مرجعیت علمی و دینی امام صادق

شهرستانی از علمای برجسته اهل سنت، در جای‌جای تفسیر خود با عنوان «مفاتیح الاسرار مصابیح‌ الابرار»، در مباحث مختلف قرآنی، با استناد به روایات امام صادق(علیه السلام) دیدگاه‌های ایشان را پذیرفته و امام(علیه السلام) از جایگاه وِیژه و مرجعیت علمی و دینی خاصی در اندیشه او برخوردار است.


محمدعلی آذرشب، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور بین‌الملل به بیان سخنانی درباره شخصیت امام صادق(علیه السلام) از دیدگاه علمای اهل سنت و مشخصاً «شهرستانی»، از علمای اشعری شافعی مذهب، متوفای سال ۵۴۸ هجری، صاحب کتاب معروف الملل و النحل و از استادان بنام نظامیه نیشابور و نظامیه بغداد پرداخت. 

وی در بخشی از سخنان خود اظهار کرد: شهرستانی علاوه بر کتاب معروف الملل و النحل، اثر معروفی در فلسفه با نام «نهایة‌الاقدام» دارد. اما اثر مهم دیگری که اکنون مد نظر من است، تفسیری به نام «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» است که وی آن را در سال‌های آخر عمر خود به رشته تحریر درآورده است، ولی عمر او کفاف نکرده و این تفسیر را تنها تا آخر سوره بقره نگاشته است. 


اگر ما نگاهی به آثار تفسیری بر جای مانده متعلق به نیمه دوم قرن پنجم و نیمه نخست قرن ششم، یعنی سال‌های بین ۴۵۰ و ۵۵۰ هجری بیفکنیم، مشاهده می‌کنیم که اغلب علمای آن عصر، علی‌الخصوص علمای ایران (و به ویژه خراسان)، در تفسیر خود بسیار تحت تأثیر امام صادق(علیه السلام) قرار گرفته‌اند


مدرس زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران تصریح کرد: تنها نسخه منحصربه‌فرد این تفسیر نفیس در کل دنیا در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. شهرستانی در سال‌های آخر عمر خود این تفسیر را نگاشت و تقریباً کل اطلاعات تفسیری خود را در تفسیر سوره‌های حمد و بقره ارائه داد و علاوه بر آن یک مقدمه بسیار مهمی در علوم قرآن به این کتاب افزود. 

روایات امام صادق(علیه السلام) در مفاتیح‌الاسرار 

وی در ادامه سخنان خود در باره بازتاب روایات امام صادق(علیه السلام) در اثر تفسیر شهرستانی گفت: شهرستانی بعد از هر آیه و یا چند آیه نکته‌هایی را در ذیل عنوانی به نام «اسرار» ذکر می‌کند و همان‌گونه که در مقدمه و جای‌جای این تفسیر بیان می‌کند که این اسرار از آن وی نیست و از علوم آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) است؛ این که شهرستانی این اسرار را از کجا گرفته باشد، دقیقاً مشخص نیست، اما با کمی تأمل در این اسرار متوجه می‌شویم که بسیاری از مطالب آن مشابه روایات موجود در تفاسیر علمای شیعه (و به ویژه تفسیر عیاشی) از امام صادق(علیه السلام) است. 

آذرشب عنوان کرد: از جمله مواردی که شهرستانی از امام صادق(علیه السلام) روایت ذکر می‌کند، آن است که در جایی می‌گوید: «آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) ابواب الله و سبیله و الدعاة الی الجنة و القادة الیها و الادلاء علیها الی یوم القیمة» و این گفته به خوبی نشانگر آن است که شهرستانی به مرجعیت علمی و دینی امام صادق(علیه السلام) معتقد است. شهرستانی با ذکر این روایت در ذیل آیه شریفه «وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا» (بقره/۱۸۹) تأکید می‌کند که بیوت علم، همان ائمه اهل بیت(علیه السلام) هستند. 

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در امور بین‌الملل اضافه کرد: وی در جای دیگر و در ذیل تفسیر آیه شریفه «وَأَوْفُواْ بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ» (بقره/۴۰) نیز روایتی از امام صادق(علیه السلام) از اصول کافی نقل کرده و می‌گوید: مراد از عهد در «اوفوا بعهدی» ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) و مراد از عهد دوم در عبارت «أوف بعهدکم» بهشت و جنت است. 

شهرستانی و امامت امام صادق(علیه السلام) 

وی خاطرنشان کرد: در اینجا به عنوان مقدمه لازم به ذکر است که شهرستانی بین امامت و خلافت جدایی قایل است؛ یعنی امامت رهبری دینی و معنوی جامعه است و خلافت مربوط به رهبری سیاسی و دنیوی است. وی در ملل و نحل می‌گوید: امام صادق(علیه السلام) در مدینه منوره نشسته بود و بر پیروان خود اسرار علوم را تعلیم می‌داد و پس از آن تصریح می‌کند که امام(علیه السلام) هیچ‌گاه به دنبال خلافت و رهبری سیاسی جامعه نبوده است. 

آذرشب افزود: شهرستانی در ادامه این مطلب و در ذکر دلیل به دست نداشتن خلافت سیاسی از سوی امام(علیه السلام) می‌گوید: «و من غرق فی بحر المعرفة لم یطمع فی شطّ؛ کسی که غرق دریای معرفت است، در رودخانه طمع نمی‌کند». البته مراد شهرستانی از این کلام آن است که گرچه دیگران امامت و خلافت سیاسی را به دست گرفته بودند، اما امامت جامعه از منظر دینی به دست امام صادق(علیه السلام) بوده است. 

«نحن اهل الذکر» 

مؤلف «نقش نجف در تمدن اسلامی» اظهار کرد: نکته دیگری که در کتاب تفسیر «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» شهرستانی به چشم می‌خورد آن است که وی با نقل روایتی می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد که مراد از «اهل الذکر» در قرآن (انبیاء/۷؛ نحل/۴۳) چه کسانی هستند؟ و امام(علیه السلام) پاسخ داد: «نحن اهل الذکر». مجلسی این روایت را در بحارالانوار در باب «فی انهم(علیه السلام) اهل الذکر» از شهرستانی نقل کرده و عنوان می‌کند که شهرستانی با آنکه از اهل تسنن است، اما مراد از «اهل الذکر» را ائمه اهل بیت(علیه السلام) می‌داند. 

شهرستانی و روایت امام صادق(علیه السلام) در ترتیب نزول قرآن 

وی تصریح کرد: همچنین مطلب دیگری که شهرت فوق‌العاده‌ای یافته، درباره نظر شهرستانی درباره ترتیب سور قرآن است. قرآنی که اکنون در دست ماست، سوره‌های آن بر اساس ترتیب نزول نیست؛ اما روایات چندی در تشیع و تسنن در باب ترتیب نزول آیات قرآن ذکر شده است. شهرستانی در این زمینه یک روایت منحصر به فرد از امام صادق(علیه السلام) نقل می‌کند و روایت امام صادق(علیه السلام) در زمینه ترتیب نزول قرآن را تنها ایشان ذکر کرده است. 

آذرشب بیان کرد: شهرستانی به دلایل مختلف نشان می‌دهد که این روایتی که از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده، نزدیک‌ترین روایات به حقیقت بوده و بر اساس دلایل و قراین این صحیح‌ترین روایت است. ابوعبدالله زنجانی از علمای بزرگ کتابی به نام تاریخ قرآن دارد که در آن بر این روایت امام صادق(علیه السلام) تکیه کرده و با ذکر دلایل این روایت را صحیح‌ترین روایت در ترتیب نزول می‌داند. همچنین این روایت امام صادق(علیه السلام) در باب ترتیب نزول قرآن مورد توجه و بررسی بسیاری از خاورشناسان نیز قرار گرفته است. 

«ربیع‌القرآن» و «تشخیص خاص» 

مدرس زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران با بیان این‌که شهرستانی روایات متعددی از امام صادق(علیه السلام) در لعن، طرد و تکذیب غلات نقل کرده است، افزود: وی برای بیان مطالب متعدد علوم قرآنی، مانند اولین آیه‌ای که از قرآن نازل شده، آخرین آیه‌ای که از قرآن نازل شده و چیستی مفاهیمی «ربیع‌القرآن» و نیز مبحث «تشخیص خاص» به روایات امام صادق(علیه السلام) استناد می‌کند. 

وی با اشاره به این‌که به طور کلی باید گفت که امام صادق(علیه السلام) از جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌شهرستانی برخوردار است، ادامه داد: اگر ما نگاهی به آثار تفسیری بر جای مانده متعلق به نیمه دوم قرن پنجم و نیمه نخست قرن ششم، یعنی سال‌های بین ۴۵۰ و ۵۵۰ هجری بیفکنیم، مشاهده می‌کنیم که اغلب علمای آن عصر، علی‌الخصوص علمای ایران (و به ویژه خراسان)، در تفسیر خود بسیار تحت تأثیر امام صادق(علیه السلام) قرار گرفته‌اند.

/