نقش امام سجّاد(ع) در تدوین حدیث و فقهِ شیعه

اشاره

در روز پنجم ماه مبارک شعبان المعظّم سال ۳۸ هجری[۱] در مدینه منوّره در خاندان وحی و امامت، کودکی چشم به جهان گشود که جد ایشان، حضرت علی(ع) او را"علیّ"نام نهادند. پدر بزرگوارش امام حسین(ع) و مادر گرامی اش بنابر نقل بیشتر مورّخین «شهربانو»[۲] دختر یزدگرد(پادشاه ساسانی ایران) می‌باشد.

ضمن عرض تبریک و تهنیت به ولادت نورانی این امام عزیز و حجت راستین خدا، به پیشگاه حضرت بقیة الله الأعظم (عجل الله فرجه)، مقام معظم رهبری(دام ظله)، مراجع عظام تقلید(دامت برکاتهم) و عموم شیعیان و مسلمانان جهان، توجه خوانندگان را به مقاله کوتاه زیر جلب می کنم. 

۱. شخصیت علمی و معنوی

امام چهارم، حضرت علیّ بن الحسین، ملقّب به سجّاد(ع)، پس از شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام حسین(ع) در واقعه عاشورای سال ۶۱ هجری، امامت و ولایت مسلمانان و شیعیان را عهده‌دار شدند.
ابو حازم(یکی از محدثین) می‌گوید: « ما رایت هاشمیاً افضلُ من علیّ بن الحسین ولا افقه منه».[۳] یعنی؛ از میان بنی هاشم[اهل بیت پیامبر] هیچ کس را والاتر و داناتر از علیّ بن الحسین[ع] ندیدم.
زُهری می‌گوید: « لم أدرک احداً من اهل هذا البیت ـ بیت النبیّ(ص) ـ‌ افضل من علیّ بن الحسین[ع]».[۴] یعنی؛ از میان خاندان پیامبر(در این زمان) هیچ کسی را با فضیلت‌تر از علیّ بن الحسین(ع) ندیدم.

پیرامون مقامات معنوی و عبادت حضرت، از امام باقر(ع) روایتی نقل شده است که ذکر می‌شود: « کان قیام علی بن الحسین(ع) فی صلاته قیام العبد الذلیل بین یدی الملک الجلیل، کانت اعضاوه ترقعد من خشیة الله وکان یصلّی صلاة مودّع یری انّه لا یصلّی بعدها ابداً».یعنی؛ پدرم در نمازش، همانند بنده ضعیف در مقابل خداوند بزرگ می‌ایستاد و اعضای بدنش از خوف خداوند می‌لرزید همانند کسی که آخرین نماز خود را می‌خواند.

در سایر صفات و کمالات اخلاقی امام زین العابدین(ع) نیز سخن به همین منوال است. ایمه معصومین(ع) به معنای واقعی کلمه الگو و اسوه مردم زمان خود و تمامی بشر تا روز قیامت اند. بر ما مسلمانان و شیعیان است که با سر مشق گرفتن از آن ها و پای‌بندی عملی به گفتار و کردار آن بزرگواران بتوانیم وظایف خودمان را انجام دهیم، ان شاء الله.

۲. وضعیت شیعیان

کوفه که در آن زمان پایگاه شیعیان بود، تبدیل به مرکزی جهت سرکوبی شیعیان شده بود، اکثر شیعیان واقعی امام حسین(ع) در حادثه کربلا به شهادت نایل آمده بودند. آن عده‌ای هم که هنوز زنده بودند، تحت شرایطی که عبیدالله بن زیاد به وجود آورده بود جرأت خودنمایی نداشتند، شیعیان پس از واقعه کربلا و شهادت جمع زیادی از خاندان پیامبر(ص) در وضعیت روحی و فکری سختی بسر می برند، دشمنان خیال می‌کردند، پس از رویداد واقعه عاشورا، دیگر در هیچ زمانی شیعه و رهبران آن ها نمی‌توانند قدرت پیدا کنند ولی این خیال باطلی بود، امام سجاد(ع) موفق شد با تلاش های فراوان به شیعه حیاتی تازه ببخشد و زمینه را برای تجدید حیات واقعی در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) آماده سازد.

امام علیّ بن الحسین(ع)، در طول مدت ۳۴ سال امامت و هدایت مسلمانان موفق شدند، شیعیان را از یکی از سخت‌ترین دوران ها نجات دهد. دورانی که جز سرکوب، فتنه، تحریف، قیام های باطل و کشتار شیعیان چیزی، هم راه نداشت.

۳. امام سجّاد(ع) و قیام های شیعی

در دروان امامت امام زین العابدین علیه السلام چند قیام و شورش اسلامی، شیعی در دفاع از مظلومیت ایمه معصومین(ع) و اظهار توبه از عدم حمایت اهل بیت پیامبر(ص) صورت گرفت. گرچه در بعضی از آن ها اغراض غیر الهی نیز دخالت داشت!.

الف: قیام حَرّه

اولین برخورد امام سجّاد علیه السلام با امویان در زمان امامت خویش، با عبیدالله بن زیاد در شهر کوفه بود و همین طور با نماینده بنی امیه در آن زمان، یعنی یزید بن معاویه در شام که حضرت با ایراد سخنان و خطبه ای آتشین، مقام و منزلت اهل بیت رسول خدا(ص) و نگون بختی دشمنان به ویژه بنی امیه را ذکر می کند.

در واقعه حرّه که شورشی کوچک به رهبری عبدالله بن حنظله، غسیل الملایکه، در اعتراض به دستگاه اموی و یزید بود، امام(ع) موضع بی طرفی گرفت و از شهر مدینه بیرون رفت و حتی برای جلوگیری از ریخته شدن خون ها، عده ای زیاد از مردم بی دفاع را پناه داد. [۵]

یکی از دلایل عدم مخالفت صریح و موضع انقلابی(قیام با شمشیر) توسط حضرت، مسیله"تقیّه"بود که حضرت از آن به عنوان سپری برای حفظ اصل دین استفاده می کردند که در فقه سیاسی اسلام، جایگاه آن و مواردش روشن شده است و یکی از مسلمات فقه شیعه می باشد.

لذا امام(ع) از آن جایی که می دیدند اگر قیام نمایند، قطعاً کشته خواهند شد و خوف از بین رفتن بقیّة السیف و اصل دین می باشد و چه بسا، از نسل پیامبر(ص) کسی زنده نماند و به هدفی هم نرسند، از این کار خودداری نمودند و آن را به مصلحت اسلام ندانستند و وقت خود را صرف تربیت انسان‏های فداکار و آگاه به مبانی دین و معارف الهی در ابعاد اخلاقی، تربیتی، علمی، فرهنگی و سیاسی کردند تا در صورت نیاز، از آن ها در راه نشر دین و مبارزه با دشمنان استفاده کافی شود.

امام زین العابدین علیه السلام بعد از ورود به مدینه مشاهده کرد که حادثه کربلا در میان مردم به خصوص شیعیان (عده ای که بنا به عللی نتوانستند امام حسین علیه السلام را یاری دهند و یا نخواستند) اثر تلخ و نگران کننده گذاشته است!. چنان چه عده ای گمان می کردند که دیگر شیعیان، نخواهند توانست قد علم کنند و کار آن ها، به پایان رسیده است و یا این که لااقلّ در صحنه سیاسی جامعه و اداره آن نخواهند توانست کاری از پیش ببرند.

البته، درست است که جامعه مسلمین(به خصوص شیعیان) بعد از حادثه کربلا دیگر توان مقابله شدید با دستگاه اموی را نداشت اما آن ها دریافتند که امویان برای رسیدن به اغراض دنیایی خود و حکومت بر مسلمین، از انجام هر جنایتی حتی، اگر کشتن فرزند پیامبر(ص) باشد، دریغ نخواهند نمود. لذا امام چهارم(ع) دست به فعالیت های سازندگی روحی و معنوی مردم مسلمان زد و مبارزات خود با ظلم و ستم اموی را به شکل دیگر(یعنی آماده سازی نیرو برای آینده) شروع نمود. گو اینکه از اعتراض به جنایات و ظلم های حکام اموی نیز غافل نمی شد.

ب: نهضت توّابین

یکی از این قیام ها، نهضت توّابین بود که مردم کوفه به رهبری سلیمان بن صَُرد خُزاعی، به همراهی چندین هزار نفر از کوفیان در آن شرکت داشتند. ادعا شده است که رهبری توابین، امامت علیّ بن الحسین(ع) را پذیرفته بود. [۶] آن چه مهم است این است که آیا آن ها در صورت پیروزی، رهبری و امامت شیعیان را به اهل بیت پیامبر(ص) که مصداق آن در این زمان حضرت سجّاد(ع) بودند واگذار می نمودند!

شروع این نهضت به طور پنهانی پس از حادثه جان گذار و خونین کربلا آغاز شد، اما در سال های ۶۴ و ۶۵ به اوج خود رسید و به صورت تهدیدی جدّی علیه ابن زیاد و دستگاه اموی در آمد. آن ها می گفتند: «ما از عدم حمایت از اهل بیت رسول خدا(ص) که به شهادتِ حضرت حسین بن علیّ"علیهما السلام"انجامید سخت پشیمانیم و لذا برای پاک کردن دامان خود از این گناه، دست به شمشیر برده و بر قاتلین حضرت می تازیم. آن ها از ناحیه وجدان خود سخت در عذاب بسر می بردند و آرامش وجدان خود را شرکت در نهضتِ خونین و در نهایت کشته شدن می دانستند و فریاد می زدند:"ما از زندگی در دنیا سخت بی زاریم و هرگز به خاطر آن، دست به شورش نزده ایم». [۷] آن ها در جنگ خونین خود با سپاه اموی شکست خوردند و اکثریت آن ها به هم راه فرمانده شان به شهادت رسیدند.

ج: قیام مختار

پس از شکست توّابین، قیام «مختار بن ابی عُبیدة الثقفی» در کوفه، علیه بنی امیه شروع شد. هدف او اگر چه بیشتر رنگ سیاسی داشت، اما در آن موقعیت، نقش مهمی در سوزاندن پایه های ستم دستگاه اموی ایفا نمود و فکر می کرد اگر شورش و نهضتش به موفقیت برسد باید رهبری آن در دست یکی از آل محمّد(ع) باشد. لذا نامه ای به امام چهارم حضرت سجّاد(ع) نوشت و درخواست نمود تا فرمان دهی و هدایت نهضت را به عهده بگیرند، ولی امام(ع) امتناع ورزید.

امام سجّاد(ع) به خوبی مختار و اهداف خاص او را می شناخت و موقعیت جامعه آن روز را نیز آماده قیام نمی دیدند. مختار، نامه ای به «جناب محمّد بن حنفیّه» نگاشت که او جواب منفی نداد. مختار کار خود را شروع نمود. او در مرحله اول، با کمک سایر فرماندهان مانند ابراهیم بن مالک اشر، با جمع آوری لشکر فراوان، به دنبال قاتلان درجه اول شهدای کربلا رفت و سرهای ناپاک عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد، خولی، شمر بن ذی الجوشن و... را از بدن آن ها، جدا کرده و نزد امام سجّاد(ع) فرستاد و امام(ع) سجده شکر، انجام داده و فرمودند: «خدای مختار را جزای خیر دهد... ». [۸]

البته قابل ذکر است که بعضی از تاریخ نویسان می گویند؛ مختار از"محمد بن حنفیّه"سوء استفاده کرد و حتی او را مهدی موعود! نامید و از آن زمان عده ای به نام"کیسانیه"، فرقه جدیدی درست کردند و قایل به امامت محمد بن حنفیّه شدند!. ولی بنا بر آن چه در منابع شیعه آمده است، محمد بن حنفیّه از اصول اعتقادی تشیّع منحرف نبود و امام سجّاد(ع) را به عنوان حجّت خدا قبول داشت.

به هر حال، قیام مختار نیز تا مدت زیادی دوام نیاورد و در سال ۶۷ هـ. ق توسط آل زبیر سرکوب شد. در مجموع می توان گفت: مختار گرچه خدماتی برای شیعه انجام داده است و در این جهت مورد رضایت و تایید ایمه بوده است[۹] ولی درست شدن فرقه کیسانیه و مطرح کردن محمّد بن حنفیه به عنوان مهدی موعود(ع) [۱۰] و یا غرض های غیر الهی در سر داشتن و توجه زیاد به احساسات نمودن و حتی غافل کردن مردم از دشمن اصلی، هیچ گاه مورد تایید ایمه(ع) نبوده و حتی مورد مذمّت نیز بوده است. [۱۱]

۴-میراث علمی و اخلاقی

الف: صحیفه سجادیه

یکی از خدمات ارزش مند و تاثیرگذارحضرت امام سجّاد(ع) به اسلام و مسلمین صحیفه سجادیه می باشد که مجموعه ای از ادعیه در باب تهذیب نفس، رابطه بنده با خداوند، توجه به آخرت و اعراض از دنیا، اخلاق پسندیده، دعا در هنگام مشکلات، دعا در باره پدر و مادر، فرزندان، همسایگان، مرزداران مملکت اسلامی، طلب روزی از خداوند و دعا در اعیاد، خوف خدا و تواضع و ده ها مورد دیگر است.

امام سجاد(ع) با بصیرت تمام می دید که بزرگ ترین نیاز مردم در آن زمان، همین مسایل است. در زمانی که توجه به دنیا و زخارف آن زیاد شده بود و اعراض از عبادت و مسایل اسلامی نیز فراوان مشاهده می شد، بهترین دارو برای درمان این مشکل(سرطان روحی)، همانا برقراری ارتباط با خدا[صحیفه سجّادیه] که دریایی از معارف الهی در آن نهفته بود.

عظمت این کتاب گران بها، علاوه بر شیعیان، در بین اهل سنت نیز مقبول و پذیرفته شده است. [۱۳] و این خود حاکی از این است که دعاهای امام سجّاد(ع) در درون جامعه آن روز، نفوذ کرده و همه مسلمانان(شیعیان و اهل سنت)، از آن به عنوان راهی به سوی خدا و معنویت استفاده می کردند.
زمانی که حتی نام گذاری اشخاص به نام « علیّ » مجازات دارد و کار حاکمان بنی امیّه با سبّ علیّ علیه السلام شروع و ختم می شد!، به کار گیری این تعبیر، ارزش خود را به خوبی نشان می دهد.

از مسایل دیگری که صریحاً در لابلای دعاهای امام زین العابدین(ع) به چشم می خورد، همانا مسیله امامت و حقانیّت اهل بیت پیامبر(ع) در احراز آن و رهبری جامعه مسلمین می باشد. کسانی که علاوه بر پاک دامنی و تقوا از مقام عصمت هم برخوردارند. برای روشن تر شدن جایگاه اهل بیت(ع) در بین مردم مشاهده می کنیم تعبیری که بیش از همه تکرار شده همانا"صلوات بر حضرت محمّد و آل محمّد(صلوات الله و سلامه علیهم)"است.

ب: رسالة الحقوق

از حضرت امام سجّاد زین العابدین(ع) رساله ای در حقوق با عنوان"رسالة الحقوق"نیز به جای مانده که در کتب محدّثین شیعه مانند کتاب مَن لایحضره الفقیه، خِصال، أمالی، تُحَف العقول و... ذکر گردیده است. پیرامون این رساله و شرح و توضیح آن از سوی علما و محققین اسلامی، کتاب ها و رساله های فراوانی منتشر شده است.


۵. زمینه‏ سازی تدوین حدیث و فقه شیعه

در زمانی که گروه‏ های مختلف با ایده‏ ها و افکار التقاطی، در پی اهداف خود بودند و هر کدام برداشتی خاص از اسلام و قرآن می کردند، به خصوص با فاصله گرفتن از عصر نبوی(ص)، خوف این می رفت که سنّت واقعی و معارف نابِ اسلامی از بین برود. امام سجّاد علیه السلام که وارث و خزانه دار علم الهی بود، دست به تربیت دانش مندان زیادی زد تا از این طریق قرآن و سنّت واقعی پیامبر(ص) بر مردم بیان شود و فرقه های منحرف نتوانند به اغراض و اهداف شیطانی خود برسند. به ویژه این که حاکمان ستم گر اموی تمام سعی خود را در دور نگه داشتن مسلمانان از معارف حقیقی قرآن و سنت واقعی نبوی گذاشته بودند.

روی این هدف بسیاری از طالبان علم و دانش، در سلک راویان حدیث و شاگردان حضرت در آمدند تا از سرچشمۀ زلال دانش او بهره ها گرفته و به حقایق قرآن و معارف دینی اسلام دست بیابند.

مرحوم شیخ طوسی(ره) تعداد ۱۷۰ نفر از اصحاب امام سجّاد(ع) و یا کسانی که از آن حضرت روایت نقل کرده اند[۱۴] را ذکر کرده است که از مشهورترین اصحاب و شاگردان حضرتش: ابو حمزه ثمالی، سعید بن مسیّب، محمد بن جبیر، ابو خالد کابلی، سعید بن جبیر و... می باشند.

از طرف دیگر عالمان اهل سنت مانند ابن شهاب زُهری، محمد بن سعد، یحیی بن سعید و جاحظ در باره مقام علمی و زهد و کمالات امام سجّاد(ع) سخن ها گفته اند و همگی او را به بزرگی یاد کرده اند.

در نتیجه، سنگ بنای فقه و زمینه سازی آن از زمان امام سجّاد(ع) و توسط آن حضرت شروع شد و در عصر امام باقر و امام صادق"علیهما السلام"با توجه به موقعیت و شرایط پیش آمده(تغییر و جا به جایی خلافت از بنی امیه به بنی عباس) به اوج خود رسید و فقه و مذهب جعفری تکمیل و تدوین شد.
«فسلامٌ علیه یوم وُلد ویوم اُستُشهد و یوم یُبعث حیّاً»

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پی ‏نوشت‏ ها:

[۱]. اربلّی(ره)، کشف الغمة فی معرفة الایمة[ع] ج ۲ ص ۲۸۵؛ شیخ مفید(ره)، الإرشاد فی معرفة حُجَج الله علی العباد ص ۲۵۳؛ طبرسی(ره)، إعلام الوری بأعلام الهدی ص ۲۵۱. [بنا به قولی، آن حضرت در ۱۵ جمادی الاُولی سال ۳۶ هجری به دنیا آمدند].
[۲] مقرّم، الإمام زین العابدین(ع) ص ۱۴.
[۳]. اربلّی، کشف الغمّة فی معرفة الایمة[ع]، ج ۲ ص ۸۶؛ ابن عبد ربّه، عقد الفرید ج ۳ ص ۹۷.
[۴]. شیخ صدوق(ره)، تحف العقول ص ۲۵۵، خصال ص ۵۶۵؛ جعفری، تشیّع در مسیر تاریخ ص ۲۸۶.
[۵]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ج۱۱ ص ۱۹۲ و ج ۶ ص۱۸۶ و ج ۵ ص ۱۱۳. 
[۶]. کشّی(ره)، اختیار معرفة الرجال ص۸۴؛ المختار الثقفی ص ۱۲۴.
[۷]. پیشین ص۸۴ ؛ طوسی، رجال ص ۱۲۵.
[۸ -۹]. ابن سعد، طبقات الکبری ج ۵ ص۲۱۳ و ۲۸۵.
[۱۰]. طبری، تاریخ الاُمم و الملوک ج ۵ ص۲۴۵.
[۱۱]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ج۱۱ ص ۱۹۲ و ج ۶ ص۱۸۶ و ج ۵ ص ۱۱۳. 
[۱۲]. شیخ طوسی(ره)، اختیار معرفة الرجال ص ۸۱.
[۱۳]. سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص ۱۸۶، اربلی(ره)، کشف الغمة... ج ۲ ص ۸۰.
[۱۴]. شیخ صدوق(ره)، تحف العقول ص ۲۵۵؛ خصال ص ۵۶۵.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

معرفی برخی از منابع مفید درباره امام سجاد علیه السلام (عربی- فارسی)

[معرفی این منابع، به معنای تأیید همه محتوای آنها نیست].

الف) کتاب های عربی
- الصحیفة السجادیة... من انشاء الإمام العارفین، سید الساجدین، زین العابدین علی بن الحسین(علیهما السلام)، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، الطبعة الثالثة، رحلی، ۱۴۲۸ ق، ۶۴۲ ص.
- أعلام الهدایة؛ الإمام علی بن الحسین"زین العابدین"(ع)، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، المجلد السادس، الطبعة السادسة، مزیدة و محققة، وزیری، ۱۴۳۰، ۲۶۰ ص.
- بلاغة الإمام علیّ بن الحسین، خّطب، رسایل، کلمات، الشیخ جعفر عباس الحایری، تحقیق: عبد الأمیر السلطانی، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، وزیری، ۱۴۲۳ ق، ۲۴۱ ص.
- الإمام الرابع؛ الامام علیّ بن الحسین، زین العابدین(ع)، گروه نویسندگان، ترجمه: محمد عبدالمنعم الخاقانی، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۰، رقعی، ۴۰ص.
- الإمام الرابع زین العابدین، علیّ بن الحسین(ع)، محمد حسن قبیسی العاملی، بیروت، ۱۴۰۳ق۱۹۸۳/م، وزیری، ۱۲۷ص.
- الإمام زین العابدین(ع)، سید عبدالرزاق الموسوی المقرّم(۱۳۱۶ـ ۱۳۹۱ق)، نجف، مکتبة الحیدریة،۱۳۷۴ق،وزیری، ۴۳۶ص(این کتاب دو بار به فارسی ترجمه شده است).
- الإمام زین العابدین؛ علیّ بن الحسین(ع)، احمد فهمی محمد، قاهره، بی نا، بی تا، وزیری، ۱۶۰ص.
- الإمام زین العابدین(ع)؛ عنقودٌ مرصعٌ، سلیمان کتّانی، سلیمان کتانی، دار الروضة للطباعة والنشر، ۱۴۱۴ ق[این کتاب در مسابقه تألیف از سوی مؤسسه آل البیت(ع) به مقام سوم دست یافت و منتشر شد].
- الإمام السجاد(ع)؛ دراسة تحلیلیة، کریم جبر الحسن، مراجعه و تقدیم: سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، مؤسسة البلاغ، ۱۹۸۹م.
- الإمام علیّ بن الحسین(ع)، علی محمدعلی الدخیل، چاپ دوم، بیروت، دار التراث الاسلامی، ۱۳۹۴ق۱۹۷۴/م، رقعی، ۱۰۳ص.
- بلاغة الإمام علی بن الحسین(ع)، جعفر عباس الحایری، تقریظ: علامه سید عبدالحسین شرف الدین الموسوی، چاپ سوم، قم، مکتبة الثقلین، بی تا، رقعی، ۲۹۰ص.
- جهاد الإمام السجاد، زین العابدین(ع)، السید محمدرضا الحسینی الجلالی، قم، بی نا، ۱۴۱۳ق۱۳۷۲/ ش، وزیری، ۳۳۶ص. 
- حیاة الإمام زین العابدین(ع)؛ دراسة وتحلیل، باقر شریف القرشی(ره)، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۹ق ۱۹۸۸/ م، وزیری، ۲ج، ۲۶۲ ص.(این کتاب به فارسی ترجمه شده است).
- حیاة الامام علی بن الحسین(ع) و تراجم اصحابه، شیخ کاظم الساعدی، نجف، مطبعة الغری، ۱۳۷۵ق ۱۹۵۵/م، رقعی، ۴۴۰ص.
- الحیاة السیاسیة للإمام السجاد(ع)، شیخ نوری حاتم، بیروت، مؤسسة المرتضی العالمیة، ۱۴۱۴ق۱۹۹۴/م، وزیری، ۱۸۵ص.
- زین العابدین(ع)، شیخ عبدالحلیم محمود(شیخ جامع الأزهر)، قاهره، دار الاسلام، ۱۹۷۳م، ۱۴۶ص.
- زین العابدین علیّ بن الحسین(ع)، عبدالعزیز سیّد الأهل، چاپ دوم، قاهرة، مکتبة وهبة، ۱۹۶۱م، رقعی، ۱۱۰ص(این کتاب، دو بار به فارسی ترجمه شده است).
- زین العابدین علیّ بن الحسین، بن علی بن ابی طالب(ع)، محمد عبدالرحیم، بیروت، دارالایمان، ۱۹۸۸م، ۹۶ص.
- فی رحاب الصحیفة السجادیة، سید عباس الموسوی، بیروت، دار المرتضی، ۱۴۱۱ق.
- فی ظلال الصحیفة السجادیة، شیخ محمدجواد مغنیه(م۱۴۰۰ق)، بیروت، دار التعارف، ۱۹۷۹م.
- منهاج التحرک عند الامام السجاد(ع)، عبدالکریم آل نجف، وزیری، ۱۲۵ص. 
- النظریة السیاسیة لدی الامام زین العابدین(ع)؛ محمود بغدادی، قم، المجمع العالمی لأهل البیت(ع)، ۱۳۷۴ش/۱۴۱۶ق، وزیری، ۴۵۰ص.
- وفاة الامام السجاد؛ علی بن الحسین(ع)، شیخ حسین البحرانی(م۱۳۸۷ق)، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق (چاپ افست)، رقعی، ۵۶ص.
- ولادة امام زین العابدین(ع)، سید محمدحسین الطالقانی، نجف، دار المعارف، ۱۳۸۷ق، رقعی، ۳۱ص.

ب) کتاب های فارسی
- پژوهشی در زندگی امام سجاد(ع)، آیت اللّه سید علی خامنه ای(رهبر معظم انقلاب اسلامی)، تهران، دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی، ۱۳۶۱، رقعی، ۸۰ ص.
- پیشوایان هدایت(ج ۶)؛ زین العابدین، حضرت امام سجاد(ع)، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، مترجم: کاظم حاتمی طبری، وزیری، ۳۰۰ ص.
- امام چهارم(ع)؛ پاسدار انقلاب خونین کربلا، علی اکبر حسنی، قم، انتشارات نـسـل جوان، ۱۳۵۶، جیبی، ۲۱۵ص.
- امام سجاد(ع)؛ جمال نیایش گران، گروه تاریخ اسلام، بنیاد پژوهش های اسلامی، نگارش: احمد ترابی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳، وزیری، ۳۲۸ص.
- امام سجاد(ع) و داستان حرّه، رضا استادی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۲، وزیری، ۲۵ص.
- تحلیلی از زندگانی امام سجاد(ع)، شیخ باقر شریف القرشی(ره)، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۷۲، وزیری، ۲ج،۴۵۰-۷۶۶ ص.
- چراغ روشن در دنیای تاریک، یا زندگانی امام سجاد(ع)، سید جعفر شهیدی(ره)، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۴۴، رقعی، ۲۳۲ص.
- حضرت سجاد، علی بن الحسین، فضل اللّه کمپانی، تهران، انتشارات خزر، ۱۳۵۷، وزیری، ۳۳۵ص.
- خطبه ها، نامه ها و سخنان امام سجاد، علیّ بن الحسین(ع)، جعفر الحایری، ترجمه: احمد صادقی اردستانی، تهران، انتشارات خزر، ۱۳۵۵، رقعی، ۳۳۵ص.
- در رهگذر کوفه و شام و خطبه های امام سجاد(ع) و آثار آن، حسین عمادزاده اصفهانی (۱۳۲۵ـ ۱۴۱۰ق)، تهران.
- دنیای ناشناخته نیایش؛ نگرشی بر نیایش امام سجاد(ع)، شهید علی رضا تقدّس، چاپ هفتم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱، رقعی، ۸۸ ص.
- راه و رسم زندگی از نظر امام سجاد(ع)، ترجمه و تنظیم: علی گل زاده غفوری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۵، رقعی، ۲۲۳ص.
- رهبر آزادگان، سید ساجدان، علیّ بن الحسین(ع)، سید عبدالرزاق موسوی مقرم(۱۳۱۶ـ ۱۳۹۵ق)، ترجمه: مرتضی فهیم کرمانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴، وزیری، ۵۲۸ ص.
- زندگانی امام چهارم، حضرت زین العابدین(ع)، حسین عماد زاده اصفهانی(۱۳۲۵ ـ ۱۴۱۰ق)، چاپ سوم، تهران، انتشارات سعدی، وزیری، ۴۷۷ص.
- زندگانی امام زین العابدین؛ علی بن الحسین(ع)، علامه سید محسن امین العاملی(۱۲۸۲ ـ ۱۳۷۱ق)، ترجمه: حسین وجدانی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۵۳، رقعی، ۱۱۹ص.
- زندگانی امام سجاد(ع)، سید عبدالرزاق موسوی مقرم (۱۳۱۶ـ ۱۳۹۱ق)، ترجمه: عزیز اللّه عطاردی، تهران.
- زندگانی با سعادت امام سجاد(ع)، مرتضی جوادی، قم، ۱۳۴۵، رقعی، ۳۲۳ص.
- زندگانی علیّ بن الحسین(ع)، سید جعفر شهیدی(ره)، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱، وزیری، ۲۳۰ص.
- زندگی و سیمای حضرت امام علیّ بن الحسین، زین العابدین(ع)، سید محمدتقی مدرسی، ترجمه: محمدصادق شریعت، تهران، مؤسسه فرهنگی انصار الحسین(ع)، ۱۳۷۰، وزیری، ۱۰۸ص.
- کتاب نامه امام سجاد(ع)، سلمان حبیبی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۳۸۶ش، قم، ۲۱۲ ص.
- معصوم ششم؛ علیّ بن الحسین، سید الساجدین(ع)، جواد فاضل (۱۳۳۵ـ ۱۳۸۱ق)، تهران، انتشارات علمی، بی تا، رقعی، ۱۹۵ص. 
- مناجات های حضرت سجاد یا سخنان امام زین العابدین(ع)،؟ تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، بی تا، رقعی، ۱۱۴ص.
- نکته های اخلاق و عرفان در مناجات های سید ساجدان(ع)، محسن غرویان، قم، انتشارات نبوی، ۱۳۷۲، رقعی، ۵۶ ص.
- نگاهی بر زندگی امام سجاد(ع)، محمّد محمّدی اشتهاردی، تهران، نشر مطهر، ۱۳۷۴، رقعی، ۱۴۴ص.

حجت الاسلام عبّاس جعفری فراهانی
 



ابنا