امام علی بن موسی الرضا در بین ائمه معصومین ملقب به"عالم آل محمد"است و ظهور این حقیقت در این امام همام بیشتر متجلی است.
خبرگزاری حوزه به مناسبت سالروز شهادت آن حضرت در گفتگو با آیت الله میرزا محمد حسین احمدی فقیه یزدی به واکاوی مفهوم علم و حقیقت علم امام پرداخته است.
* علم در نظام خلقت چه جایگاهی دارد؟
در روایت مفصلی که از امیر المومنین(علیه السلام) رسیده است: عرش الهی چهار رکن دارد « إِنَّ الْعَرْشَ خَلَقَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ أَنْوَارٍ أَرْبَعَةٍ نُورٍ أَحْمَرَ مِنْهُ احْمَرَّتِ الْحُمْرَةُ وَ نُورٍ أَخْضَرَ مِنْهُ اخْضَرَّتِ الْخُضْرَةُ وَ نُورٍ أَصْفَرَ مِنْهُ اصْفَرَّتِ الصُّفْرَةُ وَ نُورٍ أَبْیَضَ مِنْهُ ابْیَضَّ الْبَیَاضُ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی حَمَّلَهُ اللَّهُ الْحَمَلَةَ....؛ کافی (ط - الإسلامیة)، ج۱، ص: ۱۲۹» - حق متعال عرش را از انوار چهارگانه قرمز ؛ سبز ؛ زرد ؛ سفید خلق نمود و یک نور آن نور سفید است و این نور نوری است که همه عالم وجود را گسترش می‌دهد و آن نور, نور علم است. خلقت عالم هم بر اساس علم و حکمت است و تا آدمی علت و حکمت حقایق آفرینش را دقیق شناسایی نکند بر علم و جهان آفرینش تسلط پیدا نمی‌کند ؛ از جمله موجودات کتاب آفرینش, وجود انسان است که تمام وجود او هم بر اساس علم است و در وجود نازنین ائمه(علیه السلام) نیز اصل علم است.
*اینکه در روایات آمده است «نحن اسما الله الحسنی» به چه معناست؟ رابطه علم امام و عصمت امام چگونه رابطه ای می‌باشد؟
اینکه در روایات زیادی آمده است که نحن اسما الله، اسماء الله منطبق بر ائمه معصومین(علیه السلام) شده است و اصل در اسمای الهی «حقیقت العلم» است یعنی آنچه در آفرینش و نظام وجود هست در وجود نازنین ائمه(علیه السلام) متجلی و منعکس شده است.
جدای از داستان با عظمت و مهم اسما الله باید متوجه این معنا بود که اراده ائمه علیهم السلام منطبق با ارادة الله است"نحن اسما الله"از آن جهت می‌گوییم که اراده ایشان غیر از اراده حق متعال نیست و به این صورت است که نظام عالم و ولایت و امامت با کل عالم تکوین و تشریع در وجود نازنین انبیا الهی منطبق است و اگر به همین منوال توجه کنیم می‌بینیم نظام خلقت آنها هم بر همین اساس بوده است.تنظیم یک تنظیم است اما تنظیم وجود ائمه معصومین(علیه السلام) اکمل از آنهاست و این مبنای اولی است که در علم امام و خصوصیات امام می‌بینیم.
بر همین اساس امام را معصوم می‌دانیم چون عصمت بر دو اساس است.
انجام کار از روی علم
یعنی کار از روی جهل انجام نشود، بلکه همه علم در اختیار ایشان باشد و این جهت پایه و اصل عصمت آنهاست.
غلبه بر همه هوا‌های نفسانی در وجود انسانی
این جهت نیز آنقدر در ائمه قوی است که رضای الهی را تضمین می‌کند و خداوند اگر ایشان را عظیم می‌کند و معصوم قرار می‌دهد، عمده دلیل این است که ایشان بر اساس علم و اراده ای که طبق رضای پرودگار و متکی بر اراده الهی است، انجام وظیفه می‌نمایند.از این جهت روایاتی که منتهی به ائمه(علیه السلام) می‌شود؛ را اگر چه سلسله سند را هم محکم ندانستیم، متقین است و به آن روایت عمل می‌شود، البته با روایات دیگری هم مقایسه می‌شود که از لحاظ شان صدور آن باید حفظ شود؛ یعنی موقعیت جامعه و زمان و مکان صدور آن روایت شناخته شود، نتیجه همان است که امر امام محقق شده و ما طبق آن عمل می‌کنیم.
*در بخشی از کلام خود با اشاره به روایتی گفتید علم به رنگ‌های مختلف است این به چه معناست؟
چهار رنگ ذکر شده در مکاشفات حقایق وجود، یک جنبه مادی و یک جنبه معنوی دارد و به هر دو جهت در روایات توجه شده است این روایت به هر دو جهت توجه دارد، الله نور است و حقیقت نوریه، حقیقت خاصه ای است که الان که بشر به نور توجه خاص کرده می‌گوید نزدیکترین چیز در ماده که به لطیف‌ترین حقایق غیر مادی نزدیک است همین نور است با این همه کارهای بزرگی که موج نور انجام می‌دهد و در عین حالی که به انرژی و سرعت و.. او دقت دارند، اما حقیقت نور آن طور که باید مشخص نشده است، نور معنوی و الهی در علم مکاشفه به شکلی که درخواست می‌شود به همان صورت هم جلوه می‌کند.و این بحث دارای مباحث عمیقی است که مجال دیگری می‌طلبدکه خارج از حوصله بحث ماست.
*گفتید که امام مظهر اسما الهی است و ائمه مجمع اسماء و صفات الهی هستند، تعبیر «عالم آل محمد» نسبت به علی بن موسی الرضا علیه السلام در این راستا چه مفهومی دارد؟
همانطور که جزو اعتقادت ماست ائمه معصومین علیهم السلام"کلهم نور واحد"هستند و همه یک پارچه یک حقیقت هستند، ائمه به صورت الهام که نوعی از مسیر وحی است با عالم غیب در ارتباطند و هر گاه اراده کنند دریافت علم برای ایشان محقق می‌شود، اما اینکه امام رضا علیه السلام در بین ائمه(علیه السلام) به این لقب ممتاز شده اند مربوط به بحث تجلی خاص است و همه علوم برای همه ائمه (علیه السلام) علی التساوی است، اما انطباق تجلیات با امام معصوم علیه السلام به لحاظ خصوصیات زمانی و مکانی خاص ایشان است، امام علیه السلام در عصری زندگی می‌کردند که توانستند آن همه معارف بلند توحیدی و فقهی و مسائل اجتماعی بخصوص شناخت پروردگار متعال و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را برای مردم تبیین نمایند و ما از برکت معارف رضوی می‌بینیم که در عیون اخبارالرضا چقدر مسائل سنگین و با ارزش ذکر شده است.
یکی از جهات علمی امام رضا(علیه السلام) مباحث فقهی ایشان است، اگر ممکن است اشاره ای به «فقه الرضا» علیه السلام داشته باشید؟
در رابطه قضیه فقهی امام رضا علیه السلام فقیهانه مطالبی را ذکر می‌کردند و این رویکرد فقهی امام نیز در جامعه اثر مهمی داشته است.
موارد بسیاری در مسائل فقهی از آن حضرت بیان شده است و از این جهت ایشان به عالم آل محمد ملقب شدند،به واسطه اینکه ایشان کلام ائمه قبل از خویش را تشریح کردند، مواردی بوده که کلماتی از امیرالمومنین(علیه السلام) و دیگر ائمه(علیه السلام) در محضر ایشان خوانده می‌شد و مردم تلقی درستی نسبت به آن مطلب نداشتند و حضرت با بیانات کافی و شافی خود گره از فهم این مطالب بر می‌داشتند ؛ همچنین در مباحث معرفتی، حضرت معارف توحیدی را چقدر زیبا بیان نموده اند و اگر این بیانات نبود، این مقدار معارف توحیدی گسترش پیدا نمی‌کرد ؛ آنقدر از امام(علیه السلام) معارف بلندی صادر شد که جناب صدوق با اینکه کرسی تدریس برای چهار فرقه اهل سنت داشتند، اما درس را رها کرد و از بغداد به ایران آمدند تا روایاتی که از ایشان نقل می‌شد را جمع آوری کنند و این مطالب را تحت عنوان چند کتاب گرد آوری نمودند.
از آنجایی که به مناسبت لقب"عالم آل محمد"به مبحث علم امام اشاراتی شد در برخی روایات آمده است که علم امام در شب‌های جمعه زیاد می‌شود در این خصوص توضیح دهید؟
درهای آسمان و علم و معرفت به روی همه باز می‌شود، درها و ابواب علم برای همه کسانی که در راه تحصیل علم زحمت می‌کشند باز است و کسی محروم نمی‌گردد و خداست که خدایی می‌کند ؛ برای ائمه (علیه السلام) ابواب علم به صورت خاص باز می‌شود و هر گاه بخواهند خدا آن علم را در اختیارشان قرار می‌دهد، گاهی مصلحت در این است که تا در رحمت الهی باز نشده است، کسی بی جهت توقع نداشته باشد که با نبود مصالحی که در کار است، مثلا دعای او مستجاب شود، اما اوقاتی را تعیین کرده اند که بتوانند درخواست کنند و نتیجه بگیرند مانند شب‌های قدر و شب‌های جمعه که عظمت خاص دارند لذا ائمه(علیه السلام) می‌خواهند عظمت این شب ها را به ما بفهمانند که ما هم در این شب ها بیشتر مورد رحمت الهی قرار می‌گیریم و رحمت‌های الهی در شب جمعه و درشب قدر بیشتر نازل می‌شود؛ و گرنه هر زمان که ایشان اراده کند خدا به ایشان مرحمت می‌کند و این خصوصیت مربوط به جنبه نزول این شب هاست که چون برکت و نزول رحمت الهی در این ایام بیشتر است ما هم بهره ای می‌بریم.
*علم امام از چه سنخی است؟
«علم تصور و تصدیق» با «علم شهود» متفاوت است و مشاهده بالاتر از تصور و تصدیق است و علم امام که ما از آن تعبیر به علم لدنی می‌کنیم بواسطه فیض شهودی است.
*اگر ممکن است در پایان حدیثی از امام علیه السلام برای ما بخوانید؟
در عیون اخبار الارضا روایت مفصلی از امام رضا علیه السلام نقل شده است که در اینجا به فرزای از این حدیث مفصل اشاره می‌کنم، حضرت در فرازی از این روایت به قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می‌کنند که:« مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ کَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ کَانَ النَّاطِقُ عَنْ إِبْلِیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِیس»"آن حضرت می‌فرمایند که: از رسول الله نقل شده است کسی که به حرف گوینده ای گوش دهد او را عبادات کرده است اگر گوینده از خدا می‌گوید عبادت خدا کرده است و و اگر گوینده از ابلیس می‌گوید عبادت و بندگی شیطان را نموده است و در ادامه حضرت می‌فرمایند:« یَا ابْنَ أَبِی مَحْمُودٍ إِنَّ مُخَالِفِینَا وَضَعُوا أَخْبَاراً فِی فَضَایِلِنَا وَ جَعَلُوهَا عَلَی ثَلَاثَةِ أَقْسَامٍ أَحَدُهَا الْغُلُوُّ وَ ثَانِیهَا التَّقْصِیرُ فِی أَمْرِنَا وَ ثَالِثُهَا التَّصْرِیحُ بِمَثَالِبِ أَعْدَایِنَا فَإِذَا سَمِعَ النَّاسُ الْغُلُوَّ فِینَا کَفَّرُوا شِیعَتَنَا وَ نَسَبُوهُمْ إِلَی الْقَوْلِ بِرُبُوبِیَّتِنَا وَ إِذَا سَمِعُوا التَّقْصِیرَ اعْتَقَدُوهُ فِینَا وَ إِذَا سَمِعُوا مَثَالِبَ أَعْدَایِنَا بِأَسْمَایِهِمْ ثَلَبُونَا بِأَسْمَایِنَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ یَا ابْنَ أَبِی مَحْمُودٍ إِذَا أَخَذَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَالْزَمْ طَرِیقَتَنَا فَإِنَّهُ مَنْ لَزِمَنَا لَزِمْنَاهُ وَ مَنْ فَارَقَنَا فَارَقْنَاهُ إِنَّ أَدْنَی مَا یَخْرُجُ بِهِ الرَّجُلُ مِنَ الْإِیمَانِ أَنْ یَقُولَ لِلْحَصَاةِ هَذِهِ نَوَاةٌ ثُمَّ یَدِینَ بِذَلِکَ وَ یَبْرَأَ مِمَّنْ خَالَفَهُ یَا ابْنَ أَبِی مَحْمُودٍ احْفَظْ مَا حَدَّثْتُکَ بِهِ فَقَدْ جَمَعْتُ لَکَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ.؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج۱، ص: ۳۰۴ »حضرت می‌فرماید یا ابن ابی محمود:مردم کمتر به صراط مستقیم می‌روند و بیشتر به یمین و شمال متمایلند راه را گم نکن! و راه ما ائمه را بگیر که مستقیم است.ائمه(علیه السلام) علم واقعی را که بر اساس عصمت است بیان می‌کنند در ادامه حضرت می‌فرمایند:کسی که ملتزم به این طریقه شود ما با او هم طریق باشیم.
برای انسان هیچ چیز بالاتر از التزام امر معصوم نیست هر چه التزام ما بیشتر باشد آن حقیقت ما را متشخص تر می‌کند ؛ تشخص انسان به اعتقادات اوست در روایت دیگر از امام نقل شده است: « شیعتنا الْمُسَلِّمُونَ لِأَمْرِنَا الْآخِذُونَ بِقَوْلِنَا الْمُخَالِفُونَ لِأَعْدَایِنَا فَمَنْ لَمْ یَکُنْ کَذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَّا،وسایل الشیعة، ج۲۷، ص: ۱۱۷» شیعه به امر ما تسلیم است و می‌پذیرد قول ما را و مخالف دشمنان ماست و کسی که اینگونه نباشد از ما نیست.
/
شیعه نیوز
