نگاهی به برخی مقاتل معتبر عاشورا
مقتل در لغت به معنای قتلگاه و محل کشتن است اما در اصطلاح به کتابهایی گفته می‌شود که به شرح حادثه خونین کربلا و شهادت بزرگان پرداخته‌اند.
مقتل خوانی ، خواندن از روی کتاب‌های مقتل است، کاری که قبلا به جای مداحی صورت میگرفت.
درباره میزان اعتبار مقاتل در بین دانشمندان دینی و تاریخی اختلافاتی وجود دارد اما برخی از مقاتل از اعتبار بیشتری برخوردارند که در زیر اشاره کوتاهی به آن می‌شود:
۱- لهوف"سید بن طاووس"
علی بن موسی بن جعفر معروف به ((ابن طاوس)) در سال ۵۸۹ ه‍ق در شهر دانشمند خیز و عالم پرور ((حلّه)) چشم به جهان گشود. ابن طاوس در آن شهر علم و اجتهاد رشد یافت و از محضر پدر بزرگوارش بهره کافی برد و همانطور که خود می‌گوید:
پدر و نیز جدّ وی ((ورّام)) بیشترین نفوذ را بر وی در سالهای رشدش داشته اند و به او فضیلت، تقوی و تواضع را یاد داده اند.
علمای دیگری که ابن طاوس در نزد آنان درس خوانده عبارتند از: ابوالحسن علی بن یحیی الخیّاط حلّی، حسین بن احمد السّوراوی، تاج الدین حسن بن علی الدربی، نجیب الدین محمد السوراوی، صفی الدین بن معدّ بن علی الموسوی، شمس الدین فخار بن محمد بن فخار الموسوی و...
ابن طاوس در نسلهای بعدی به عنوان ((صاحب الکرامات)) معروف شد.
او خود از حوادث معجزه آسایی که برایش رخ داده مواردی را نقل می‌کند. و نیز گزارش شده که با امام زمان (عج) در تماس مستقیم بوده است. گفته می‌شود که علم به ((اسم اعظم)) به او اعطاء گردید امّا اجازه اینکه آن را به فرزندانش بیاموزد، داده نشد.
ابن طاوس به فرزندانش می‌گوید که ((اسم اعظم)) همچون مروایدهای درخشان در نوشته‌های وی پراکنده بوده و آنان با خواندن مکرّر آنها، می‌توانند آن را کشف کنند.
کتاب ((لُهُوف)) ابن طاوس اختصار و اشتهار را با هم جمع کرده و در نزد علمای برجسته شیعه جایگاه مهمی برای خودش باز کرده است به طوری که شهید محراب آیت اللّه سیّد محمد علی قاضی تبریزی می‌فرماید: ((کتاب لهوف سیّد ابن طاوس - رحمة اللّه علیه -، نقلیّاتش بسیار مورد اعتماد است و در میان کتب مَقاتل کتاب مَقْتَلی به اندازه اعتبار و اعتماد به آن نمی‌رسد و در اطمینان بر آن کتاب در ردیف اول کتب معتبره مقاتل قرار گرفته است))(۶)
۲-مقتل ابی مخنف
بیشتر رجال نویسان ابو مخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی (م۱۵۷ ه.ق) را نخستین مقتل نویس دانستهاند.
طبری در جلد پنجم تاریخ خویش ۱۲۵ روایت درباره تاریخ کربلا گزارش کرده که از این تعداد، ۱۰۰ روایت را به صورت مستقیم و البته با واسطه‌هایی از ابی مخنف نقل کرده است.
۳- مقاتل الطالبیین
ابوالفرج فرزند محمد بن الحسین که نام اصلی اش علی کاتب اصفهانی است، در سال ۲۸۴ هجری قمری در زمان خلافت معتضد عباسی در اصفهان متولد شد، طبق شهادت اثرش مقاتل الطالبین، او شیعه زیدی مذهب بود.
ابوالفرج در فن شعر و ادب، سرآمد روزگار بوده و در تاریخ و نقل آثار، علم پزشکی و دام پزشکی و نجوم نیز دارای اطلاعات قابل ملاحظه‌ای بود.
تالیفات زیادی نیز از وی برجای مانده که ایام العرب، مقاتل الطالبین، اخبار القیان، ممالیک الشعرا، ادیارات، الاخبار و النوادر، التعدیل و الانتصاف نمونه‌ای از آنهاست.
ابوالفرج به ظاهر در اواخر عمر به اختلال حواس دچار شد تا اینکه به نقل خطیب بغدادی در چهاردهم ذی‌الحجه ۳۵۶ هجری قمری دار فانی را وداع گفت.
۴- تاریخ دمشق
نویسنده کتاب، ابوالقاسم دمشقی شافعی در آغاز ماه محرم سال ۴۹۹ متولد شد. در سال ۵۲۰ به عراق کوچ کرد، در سال ۵۲۱ حج گزارد و در سال ۵۲۹ از راه آذربایجان، به خراسان رفت.
در کتاب تاریخ دمشق، چیزی در حدود ۴۰۰ روایت به بررسی تاریخ عاشورا و مقتل‌الحسین پرداخته‌اند؛ هر چند تا سال ۱۴۱۵ هـ.ق این ۴۰۰ حدیث هرگز به صورت مجزا و تحت عنوان مقتل‌الحسین یا چیزی شبیه به آن منتشر نشده بودند.
در این سال محمدرضا حسینی جلالی مجموعه این ۴۰۰ حدیث را تحت عنوان الحسین علیه السلام: سماته و سیره یعنی سیره و سیمای امام حسین علیه السلام به صورت مجزا فراهم آورد.
۵- الخصایص الحسینیه
نویسنده آن آیت‌الله حاج شیخ جعفر شوشتری از علمای بنام است. او در سال ۱۲۳۰ هـجری قمری متولد و در سال ۱۳۰۳ در زادگاهش جان به جان آفرین تسلیم کرد.
وی مرجع تقلید مردم خوزستان بود و برای مقلّدان خود کتاب نهج الرشاد یا مجمع الرسایل را نوشت که این کتاب تا قبل از رواج کتاب عروة الوثقی تألیف آیت الله سید محمد کاظم طباطبایی ، محور فتاوای مراجع تقلید بود و بر آن حاشیه زده می‌شد. گرچه او از بزرگان علمای اسلام بود، اما از آنجایی که در آن زمان وعظ و خطابه بین مجتهدان و مراجع رواج نداشت و از طرفی او دست به این کار می‌زده است، مقام علمی و فقهی شیخ جعفر شوشتری تحت الشعاع قرار گرفته و بسیاری از مردم وی را فقط به عنوان واعظ و سخنوری زبر دست می‌شناسند.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی درباره او می‌گوید: جلالت شأنش زیاده از آن است که ذکر شود.
شیخ جعفر شوشتری دارای تألیفات متعددی است. کتاب خصایص الحسینیه که بهحق می‌توان آن را چکیده ای از نکات الهام شده حضرت ابا عبدالله علیه السلام به ایشان دانست. این کتاب دو جلدی بوده که جلد دوم مفقود شده است.
از دیگر آثار ایشان می‌توان از مجالس المواعظ یا چهارده مجلس ، مجالس البکاء یا پانزده مجلس و اصول دین یا حدایق فی اصول الدین (درباره این موضوع که اصول اعتقادات مقدمه نماز) است، نام برد.
شیخ جعفر پس از ۸۳ سال زندگی پر برکت، هنگامی که قصد زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام را داشت در کرمانشاه مریض شد و در روز ۲۸ صفر ۱۳۰۳هجری قمری (۷ آذر۱۲۶۴ هـ.ق) در گذشت. پیکر پاکش به نجف منتقل و در دالان شمالی صحن شریف دفن شد.
۶- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
این کتاب را محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام معروف به ابن معلم و شیخ مفید نگاشته است.
شیخ مفید در ۱۱ذیقعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ هجری در روستای «سویقه ابن بصری» که از توابع عکبرا بود به دنیا آمد. برخی او را از ارکان خمسه تشیع به شمار آورده‌اند.
این کتاب به شرح حال ۱۲ امام (علیه السلام) پرداخته و می‌توان آن را در زمره قدیمی‌ترین کتاب‌های امام شناسی و در ردیف کتاب الحجه الکافی شیخ محمد بن یعقوب کلینی (م۳۲۹ ه.ق) به شمار آورد.
باب نخست این کتاب به شرح حال امیرالمومنین علیه السلام پرداخته و بیشترین حجم کتاب را نیز در بردارد. باب سوم به امام حسین علیه السلام و شرح ماجرای کربلا و شهدای آن اختصاص دارد. بواقع می‌توان باب سوم الارشاد را مقتل امام حسین علیه السلام و اصحابش به شمار آورد.
شیوه شیخ در کتاب، نقل مستند حوادث نیست و کتاب به گونه‌ای منسجم و بدون نقل اسناد روایات بیان شده است. هرچند در برخی روایات نیز شیخ به ذکر اسناد پرداخته است. در بیشتر این موارد، راویان شیخ را استادان او مثل شیخ صدوق ، محمد ثانی و ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه تشکیل می‌دهند.
۷-نفس المهموم
نویسنده این مقتل حاج شیخ عباس قمی (۱۳۵۹-۱۲۹۴ هـ.ق) صاحب کتاب شریف مفاتیح الجنان است.
شیخ عباس قمی از شاگردان محدث نوری و در زمره محدثان بزرگ به شمار می‌رود. شیخ عباس قمی، علاوه بر نفس‌المهموم،در ۲ کتاب دیگر نیز به مصائب اهل‌بیت(علیه السلام) به صورت عام و به مقتل حسینی به صورت خاص پرداخته است.
بیت الاحزان که به مصائب حضرت زهرا سلام الله علیها اختصاص دارد و کتاب منتهی‌الآمال که مجموعه مفصل تاریخ اهل‌بیت علیهم السلام است.
نفس‌المهموم در ۵باب و یک خاتمه سامان یافته است. فصل نخست به برخی کرامات و ویژگی‌های امام حسین علیه السلام می‌پردازد. این فصل، بسیار مختصر است. فصل دوم که مفصل‌ترین بخش کتاب است، به مقدمات جنگ و خود جنگ پرداخته است.
در این بخش به تفصیل با اسامی شهدای کربلا و شهدای پیش از کربلا، مانند مسلم‌بن عقیل آشنا می‌شویم. فصل سوم به نحوه سیر کاروان اسیران به شام و احتجاجات امام سجاد (علیه السلام) با اهل شام اختصاص دارد. فصل چهارم به بیان عزاداری مخلوقات بر حضرت می‌پردازد.
فصل پنجم در ذکر فرزندان حسین علیه السلام، زوجات آن حضرت و فضیلت زیارت قبر شریف ایشان است. ستم خلفا بر قبر شریف ایشان از دیگر بخش‌های این فصل است. خاتمه کتاب نیز به شرح قیام توابین در سال۶۵ می‌پردازد که سلیمان بن صرد خزاعی و برخی دیگر از کوفیان آن را پدید آوردند.
قیام مختار و انتقام‌گیری او از قاتلان شهدای کربلا از جمله عمر سعد و عبید‌الله بن زیاد آخرین بخش کتاب است. ساختار کتاب نفس‌المهموم هر چند روایی است و شیخ عباس قمی به بیان منابع خود به صورت مختصر پرداخته، اما انسجام روایی ممتاز آن را که از ویژگی‌های نوشتاری شیخ است، نمی‌توان نادیده گرفت.
اهمیت کتاب تا آنجاست که علامه ابوالحسن شعرانی (م ۱۳۹۳ هـ.ق) آن را تحت عنوان دمع السجوم به فارسی ترجمه کرده است و این خود نشانگر گرانقدر بودن نفس المهموم است.
۸- مقتل مقرم
نویسنده این مقتل، سید عبدالرزاق موسوی مقرم (۱۳۹۱- ۱۳۱۶ هـ.ق) است. او از علمای معاصر عراق به شمار می‌رود که عمر علمی خود را در نجف سپری کرده است.
برخی از کتاب‌های او که چاپ شده‌اند به این شرح است:
۱- زید شهید
۲- مختار ثقفی
۳- سیده سکینه
۴- مقتل الحسین علیه السلام
۵- الصدیقه زهراء سلام‌الله علیها
۶- امام زین‌العابدین علیه السلام
۷- امام رضا علیه السلام
۸- امام جواد علیه السلام
۹- قمر بنی‌هاشم
۱۰- علی‌اکبر
۱۱- مسلم بن عقیل
۱۲- سر‌الایمان
۱۳- یوم الاربعین عندالحسین علیه السلام
۱۴- المحاضرات فی‌الفقه الجعفری
نویسنده در این کتابها بخصوص مقتل‌الحسین علیه السلام سعی کرده تا با توجه به مقاتل متعدد و گوناگون و نیز کتاب‌های تاریخی و حتی رجالی چون رجال شیخ طوسی که در آن به تعداد بسیاری از شهدای کربلا و یاران امام‌حسین علیه السلام اشاره شده است و جمع‌بندی داده‌های به‌دست آورده و تحلیل آنها به نتیجه‌گیری مناسبی دست یابد.
برخی منابع مورد استفاده در نگارش کتاب عبارتند از: اسرار الشهاده و نهج البلاغه از ابن ابی الحدید (ماجرای ساختن چهار مسجد به شکرانه کشتن امام حسین علیه السلام).
برخی از مسائل مطرح شده نیز برگرفته از دیدگاه‌های ابن عساکر است که جای اندکی تردید و تشکیک نسبت به آنها وجود دارد.
ابنا
