داشت.
در نهایت وقتی مجلس جلوی روسیه ایستاد در اواخر سال ۱۳۲۸ق روسیه شمال ایران تا قزوین را اشغال کرد. خراسانی نیز تمام دروس خود را تعطیل کرد و به پیروی از ایشان درس‌های نجف تعطیل شد و تصمیم گرفته شد تا اجناس روسی تحریم شود و با اعزام طلاب و عشایر نجف به ایران آماده جهاد با روسیه گردند.
بسیاری از علماء نجف کربلا و کاظمین خود را برای سفر آماده کرده بودند و قرار بود شب چهارشنبه ۲۱ ذیحجه ۱۳۲۹ از نجف به مسجد سهله برای دعا و مناجات بروند و سپس راهی ایران شوند که مرگ آخوند خراسانی در این روز مجال برای این کار را نداد.
آثار اجتماعی
آخوند خراسانی در نجف سه مدرسه علمیه بنا کرد: بزرگ (تاریخ بنا: ۱۳۲۱) متوسط (تاریخ بنا: ۱۳۲۶) و کوچک (تاریخ بنا: ۱۳۲۸) همچنین به تأسیس چند مدرسه علوم جدید نیز در نجف کربلا و بغداد که بیشتر محصلان آنها ایرانیان بودند و زبان فارسی نیز از مواد درسی بود کمک کرد.
ملامحمدکاظم آخوند خراسانی برای ترویج تعالیم دینی به تأسیس و انتشار چند نشریه در نجف کمک بسیار کرد از جمله مجله العلم به عربی که شاگردش سیدهبة‌الدین شهرستانی مؤسس آن بود و مجله فارسی نجف‌اشرف به همت تنی چند از شاگردانش.
آثار علمی
با وجود اشتغال آخوند خراسانی در سالهای پایانی عمرش به کار مرجعیت و به‌ویژه وقایع مشروطه آثار ارزشمندی از او بر جای مانده است.
آثار خراسانی سه‌گونه است: تألیفی استدلالی فتوایی و تقریرات درس‌هایش.
ــ آثار تألیفی ـ استدلالی
درباره مباحث اصول فقه و فلسفه است که مستقلا یا به صورت شرح و حاشیه بر آثار دیگران تألیف شده است.
بزرگ‌ترین و مشهوترین آنها کفایة الاصول است که در ظرف دو سال (از ۱۳۲۱ به بعد) تألیف شده و از زمان تألیف تاکنون مهم‌ترین متن درسی سطوح عالی و نیز محور مباحث بیشتر درس‌های دوره عالی(خارج) اصول در حوزه‌های علوم دینی بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نوشته شده است. خراسانی از آن پس به صاحب کفایه نیز شهرت یافت و فرزندانش به کفایی مشهور شدند یا خود این لقب را برگزیدند.
حواشی و تعلیقات بر فرایدالاصول(مشهور به رسایل) شیخ انصاری اثر دیگر خراسانی است.
اثر دیگر آخوند الفواید یا رسالة الفواید مشتمل بر پانزده موضوع است: دو مورد فقهی یازده مورد اصولی و دو مورد اصولی ـ کلامی.
یکی از آثار فقهی او حواشی و تعلیقات او بر بخش عمده المکاسب شیخ انصاری است و در محرّم ۱۳۱۹ به پایان رسیده و بارها چاپ شده است.
اثر فقهی دیگر خراسانی تکملة‌التبصرة است که مهم‌ترین رساله فتوایی او و بر اساس تبصرة المتعلمین علامه حلّی است.
خراسانی چندین رساله فقهی ـ استدلالی نیز در موضوعات گوناگون تألیف کرده که شماری از آنها در یک مجلد گردآوری شده و با عنوان الرسایل الفقهیة به چاپ رسیده است.
یکی دیگر از آثار فقهی ولی ناتمام خراسانی کتاب‌الاجارة (رسالة فی مسیلة الاجارة) است.
شرح مبسوط خطبه اول نهج‌البلاغه نیز اثر دیگری از خراسانی است. که به خطا به‌نام شریعت اصفهانی چاپ شده است.
ــ فتوایی
تبصرة‌المتعلمین حلّی
تعلیقات بر نجاة‌العباد محمدحسن نجفی(صاحب جواهر) با نام روح‌الحیاة فی تلخیص نجاة العباد
حاشیه بر رساله مناسک حج شیخ انصاری
ذخیرة‌العباد فی یوم‌المعاد
ــ تقریرات درس آخوند
القضاء و الشهادات (تقریرات القضاء) به قلم فرزندش میرزامحمد آقازاده.
بسیاری از شاگردان خراسانی تقریرات درس‌های فقه و اصول او را نوشته‌اند که نام برخی از آنها مشخص نیست.
سیره اخلاقی
کسانی که آخوند خراسانی را از نزدیک می‌شناختند او را پرهیزکار شجاع باهوش نیک گفتار گشاده‌روی و در عین حال با هیبت معرفی کرده‌اند. سلامت نفس سعه صدر و گذشت وی نیز زبانزد بوده است.
زندگی خراسانی در دوره تحصیل همراه با سختی معیشت و پس از آن نیز زاهدانه گزارش شده و گفته‌اند با اینکه او برای دیگران حتی مخالفانش بسیار باسخاوت و گشاده‌دست بود ولی درباره معیشت خود و فرزندانش سختگیر بود و از وجوهات شرعی نیز استفاده نمی‌کرد.
فرزندان
آخوند خراسانی شش فرزند داشت پنج پسر و یک دختر. پسران او که همگی به تحصیل علوم دینی روی آوردند به‌ترتیب عبارت‌اند از: آقامیرزامهدی آقامیرزامحمد حاج‌میرزااحمد آقاحسین و آقاحسن. تنها دختر او همسر شیخ اسماعیل رشتی بود.
درگذشت
ملا محمدکاظم آخوند خراسانی در سحرگاه سه‌شنبه ۲۰ ذی الحجة ۱۳۲۹ق در منزل خود پس از اقامه نماز صبح در ۷۴ سالگی درگذشت. برخی مرگ او را بر اثر مسمومیت دانسته‌اند.
پس از تشییع عبداللّه مازندرانی بر پیکر وی نماز گزارد و در مقبره میرزا حبیب اللّه رشتی واقع در صحن حرم امام علی(علیه السلام) به خاک سپرده شد.
بزرگداشت
۲۳ آذر ۱۳۹۰ شمسی کنگره بین‌المللی بزرگداشت آخوند خراسانی به همت دفتر تبلیغات اسلامیحوزه علمیه قم در قم برگزار گردید.
منابع:
ــ شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری
ــ مرگی در نور زندگانی آخوند خراسانی
ــ برگی از تاریخ معاصر
ــ بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی
ــ سایت ویکی شیعه
ابنا
