شیخ ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطایفه، شیخ اعظم و شیخ طوسی در ماه مبارک رمضان سال 385 قمری در جوار مرقد حضرت امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) در طوس به دنیا آمد. دوران کودکی و جوانی و تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود یعنی طوس سپری کرد.
هجرت به بغداد
شیخ طوسی در بیست و سه سالگی به منظور استفاده از محضر استادان بزرگ آن دوره همانند شیخ مفید و سید مرتضی، طوس را به مقصد بغداد ترک کرد. او در مدت پنج سالی که افتخار شاگردی شیخ را داشت، مورد توجه استاد قرار گرفت. پس از رحلتشیخ مفید، در سال 413 قمری، شیخ طوسی در محضر درس برجستهترین شاگرد شیخ مفید، یعنی سید مرتضی که ریاست علمی و زعامت دینی شیعه به وی منتقل شده بود، حاضر گردید.وی از آن زمان تا سال 436 قمری یعنی حدود 23 سال، از دانش بیکران سید مرتضی، در علومی چون کلام، تفسیر، لغت و علوم ادبی، فقه، اصول فقه و... بهره برد.
با توجه به نبوغ فکری و استعداد شگفت مرحوم شیخ طوسی و تلاش و کوشش فراوان، ایشان توانست مدارج علمی عصر خود را یکی پس از دیگری پشت سر نهاده و در دوران جوانی به درجه اجتهاد برسد. او در اندک زمان، به یکی از ارکان حوزه درسی شهر بغداد تبدیل شد و بعد از اساتید بهنام خود، یعنی شیخ مفید و سیدمرتضی، یکهتاز میدان علم و عمل گردید. عظمت و مقام علمی کمنظیر شیخ طوسی باعث شد تا مدت طولانی، فقهای شیعه را تحتتأثیر دیدگاههای خود قرار دهد. آنان تا یکصد سال بعد از وفات شیخ، مقلّد ایشان بودند و بر اساس نظرات او فتوا میدادند.
هجرت به نجف
در نیمه اول قرن پنجم قمری، طغرل بیک سلجوقی که سنی متعصبی بود، تصمیم گرفت بغداد را اشغال و خاندان آل بویه را منقرض سازد. طغرل بیک تا سال 449 چندین بار کتابهای شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند. این نابسامانیها و آزار و اذیتشیعه باعث گردید که حوزه و مجامع علمی شیعه در بغداد از هم بپاشد و این مساله سبب هجرت شیخ به نجف اشرف گردید.
نجف در آن زمان محله بسیار کوچکی بود که عدهای از زوار حرم مطهر علوی در آن جا زندگی میکردند. ورود شیخ به نجف، زمینه ساز هجرت شاگردان وی و علمای اسلام به این شهر گردید. وی پایان عمر شریف خود در نجف، زندگی کرد و آثار علمی گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت.
اساتید و شاگردان
اساتید شیخ طوسی بسیارند، و برخی تا سی و هفت نفر ذکر کردهاند که مهمترین اساتید ایشان عبارتند از:
ابن الحاشر، ابن عبدون، ابن صلت اهوازی، ابن الغضایری، شیخ مفید، سید مرتضی، ابن صفار، ابوطالب بن غرور و قاضی ابوطیب حویری.
اما شاگردان این دانشمند بزرگ نیز زیاد میباشند، که برخی از آنها را ذکر میکنیم: شهید شیخ محمّد ابن فتال نیشابوری ، شیخ حسن بن حسین بن بابویه قمّی، شیخ حسین بن فتح واعظ جرجانی، شیخ حسن بن مظفّر حمدانی، شیخ حسن بن مهدی سلیقی، سید ناصر بن رضا حسینی، شیخ ابو فتح محمّد کراجکی، شیخ محمّد بن علی طبری، شیخ منصور بن حسن آبی، شیخ بو خیر برکة اسدی، شیخ سعدالدین ابن برّاج و.... آثار آثار گرانبهای شیخ طوسی در همه علوم میباشد، حدیث، رجال، فقه، اصول، تفسیر و... که فقط به برخی از کتب ایشان اشارهای خواهیم داشت: تهذیب الأحکام، در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است. الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب میشود. کتاب الإمالی، که مطالب جلسات روایی اوست. الابواب معروف به رجال شیخ طوسی. الفهرست. اختیار معرفة الرجال، که شیخ به حذف اشتباهات و اصلاح اصل کتاب رجال کشی اقدام کرد. التبیان فی تفسیر القرآن. المسائل الدمشقیه فی تفسیر القرآن. المسائل الرجبیه فی تفسیر آیة من القرآن. النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی. المبسوط فی الفقه. الجمل و العقود فی العبادات. الخلاف فی الاحکام، که شیخ در این کتاب آراء علمای شیعه و مذاهب مختلف اهل سنت را در هر مساله گردآوری کردهاست. الایجاز فی الفرایض. مناسک الحج فی مجرد العمل. المسائل الحلبیه فی الفقه. المسائل الجنبلاییه فی الفقه. المسائل الحایریه فی الفقه. مسأله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة. مسأله فی تحریم الفقاع. العدة فی الاصول. مسأله فی العمل بخبر الواحد و بیان حجیة الاخبار. تلخیص الشافعی فی الامه. تمهید الاصول. الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد. المفصح فی الامامه. ما یعلل و ما لایعلل. الغیبة، با توجه به نزدیکی زمان تولد مرحوم شیخ طوسی به زمان غیبت صغرای حضرت ولیعصر(عج)، ایشان درباره شخصیت حضرت و شبهههای وارده، این کتاب را نگاشته است. این کتاب، یکی از محکمترین و استدلالیترین کتابهای شیعه درباره مسئله غیبت شمرده میشود. مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد. انس الوحید. هدایه المسترشد و بصیرة المتعبد فی الادعیه و العبادات. النهایه، رساله عملیه اوست. عده الاصول، در اصول فقه. تلخیص الشافی، در مباحث مربوط به امامت که در واقع این کتاب گزیده کتاب"الشافی"تألیف سید مرتضی است. از نگاه بزرگان علامه حلّی:"شیخ طوسی، پیشوای دانشمندان شیعه و رییس طایفه امامیه است. او در علوم حدیث، رجال، فقه، اصول و کلام صاحبنظر بود و تمام فضیلتها به وی منسوب است." علامه بحرالعلوم:"شیخ طوسی، برپا کننده پرچمهای شریعت فقه و پیشوای شیعه بعد از ائمه معصومان و تکیهگاه شیعیان در تمام موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلق دارد." نجاشی:"ابوجعفر طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، از شاگردان استاد ما مفید میباشد او تالیفاتی دارد یکی از آنها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار و...." خواجه نصیرالدین طوسی در مورد عشق و علاقه زیاد مرحوم شیخ طوسی به فراگیری علم و دانش مینویسد:"شبها را بیدار میماند و سرگرم مطالعه بود. کتابهای زیادی در کنار خود میگذاشت و هنگامی که از مطالعه یک نوع از آن خسته میشد، به مطالعه نوع دیگر میپرداخت. او ظرف آبی در کنار خود قرار میداد تا به وسیله آن خواب را از چشمان خود دور کند تا بیشتر مطالعه نماید. هنگام سحر که با مطالعه فراوان بعضی از مشکلات علمی را حل میکرد، میگفت: کجایند پادشاهان و فرزندان آنها، تا این لذت را ببینند." امام خمینی نیز در بیان عظمت شیخ طوسی میگویند:"شیخ طوسی در 52 سالگی نیز درس میرفته است، در صورتی که در سن بیست و سه سالگی برخی از کتابهای خود را نگاشته است، کتاب تهذیب الاحکام را گویا در همین سن نوشته، او در سن 52 سالگی در حوزه درس مرحوم سید مرتضی حاضر شده است که به آن مقام والا دست پیدا کرده است."
وفات
سرانجام شیخ الطایفه، در هفتاد و شش سالگی در شب 22 محرم سال 460 قمری در نجف اشرف از دنیا رفت. بدن پاک ایشان بنا به وصیت خودش در خانه مسکونیاش دفن شد و سپس آن مکان به مسجد تبدیل گشت که هماینک در سمت شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است.
منابع
فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی روضات الجنات، میر محمدباقر خوانساری، ترجمه شیخ محمدباقر ساعدی، تهران، نشر اسلامیه. ریحانة الادب، محمد علی مدرس خیابانی تبریزی، انتشارات علمی، تهران گلبرگ، شماره هفتاد و دوم. پاسدار اسلام، شماره یکم. یاس، شماره چهاردهم.
//
سیدمحمد ناظمزاده قمی
