«بدأ» چیست و چرا به آن معتقد هستید؟
پاسخ: واژه «بدأ» در لغت عرب،به معنای ظهور و آشکار شدن است، و در اصطلاح دانشمندان شیعه، بر دگرگونی مسیر طبیعی سرنوشت یک انسان در پرتو رفتار صالح وی، اطلاق می‌گردد. بداء یکی از فرازهای بلند مکتب پویای تشیع است که برخاسته از منطق وحی و کاوش عقل می‌باشد.
از دیدگاه قرآن کریم، انسان در برابر سرنوشت خود، همیشه دست بسته نیست، بلکه راه سعادت برای او باز است و می‌تواند با بازگشت به راه حق و رفتارهای شایسته، مسیر فرجام زندگی خود را دگرگون سازد. از این رو، این حقیقت را به عنوان یک اصل فراگیر و پایدار، چنین بیان می‌کند:
«إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ هیچ‌گاه خداوند وضع گروهی را تغییر نمی‌دهد تا این که خود، وضع خویش را دگرگون سازند».[۱]
و درجای دیگر می‌فرماید:
«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ؛ هرگاه اهل آن مناطق ایمان می‌آوردند و پرهیزگار می‌شدند، درهای برکات آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم.»[۲]
و درباره تغییر سرنوشت حضرت یونس می‌فرماید:
«فَلَوْلَا أَنَّهُ کَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ پس اگر او از تسبیح کنندگان نمی‌بود، تا روز رستاخیز، در شکم او باقی می‌ماند.»[۳]
از آیه اخیر چنین برمی‌آید که ظاهر جریان، ایجاب می‌کرد یونس پیامبر، تا قیامت در آن زندان ویژه باقی بماند. لیکن رفتار شایسته آن حضرت (یعنی تسبیح گفتن) مسیر سرنوشت وی را دگرگون ساخت و او را نجات داد.
این حقیقت، در روایات اسلامی نیز پذیرفته شده است. پیامبر گرامی در این زمینه می‌فرماید:
«ان الرجل لیحرم الرزق بالذنب یصیبه و لا یرد القدر الا الدعاء و لا یزید فی العمر الا البر؛ یک انسان، به سبب گناه، از روزی خود محروم می‌گردد و هیچ چیز نمی‌تواند این تقدیر و سرنوشت را دگرگون سازد مگر دعا کردن و هیچ چیز بر عمر وی نمی‌افزاید مگر نیکی نمودن.»[۴]
از این روایت و امثال آن، به خوبی استفاده می‌شود که انسان بر اثر عصیان و گناه، به محرومیت از روزی، محکوم می‌شود؛ لیکن با رفتاری شایسته؛ مانند دعا می‌تواند مسیر سرنوشت خود را تغییر دهد و با نیکی کردن، بر عمر خود بیفزاید.
نتیجه
از آیات قرآن و سنت استفاده می‌شود که چه بسا انسان در چهارچوب رفتارهای متعارف خود، از دیدگاه اسباب و مسببات طبیعی و روال عادی عکس‌العمل کارها، به سرنوشت خاصی محکوم گردد و یا احیاناً یکی از اولیای خدا؛ مانند پیامبر و امام، به آن خبر دهد، به این معنا که اگر این طرز رفتار وی ادامه یابد سرنوشت مذکور در انتظار او خواهد بود. لیکن بر اثر یک چرخش ناگهانی، رفتاری متفاوت در پیش گیرد و از این راه، فرجام خود را دگرگون سازد.
این حقیقت برخاسته از منطق وحی و سنت پیامبر و کاوش عقل سلیم، در اصطلاح دانشمندان شیعه، «بداء» نامیده می‌شود.
شایسته است روشن گردد که تعبیر به بدأ، از ویژگی‌های تشیع نیست بلکه در نوشتارهای اهل سنت و در سخنان پیامبر گرامی، این تعبیر به چشم می‌خورد؛ به عنوان نمونه، پیامبر در حدیث یاد شده در زیر، واژه «بدأ» را به کار برده است:
«یدالله عزوجل ان یبتلیهم»[۵]
لازم به ذکر است که مسأله بداء به معنای راه یافتن دگرگونی به ساحت مقدس علم خداوندی نیست؛ زیرا خدا از ابتدا بر روند طبیعی رفتار انسان‌ها و هم بر تأثیر عوامل دگرگون کننده این روند، که موجب بداء می‌گردد، آگاه است و خود نیز در قرآن بدان خبر داده است.
«یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَیُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ؛ خدا هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و اصل کتاب (لوح محفوظ) نزد اوست».[۶]
بنابراین خداوند بزرگ به هنگام بروز بداء، حقیقتی را که نزد وی از ازل معلوم بوده، بر ما آشکار می‌سازد و لذا امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«ما بدالله فی شیءٍ الا کان فی علمه قبل ان یبدوله؛ در هیچ موردی برای خدا بداء رخ نداد مگر این که در ازل، از آن آگاه بود».[۷]
فلسفه بداء
شکی نیست که اگر انسان، دست خود را در تغییر سرنوشت خویش باز بداند، درصدد ساختن آینده‌آی بهتر برمی‌آید و با روحیه‌ای برتر و تلاشی بیشتر، در بهسازی زندگی خود می‌کوشد.
به بیانی دیگر، همانگونه که مسأله توبه و شفاعت، انسان را از نومیدی و سردی زندگی نجات دهد، حقیقت بداء نیز موجب نشاط و شادابی وی می‌گردد و او را به آینده‌ای روشن امیدوار می‌سازد؛ زیرا در پرتو این بینش، انسان می‌داند که می‌تواند سرنوشت خود را به حکم خدای بزرگ، تغییر دهد و به سوی آینده‌ای بهتر و فرجامی درخشان‌تر قدم بردارد.
[۱] - رعد، آیه ۱۱.
[۲] - اعراف، آیه ۹۶.
[۳] - صافات، آیات ۱۴۳ و ۱۴۴.
[۴] - مسند احمد: ج ۵، ص ۲۷۷ – مستدرک حاکم:ج ۱، ص ۴۹۳ و نظیر آن در «التاج الجامع للاصول»: ج ۵، ص ۱۱۱.
[۵] - النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، نگارش مجددالدین مبارک بن محمد جزری: ج ۱، ص ۱۰۹.
[۶] - رعد، آیه ۳۹.
[۷] - اصول کافی: ج ۱، کتاب التوحید باب البداء، حدیث ۹.
موسسه بین المللی سبطین
