آشنایی با فرزانگان: صاحب معالم

ابو منصور حسن بن زین‏الدین عاملی، فقیه، محدث، ادیب، شاعر و عارف قرن دهم هجری، فرزند برومند شهید ثانی، معروف به صاحب معالم، در هفدهم رمضان سال 959 قمری در روستای جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنیا آمد. حسن بن زین‏الدین هفت ساله بود که پدرش را از دست داد.

مقام علمی

شیخ حسن وارث فقهی و اصولی دو حوزه فقهی تقریبا متفاوت شهید اول و شهید ثانی در جبل عامل، و مقدس اردبیلی در نجف اشرف بوده است. اوبرخلاف مقدس اردبیلی متوجه اقوال دیگر فقیهان نیز هست.

صاحب معالم مدت کوتاهی را از محضر پدر خود استفاده‏های علمی کرد و پس از شهادت پدر چند سالی نیز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهیخته آن دیار استفاده کرد.
استادان او در لبنان عبارتند از: سید علی صایغ، نورالدین علی موسوی،شیخ احمد بن سلیمان نباطی عاملی و ملا عبداللَّه یزدی. و بعد از مسافرت به نجف اشرف استاد مسلم او جناب مقدس اردبیلی بود.
شیخ حسن بعد از رسیدن به کمالات علمی وقتی به زادگاه خویش برگشت شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیاری از آن‏ها عالمان بزرگی بودند. از جمله: نجیب‏الدین علی بن محمد بن مکی عاملی جبیلی، نورالدین علی موسوی، سید نجم‏الدین بن محمد حسینی عاملی سکیکی، سید علی حسینی عاملی، سید محمد حسینی عاملی و....

شیخ حسن علاوه بر مراتب علمی و اخلاقی از هنر نیز برخوردار بود، ایشان دارای خط بسیار خوبی بود و طبع شعری نیز برخوردار بود.

آثار

صاحب معالم دارای آثار زیادی بوده که به برخی از آن‏ها اشاره می‏شود.

التحریر الطاووسی، در علم رجال، حواشی الخلاصه، درعلم رجال، ترتیب مشیخة من لایحضره الفقیه، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، درحدیث، حواشی برکافی و فقیه و تهذیب و استبصار، شرح الفیه شهید، مناسک حج، الاثنا عشریة فی الطهارة و الصلاه، رسالة فی عدم جواز تقلید المیت، مشکاة القول السدید فی تحقیق معنی الاجتهاد و التقلید، حاشیة مبسوطة علی المختلف، شرح مبسوط لللمعة الدمشقیه، جوابات المسائل المدنیات الاولی و الثانیة و الثالثه، شرح اعتقادات الصدوق، کتاب الاجازات، اجازة معروفة کبیره، دیوان شعر، معالم الدین وملاذالمجتهدین در اصول.

از نگاه دیگران
افندی می‏گوید:"معظم له فقیهی جلیل و محدثی اصولی و وجودی پاکیزه گوهر بود و فضلی جامع و مکارمی روشن داشت... او علامه و فهامه دهر بود و او پدر و جد اعلا و ادنا و فرزند و نواده‏اش همگی از اعاظم دانشوران بوده‏اند."
صاحب امل الآمل می‏نویسد:"معظم له عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقه‏ای فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی شاعر و پارسایی عابد و جلیل‏القدر و کثیرالمحاسن و یکتای دهر و از دیگران به فقه و حدیث و رجال داناتر بوده است."
تفرشی آورده است:"حسن بن زین‏الدین بن علی بن احمد عاملی یکی از وجوه اصحاب ماست که ثقه‏ای بزرگ و مسلم و صحیح الحدیث بوده و روشی روشن و سخنی پیراسته و آثاری پسندیده و با اعتبار داشته است."
صاحب فواید الرضویه در این کتاب می‏گوید:"خط شریف صاحب معالم مانند اسمش حسن بوده و حدیث را نیکو ضبط می‏فرمود. حافظ رجال و اخبار و اشعار بود و عادتش بر آن بود که مواضع مشتبه احادیث را اعراب می‏گذاشت؛ بلکه همگی احادیث را اعراب‏گذاری می‏کرد."
از دیدگاه سید علیخان کبیر صاحب معالم اینگونه است:"صاحب معالم یکی از اجلای مشایخ است که ریاست ملت و مذهب شیعه را به عهده داشته و او را روشن کننده راه و بیان کننده واجبات و سنن و دریای دانشی بوده که به دیگران به فیض می‏رسانده و جامع فضایل بی‏پایان بوده که کم و کاست نداشته است. او محققی است که قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققی است که آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است. او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او می‏بالیده‏اند. در استوار ساختن قواعد شریعت جایگزین پدرش به شمار می‏آمده و با آثار خویش سینه‏ها را از علوم گشادگی داده، حله‏هایی از نور دانش برای نشر آن به دست با برکت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوشهای تیزشنو را به گوهرهای غلطان کمالات خود، شنوایی و زینت بخشیده و طالبان علم را از جوایز گرانبهای دانش خود بهره‏ور فرموده است. در فن ادب بوستانی سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافیه را با کمال شهامت در اختیار گرفته و گوهرهای غلطان کلمات را به رشته نظم درآورده و نیک را از بد و زیبا را از نازیبا جدا ساخته است."
وفات‏
صاحب معالم پس از سالها تلاش و کوشش خستگی‏ناپذیر در راه اسلام سرانجام در اول محرم سال 1011 قمری در زادگاه خود جبل عامل به رحمت ایزدی پیوست و در همانجا به خاک سپرده شد.

منابع

ریحانه الادب، محمد علی مدرس، تهران، شفق.

ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبدالله افندی، مشهد، آستان قدس رضوی.

کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، موسسه آموزشی مذاهب اسلامی.

مقدمه معالم، شرح و تعلیق عبدالحسین محمدعلی بقال، انتشارات کتابخانه آیةاللَّه مرعشی نجفی.

روضات الجنات، میر محمدباقر خوانساری، ترجمه شیخ محمدباقر ساعدی، تهران، نشر اسلامیه.

گردآوری و تنظیم: سیدمحمد ناظم‏زاده قمی



سایت ابنا