آیت الله مکارم شیرازی در یادداشتی به مناسبت ولادت باسعادت سیدالساجدین امام زین العابدین(علیه السلام) سیره و سلوک عبادی این نور الهی را تبیین نمودند.
پنجم ماه شعبان مصادف است با ولادت امام زین العابدین علی بن الحسین علیهما السلام است. (سال ۳۸ هجری) که امام صادق علیه السلام در تمجید آن حضرت فرمود: «از فرزندان و اهل بیت حضرت علی علیه السلام کسی در لباس و علم فقه مثل علی بن الحسین امام سجاد علیه السلام نبوده روزی فرزندش امام باقر علیه السلام وارد بر او شد و دید بسیار عبادت کرده و رنگش از شب زنده داری زرد و از چشمانش به واسطه شدت گریه (رمص) خارج شده است (رمص ماده سفید رنگی است که از مجرای چشم به واسطه اشک زیاد خارج میشود) و پیشانی مبارکش زخم شده و قوس بینی حضرت به واسطه سجود شکاف برداشته و از پا افتاده و قیامش زیاد شده بود امام باقر علیه السلام فرمود وقتی او را در این حال یافتم کنترل از دستم خارج شده گریستم.[۱][۲]
به سند معتبر از امام باقر علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمود: «پدرم علی بن الحسین علیه السلام هیچ گاه نعمتی را از خدا یاد نکرد مگر آن که به شکرانه آن سجده کرد و هیچ آیه ای را نخواند که در آن سجده باشد مگر آن که سجده کرد و خداوند هیچ بلایی را که از آن میترسید از او دفع نکرد مگر آن که به خاطر آن سجده کرد و از هر نماز واجب که فارغ میشد پس از آن سجده میکرد هر وقت توفیق مییافت که میان دو نفر اصلاح کند برای شکر آن سجده میکرد» و در تمامی مواضع سجده آن حضرت اثر سجود بود و به این سبب آن حضرت را «سجاد» مینامیدند.[۳][۴]
* بازشناسی گنجینههای نورانی امام سجاد (علیه السلام) در مولّفههای عبادی
در معرفی اجمالی این آثار و گنجینههای بی بدیل باید گفت امام سجاد علیه السلام پانزده مناجات به نام مناجات خمس عشرة دارند[۵] هم چنین یکی دیگر از این میراثهای بزرگ کتاب صحیفه سجادیه است که مجموعه ای از بهترین فصیح ترین و زیباترین دعاها با محتوای بسیار بلند و بالا و عمیق که در واقع کار همان خطبههای «نهج البلاغه» را از طریق دیگری میکند و جمله به جمله آن درس تازه ای به انسان میآموزد و به راستی طرز نیایش و مناجات با خداوند را به هر انسانی میآموزد و روح و جان آدمی را نور و صفا میبخشد.[۶]
هم چنین در دعای مکارم الاخلاق این دعا همان گونه که از نامش پیداست درخواستی است از خداوند برای رفع صفات ناپسند و مذموم و کسب فضایل اخلاقی و حرکت در راه و روشی که مورد رضایت خداوند است[۷]. امام سجاد علیه السلام با زبان دعا بسیاری از رذایل اخلاقی و گناهان را برمی شمرد تا از آنها اجتناب شود و فهرستی از فضایل اخلاقی را نیز بازگو میکند و آراستگی بدان صفات را از خداوند میطلبد تا مؤمنان برای کسب این صفات به او اقتدا کنند. این دعا در «صحیفه سجادیه» که از کتب گرانبهاست (دعای بیستم) آمده است.[۸]
در این دعای ارزشمند که از امام سجاد علیه السلام نقل شده یک دوره درس اخلاق و صفات برجسته فردی و اجتماعی که در پرتو آن میتوان طرح زندگی صحیحی برای فرد و جامعه ریخت بیان گردیده است.[۹]
همچنین «مناجات تایبان» از امام سجاد علیه السلام بسیار سازنده و ارزشمند است که خواندن آن به سالکان راه حق و پویندگان مسیر خودسازی توصیه میشود.[۱۰] دعاهای روزهای هفته که از امام سجاد علیه السلام نقل شده در عین فشردگی بسیار پرمحتوا و آموزنده و پرارزش است که هر کس آن را بخواند و روح و جان خود را با آن هماهنگ سازد به یقین سعادتمند خواهد شد و استفاده از این دعاها را به همه- مخصوصا جوانان- توصیه میکنیم.[۱۱][۱۲]
لذا رساله حقوق امام سجاد علیه السلام و دعای مکارم الاخلاق و بسیاری از دعاها و مناجاتهای دیگر نیز در طلیعه آثار معروف اخلاقی در اسلام قرار دارند که هیچ اثری با آنها برابری نمیکند[۱۳]که در ادامه برخی از مهم ترین آموزههای عبادی در سیرۀ دینی آن حضرت مورد تأمل و تعمق قرار خواهد گرفت.
* حقیقت عبودیت و بندگی در کلام امام سجاد (علیه السلام)
بدیهی است عبادت نه منحصر به خدمت خلق است و نه منحصر به نماز و روزه بلکه بزرگ ترین عبادت آن است که هرکس به وظایف واجب خود در هر قسمت عمل کند چه عبادتی از این بالاتر و پرشکوه تر عبادتی که میتواند یک جامعه را گلستان کند و هرگونه خیر و سعادتی را به ارمغان بیاورد.[۱۴]
هم چنین انجام فرایض مفهوم وسیعی دارد که واجبات عبادی را شامل میشود[۱۵] لذا همان طور که وظایف اجتماعی و انسانی و خدمات فرهنگی و اقتصادی لازم را در بر میگیرد و به این ترتیب بیگانگی اسلام از عمل کسانی که وظایف لازم خود را رها کرده و به انجام مستحبات میپردازند و خود را عابد میشمرند روشن میشود.[۱۶]
اینگونه است که امام سجاد علیه السلام میفرماید: «مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ» [۱۷] هرکس به وظایف لازم خود عمل کند از عابدترین مردم خواهد بود».[۱۸]
گفتنی است اشاره آن حضرت به این نکتۀ کلیدی است که عابد کسی نیست که شب و روز در گوشه ای مشغول عبادت باشد. بلکه عابد کسی است که به هنگام روز به ادای فرایض فردی و اجتماعی میپردازد و شب هنگام به در خانه خدا میرود[۱۹] همان گونه که در حدیثی از امام سجاد علیه السلام آمده است که «مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ أَعْبَدِ النَّاسِ کسی که عمل به واجبات الهی کند عابدترین مردم است».[۲۰][۲۱]
* فلسفه و حکمت شکرگزاری در درگاه خداوند
باید اذعان نمود امام سجاد علیه السلام شکر بر نعمت ها که از صفات پرهیزگاران واقعی است را از خداوند برای خود درخواست مینماید.[۲۲]
لذا پیشوایان بزرگ ما هم چون امام سجاد علیه السلام با اعمال فوق العاده وسیع و گسترده و پاکی که داشتند باز در برابر پروردگار اظهار انفعال میکردند. لذا آن حضرت در دعای ابوحمزه عرض میکند: «وَ مَا قَدْرُ أَعْمَالِنَا فِی جَنْبِ نِعَمِکَ وَ کَیْفَ نَسْتَکْثِرُ أَعْمَالًا نُقَابِلُ بِهَا کَرَمَکَ» اعمال ما در برابر نعمتهای عظیم تو چه ارزشی دارد و چگونه در برابر کرم تو اعمال خود را زیاد بشمریم!»[۲۳]
آن حضرت در جای دیگر از همین دعای شریف میفرماید: «آیا با این زبان الکن شکر تو گذارم یا به نهایت تلاشم در عملم راضیت کنم و ارزش زبان من ای پروردگارم در کنار شکر تو چیست و ارزش عمل من در کنار نعمت ها و احسان تو چیست!»[۲۴]
هم چنین در حدیث مشروحی میخوانیم: «هنگامی که به امام سجاد علی بن الحسین علیه السلام عرض کردند چرا این همه برای عبادت پروردگار به خود رنج و زحمت میدهی با اینکه پاره تن پیامبر صلی الله علیه و اله و فرزندزاده او هستی امام علیه السلام اشاره به عبادات بسیار سخت و سنگین پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله کرد و فرمود: همین سؤالی را که از من پرسیدید از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله پرسیدند و آن حضرت در پاسخ فرمود: به خدا سوگند! اگر تمام اعضای من در این راه قطعه قطعه شود و اشک چشمانم بر سینه ام جاری شود هرگز عشری از اعشار و کمی از بسیار از شکر یک نعمت او را نمیتوانم به جا آورم»[۲۵].[۲۶]
* شکر گزاری از مردم شاخصۀ شکر الهی
توجه به این نکته نیز لازم است که تشکر و قدردانی از کسانی که وسیله نعمتی برای انسان هستند نیز شعبه ای از شکر خداست چنان که امام سجاد علی بن الحسین (علیه السلام) میفرماید:"روز قیامت که میشود خداوند متعال به بعضی از بندگانش میگوید: آیا شکر فلان کس را بجای آوردی عرض میکند: پروردگارا! من شکر تو را بجای آوردم خداوند میفرماید: چون شکر او را بجا نیاوردی شکر مرا بجا نیاورده ای"!.[۲۷] سپس افزودند: أَشْکَرُکُمْ لِلَّهِ أَشْکَرُکُمْ لِلنَّاسِ: از همه شما شکرگزارتر در پیشگاه خدا کسی است که بیشتر از نعمت ها و زحمات مردم قدردانی و شکرگزاری کند .[۲۸]
لذا امام علیه السلام میفرماید: «هیچ کس- هر اندازه مقام و منزلتش در حق بزرگ باشد و فضیلتش در دین سابقه دار برتر از آن نیست که در انجام حقی که خدا بر عهده او گذارده بی نیاز از کمک دیگران باشد و نیز هیچ کس- هرچند مردم او را کوچک بشمارند و با دیده حقارت به او بنگرند- کمتر از آن نیست که به دیگران در راه انجام حق کمک کند یا به او در این راه کمک شود». اشاره به اینکه همه باید این حقیقت را درک کنند که هیچ یک از اقویا و ضعفا در صحنه اجتماع از دیگری بی نیاز نیستند.[۲۹]
* اظهار عجز از ادای حق شکر الهی
بدیهی است درباره نعمتهایی که از ناحیه انسان ها به هم میرسد اگر بتوانیم جبران میکنیم و اگر نتوانیم با زبان شکرش را انجام میدهیم اما درباره نعمت الهی که سرتاپای ما را فرا گرفته چگونه میتوانیم شکر کنیم! نعمت وجود عقل سلامت هدایت ایمان ولایت و... حتی اگر شکر بگوییم خود شکر هم نعمت است. در عبارت امام سجاد علیه السلام آمده است: « چگونه میتوانم حق شکر تو را بجای آورم درحالی که همین شکر من نیاز به شکری دارد و هر زمان که میگویم تو را سپاس بر من لازم است که به خاطر همین توفیق شکرگزاری بگویم تو را سپاس».[۳۰][۳۱]به همین جهت بزرگان میگویند که شکر نعمت خدا فقط یک راه دارد و آن اظهار عجز و ناتوانی از شکر نعمتهای اوست.[۳۲]
بدین ترتیب هرگز قادر نیستیم که حق شکر او را ادا کنیم همانگونه که در مناجات شاکرین از مناجاتهای پانزده گانه امام سجاد علیه السلام میخوانیم:« چگونه میتوانم حق شکر ترا بجای آورم در حالی که همین شکر من نیاز به شکری دارد و هر زمان که میگویم لک الحمد بر من لازم است که به خاطر همین توفیق شکرگزاری بگویم لک الحمد"!.»[۳۳][۳۴]
بنا براین برترین مرحله شکری که از انسان ساخته است این است که اظهار عجز و ناتوانی از شکر نعمتهای او کند.[۳۵]
* آخرت گرایی مهم ترین مولفۀ زهد و بندگی
برای درک حقیقت عبودیت باید به سیرۀ عبادی امام سجاد زین العابدین علیه السلام مراجعه نمود. آن حضرت پس از شهادت پدرش امام حسین علیه السلام از دنیا و دنیاپرستان در آن محیط پرغوغا کناره گیری نمود و تنها به عبادت و تربیت اخلاق و تهذیب نفس و زهد میپرداخت و او بود که این باب را به روی جمعی از تابعین مانند حسن بصری و طاووس یمانی و ابن سیرین و عمر بن عبید و امثال آنها که در وادی زهد و عرفان قدم گذاردند گشود در حالی که اوضاع چنان بود که میتوانست خداشناسی از دلهای مردم به کلی برچیند و از نام خدا اثری جز بر سر زبان ها باقی نماند.[۳۶]
لذا امام زین العابدین علیه السلام در روایتی میفرماید: «همانا علامت و نشانه زاهدان در دنیا که رغبت و میل به آخرت دارند این است که ترک میکنند هر چیزی را که ناخالصی دارد (و هر مال مشتبهی را کنار میگذارند) و هر رفاقت و دوستی را به آن دل نمیبندند و هر مصاحب و همنشینی را که غیر از مطلوب و محبوب آنها اراده کند کنار میگذارند (با افرادی که میل به دنیا و دلبستگی به آن دارند و از آخرت غافلند مراوده و رفت و آمد ندارند) آگاه باشید کسی که برای ثواب آخرت عمل میکند او زاهد در این دنیا است..».[۳۷][۳۸]
* عبودیت در پرتو امید به رحمت واسعۀ الهی
در تبیین این مسأله باید گفت بعضی به سوء ظن و بدبینی عادت دارند و به تعبیر امروزی همه چیز را تاریک میبینند و میگویند نجات پیدا کردن بشر با وجود شیطان گمراه کننده و هوای نفس و آلودگیهای زمان و مکان جای تعجب است یعنی اصل بر آلودگی هاست و اما هدایت خلاف اصل است و تعجب دارد. افرادی که این گونه فکر میکنند از نظر ما افکارشان شیطانی است[۳۹].
لذا امام سجاد علیه السلام در ردّ این تفکر که میگوید: کسانی که گمراه میشوند تعجب ندارد بلکه آنهایی که هدایت میشوند تعجب دارد به حسن بصری فرمودند: من میگویم کسانی که هدایت میشوند تعجب ندارد بلکه آنهایی که گمراه میشوند تعجب دارد که با وجود رحمت واسعه الهی چگونه گمراه شده اند![۴۰] یعنی امیدوار به نجات همه باشیم و کار کنیم. دوران بنی امیه دوران تاریکی بود ولی در عین حال امام میفرماید که نجات یافتگان تعجب ندارند.[۴۱]
اینچنین است که امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه میفرمایند: «إِذَا رَأَیْتُ مَوْلَایَ ذُنُوبِی فَزِعْتُ وَ إِذَا رَأَیْتُ کَرَمَکَ طَمِعْتُ» وقتی مولای من گناهانم را میبینم فزع و جزع میکنم و وقتی عفو تو را مینگرم طمع میکنم»[۴۲][۴۳]
البته این طمع ممدوح و امید به این رحمت و ثواب و قرب الهی و دخول در جنت به صرف طمع حاصل نمیشود. امام سجاد علیه السلام که طمع در رحمت الهی دارد به وظایف و تکالیف الهی نیز عمل کرده و چنین توقعی دارد.[۴۴]
* تبیین حقیقت توبه در سیرۀ عبادی امام سجاد (علیه السلام)
توبه یکی از نعمتهای خداوند تعالی بر بندگان است[۴۵]. امام سجاد علیه السلام در مناجات تایبین چه زیبا میفرماید: خدایا! تویی آن که دری را به روی بندگانت گشودی و نام آن را توبه نهادی.[۴۶] از این رو گفتی: به سوی خدا با توبه ای حقیقی و خالص بازگردید. پس کسی که بعد از گشوده شدن چنین دری از داخل شدن در آن غفلت میورزد چه عذری دارد».[۴۷]
همان گونه که علمای اخلاق توبه را به عنوان گام نخستین بسیار مهم میشمارند فقها نیز آن را جزء واجبات میدانند و بر همه واجب میکنند که اگر لغزشی از کسی سر زد بلافاصله توبه کند و در مقام جبران برآید.[۴۸]
* توبه حیات بخش قلوب
امام سجاد علیه السلام در مناجات تایبین میفرماید: «إِلَهِی أَلْبَسَتْنِی الْخَطَایَا ثَوْبَ مَذَلَّتِی وَ جَلَّلَنِی التَّبَاعُدُ مِنْکَ لِبَاسَ مَسْکَنَتِی وَ أَمَاتَ قَلْبِی عَظِیمَ جِنَایَتِی خدایا! خطاهایم بر من لباس خواری پوشانده و دوری از تو جامه بیچارگی به تنم کرده و جنایات و گناهان بزرگم قلبم را میرانده است».[۴۹]
این دعا دلالت دارد که قلب دارای مرگ و زندگی است و اصلا مناجات تایبین خود بیانگر عوامل مرگ و حیات قلب است. امام عرض میکند: خدایا! با توبه قلبم را زنده کن بدین معنا که حیات با توبه و مرگ با گناهان صورت میپذیرد.[۵۰]
لذا برخی افراد در کنارشان هزاران درس عبرت صورت میگیرد یا هزاران آیه و روایت و مواعظ تکان دهنده در گوششان میخوانند اما کوچک ترین اثری در آنها ندارد چون قلبشان مرده است.[۵۱]
* توبه زمینه ساز تحقق امید به رحمت خداوند
بی شک «توبه» ندامت از گذشته و بازگشت به سوی خداست [۵۲] لذا خداوند رحمان و رحیم درهای توبه و اصلاح خویشتن را به روی انسان گشوده و وعدۀ قبول به توبه کنندگان حقیقی داده است تا از رحمت خدا مأیوس نشوند و از مسیر حق منحرف نگردند.[۵۳]
امام سجاد علیه السلام در مناجات تایبین میفرماید: خداوندا! تو کسی هستی که دری به روی بندگان خود گشوده ای و نام آن را توبه گذارده ای و فرموده ای: «همگی به سوی خدا باز گردید و توبه خالص کنید» با این حال آنان که غافل میشوند تا از این در به سوی عفو الهی وارد شوند چه عذری دارند».[۵۴]
حال باید گفت به راستی چرا برخی از ما غافل هستیم و از این در که به سوی سعادت و خوشبختی و قرب الی الله و نجات گشوده شده وارد نمیشویم!.[۵۵]
به راستی چرا به سوی خدای مهربان که لطف و مهر او فوق تصور است باز نمیگردیمچرا از درگاه خداوند توبه پذیری که هر چه توبه شکستی باز هم پذیرای توست فرار میکنی[۵۶]
صد بار اگر توبه شکستی باز آی گر کافر و گبر و بت پرستی باز آی[۵۷]
بنابراین اولا نباید توبههای ناتمام را بی اثر بدانیم.[۵۸] بلکه باید توجه داشته باشیم که همین توبههای نیم بند که شکسته میشود نیز بی اثر نیست.[۵۹] و ثانیاً از این که توبه را میشکنیم ناامید نشویم و باز هم عزم را جزم کنیم و به درگاه واسعه اش باز آییم و توبه کنیم و آن قدر این کار را تکرار نماییم تا انشاءالله به توبه بی بازگشت و ناگسستنی نایل شویم.[۶۰]
سخن آخر
آری! باید به سراغ دعاهای پر مغز امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه رفت و در پرتو توصیفهای این بندگان مخلص خدا خدا را شناخت.[۶۱] بی تردید ما هر وقت بخواهیم روح دعا و نیایش و توجه بیشتر به درگاه خداوند و عشق به ذات پاکش در ما پیدا شود به سراغ دعاهای منتسب به آن حضرت میرویم و همچون گیاهان نورس که از ابر پربرکت بهاری سیراب میشوند از آن سیراب میگردیم.[۶۲]
هم چنین باید در نظر داشت مناجاتهای امام سجاد علیه السلام جنبۀ آموزشی و درس آموز برای مسلمانان است بدین نحو که امام (علیه السلام) به ما آموزش میدهد که چگونه با خداوند متعال صحبت کنیم و این درس و پیام را به ما میدهد که وقتی میخواهیم در پیشگاه خدا اظهار پشیمانی و ندامت کنیم با چه ادبیاتی و چگونه خدا را صدا بزنیم و چگونه روحیه خود را آماده برای توبه کنیم.[۶۳] وگرنه امام معصوم گناهی مرتکب نمیشود و در مورد ترک اولی هم محل بحث است.[۶۴]
حال باید به مانند امام سجاد علیه السلام سر به آسمان برداشت و با صدای بلند گفت: «یا الهی و سیدی و مولای ما طابت الدنیا الا بذکرک...[۶۵] ای خدای من و ای آقا و مولای من! دنیا بی ذکر تو پاکیزه نیست و آخرت بی عفو تو شایسته نیست روزهای زندگی بی طاعتت بی ارزش است و دلهای بی محبتت آلوده و نعمت ها بی آمرزشت ناگوار...".[۶۶]
در خاتمه این نگاشته را با دعایی از امام سجاد علیه السلام پایان میدهیم: پروردگارا! آغاز روز مرا صالح و سعادت و وسط آن را رستگاری و پایانش را پیروزی قرار ده.[۶۷] پناه به تو میبرم از روزی که آغازش بی تابی و وسط آن ناله و فریاد و پایانش درد و رنج باشد».[۶۸]
پژوهش تهیه و تنظیم معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
منبع: دفتر آیت الله مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
پاورقی:
[۱]شرح نهجالبلاغه مرحوم خویی جلد ۱۲ صفحه ۱۲۹.
[۲] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص۸۶.
[۳] علل الشرایع جلد ۱ صفحه ۲۳۲ حدیث ۱ و بحارالانوار جلد ۸۳ صفحه ۲۰۱ حدیث ۱۱.
[۴] کلیات مفاتیح نوین ص۱۰۵۶.
[۵] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص۲۸۵.
[۶] اعتقاد ما ص۱۲۱.
[۷] کلیات مفاتیح نوین ص۱۸۱.
[۸] همان.
[۹] پیدایش مذاهب ص۱۰۳.
[۱۰] کلیات مفاتیح نوین ص۱۱۶۰.
[۱۱] این دعاها در بحارالانوار جلد ۸۷ آمده است ولی ما آن را مطابق نسخههای متداول نقل میکنیم و موارد تفاوت را در پاورقی یادآور میشویم.
[۱۲] کلیات مفاتیح نوین ص۹۵۱.
[۱۳] اخلاق در قرآن ج۱ ص۴۰.
[۱۴] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی) ص۱۴۶.
[۱۵] همان.
[۱۶] همان.
[۱۷] وسایل الشیعه جلد ۱۱ صفحه ۲۰۶.
[۱۸] یکصد و پنجاه درس زندگی (فارسی) ص۱۴۶.
[۱۹] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ج۱۰ ص۲۳۹.
[۲۰] کافی ج ۲ ص ۸۴ روایت ۷.
[۲۱] پیام امام امیرالمومنین علیه السلام ج۱۰ ص۲۳۹.
[۲۲] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص۵۰۵.
[۲۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ج۷ ص۵۶۱.
[۲۴] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص: ۱۱۸.
[۲۵] بحار الانوار ج ۴۶ ص ۵۶ ح ۱۰.
[۲۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ج۸ ص۲۵۱.
[۲۷] تفسیر نمونه ج۱۸ ص۵۳.
[۲۸] همان ص ۵۴.
[۲۹] پیام امام امیرالمومنین علیه السلام ج۸ ص۲۵۱.
[۳۰] مناجات شاکرین از مناجاتهای پانزده گانه امام سجاد علیه السلام در بخش دوم مفاتیح نوین اثر آیة الله العظمی مکارم شیرازی.
[۳۱] گفتار معصومین(علیه السلام) ج۱ ص۷۲.
[۳۲] همان.
[۳۳] تفسیر نمونه ج۱۰ ص۲۸۱.
[۳۴] همان.
[۳۵] گفتار معصومین(علیه السلام) ج۱ ص۷۲.
[۳۶] آیین ما (اصل الشیعة) ص: ۱۲۹.
[۳۷] تحف العقول صفحه ۱۹۶ میزان الحکمه جلد ۴ صفحه ۲۵۳.
[۳۸] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص: ۳۱۱.
[۳۹] مشکات هدایت ص۷۸.
[۴۰] همان ص۷۷.
[۴۱] همان ص ۸۰.
[۴۲] دعای ابوحمزه که در اعمال شبهای ماه رمضان در مفاتیح آمده است. بحار الانوار جلد ۸۹ صفحه ۸۹- میزان الحکمه جلد ۵ صفحه ۵۵۵.
[۴۳] اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین) ج۲ ص۲۲۰.
[۴۴] همان.
[۴۵] انوار هدایت مجموعه مباحث اخلاقی ص۳۴.
[۴۶] همان.
[۴۷] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ج۱۵ ص۳۶۸.
[۴۸] همان.
[۴۹] انوار هدایت مجموعه مباحث اخلاقی ص۲۵۵.
[۵۰] همان ص ۲۵۶.
[۵۱] همان.
[۵۲] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ج۱۳ ص۱۱۸.
[۵۳] همان.
[۵۴] همان.
[۵۵] والاترین بندگان ص۲۰۲.
[۵۶] همان.
[۵۷] همان.
[۵۸] همان.
[۵۹] همان.
[۶۰] همان.
[۶۱] برگزیده تفسیر نمونه ج۴ ص۱۶۶.
[۶۲] اعتقاد ما ص۱۲۱.
[۶۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی(سلسله مباحث شبهای ماه رمضانشرح دعای مکارم الاخلاق)۷/۴/۱۳۹۴.
[۶۴] همان.
[۶۵] تفسیر نمونه ج۱۴ ص۳۳۳
[۶۶] همان ص.۳۳۴
[۶۷] اخلاق در قرآن ج۲ ص۴۶۲
[۶۸] همان ص ۴۶۳.
شیعه نیوز