انواع عزاداری امام حسین(علیه السلام) از دید ائمه
یکی از پژوهشگران تاریخ عزاداری با اشاره به اینکه روایات رسیده از امام باقر(علیه السلام) تا امام رضا(علیه السلام) گویای این حقیقت هستند که آن بزرگواران درصدد تاسیس آیین عزاداری امام حسین(علیه السلام) بوده اند،گفت: ائمه (علیه السلام) از مردم می‌خواستند مصیبت امام حسین (علیه السلام) را همیشه تازه بدانند و همانند مصیبت عزیز تازه درگذشته خود برای ایشان سوگواری کنند.
محمدحسین صالح آبادی عضو گروه سیره و تاریخ پژوهشکده دارالحدیث از جمله پژوهشگران حوزه عاشورا به شمار می‌آید که علاوه بر همکاری در تدوین دانشنامه امام حسین(علیه السلام) بیشترین حوزه تحقیقی وی در مورد تاریخ عزاداری حضرت جناب آقای صالح آبادی بفرمایید عاشورا چه تأثیری بر فرهنگ شیعیان و نیز مسلمانان داشته است؟
- محمدحسین صالح آبادی: مهمترین تاثیر عاشورا حفاظت از اندیشه امامت و غدیر با حمله به مشروعیت نظام خلافت است که در آن حاکم به هرشکلی حتی سلطنت می‌توانست به حکومت برسد. این مطلب نیازمند توضیح است که عرض می‌کنم.
توده مردم و حتی شخصیتهای مطرح در جامعه اسلامی، خلافت و مشروعیت دینی را امری یگانه و به هم پیوسته می‌دانستند و همه کارهای حکومت را عین دین می‌دانستند از این رو سرنوشت دین نیز در اختیار حکومتی قرار گرفته بود که با موروثی شدن پس از معاویه و به قدرت رسیدن یزید رو به انحطاط کامل می‌رفت از این رو بود که امام حسین (علیه السلام) فرمودند: حال که امّت به فرمانروایی چون یزید گرفتار آمده، باید فاتحه اسلام را خواند (وعَلَی الإِسلامِ، السَّلامُ إذ قَد بُلِیَتِ الامَّةُ بِراعٍ مِثلِ یَزیدَ. الفتوح ج ۵ ص ۱۷).
قیام امام (علیه السلام) به هدف اصلاح امت جدش صورت گرفت (إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ النَّجاحِ وَالصَّلاحِ فی امَّةِ جَدّی. الفتوح: ج ۵ ص ۲۱) و دارای کارکرد دوگانه بود اگر پیروز می‌شد امت را به همان مسیری که جدش پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) راهبری کرد، هدایت می‌کرد و اگر منجر به شهادت می‌شد -که چنین هم شد- مشروعیت را از چنین حکومتی می‌گرفت و مانع حاکمیت کامل باطل بر تمام گستره حق می‌شد.
عاشورا فریاد علیه انحراف در حاکمیت جامعه اسلامی و لزوم برگشت به غدیر بود و انرژی متراکم و قابل دسترسی، برای تمام نسلها فراهم کرد و این گونه بود که اکثر قیامها با بهره گیری از نهضت عاشورا علیه امویان و عباسیان شکل گرفتند. پیام تمام این قیامها همان پیام قیام عاشورا بود؛ یعنی عدم مشروعیت این حکومتها و منحرف شدن حاکمیت از مسیر اصیلی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تعیین کرده بودند. بنابراین عاشورا بیش از هر امر دیگری به اندیشه امامت و راهکار غدیر که رکن اصلی تفکر شیعی است کمک کرد و زمینه رشد تشیع را فراهم کرد و زنگ خطر را برای تمام مسلمانان به صدا در آورد. قیام مردم مدینه علیه یزید نمونه ای از این تاثیرات است. تقویت روحیه نهی از منکر با هزینه‌های بالا و تقویت روحیه ظلم ستیزی از دیگر تاثیرات عاشوراست.
*برخی از کارشناسان در مورد نداشتن آب در کربلا اظهار شک و تردید کرده اند و یا برخی معتقدند با کندن چند متر می‌شد به آب رسید، نظر شما در این باره چیست؟
-: منابع گوناگون تاریخی از بستن آب بر روی سپاه امام خبر داده اند و خبر وجود عطش در روز عاشورا به صورت مکرر و متواتر در منابع تاریخی آمده است. ضمن آنکه باید توجه داشته باشیم اگر می‌شد با کندن زمین و حفر چاه به آب رسید دشمن اقدام بدین کار نمی‌کرد زیرا در این حالت بستن مسیر شریعه کاری بیهوده و خلاف شگردهای نظامی بوده است. افزون بر این مطلب، رملی بودن و ریزش خاک به هنگام کندن چاه، مانع از این کار می‌شد.
البته آب از روز هفتم بسته شد و تا روز دهم گروهی از سپاه امام (علیه السلام) با حمله به نگهبانان شریعه آنان را از آب دور کردند و مشکهای خود را پر کردند اما با افزوده شدن به شمار نگهبانان، امکان برداشت آب از بین رفت و ذخیره آب در روز عاشورا تمام شده بود و هر چقدر به ساعات روز اضافه می‌شد هوا گرمتر و افراد تشنه تر می‌شدند از این رو آخرین شهدا یعنی امام و نزدیکانشان بیش از اصحابی که در آغاز صبح نبرد شهید شدند تشنگی کشیدند.
به نظر می‌رسد این سخن برخی از کارشناسان، متاثر از گزارش مقتل خوارزمی (ج ۱ ص ۲۴۴) بیان شده که نوشته است: تشنگی، به {امام }حسین علیه السلام و یاران همراهش، فشار آورد. حسین علیه السلام، تیشهای را بر گرفت و به پشت خیمه زنان آمد و ۱۹گام به سوی قبله برداشت و آن جا را حفر کرد. چشمه آب شیرینی از آن جا بیرون زد. حسین علیه السلام و همراهانش، همگی از آن نوشیدند و مَشکهایشان را پُر کردند. سپس، چشمه [در دلِ خاک] فرو رفت و هیچ اثری از آن، دیده نشد. [خبر] این اتّفاق به عبید اللّه رسید. به عمر بن سعد نوشت: «به من خبر رسیده که حسین، چاه حفر می‌کند و به آب می‌رسد و او و یارانش، آب مینوشند. بنگرکه چون نامهام به تو رسید، تا آن جا که میتوانی، از حفر چاه به وسیله آنان، جلوگیری کن و بر آنان، سخت بگیر و مگذار که قطرهای آب بنوشند.
همان گونه که از این گزارش پیداست عنایت خبر بر اعجاز در این حادثه است. اشکال این گزارش، این است که اگر این اتفاق به اعجاز بوده قاعدتا کسی نمی‌توانسته از آن ممانعت کند. حتی اگر این گزارش را نیز بپذیریم باز تاکید دارد که پس از این اقدام امام، دشمن هوشیار شده و از کندن چاه نیز ممانعت کرده است. در هر صورت باز هم نبود آب و تشنگی در روز عاشورا تایید می‌شود.
*: جناب آقای صالح آبادی امروزه موضوع مهم در خصوص نهضت عاشورا، کیفیت عزاداری است چه کنیم تا عزاداری‌های ما با خرافات نیامیزد؟ همچنین در مورد حمل تصاویر منسوب به ائمه و حضرت عباس در عزاداریها صحبت کنید که چه مسایلی را به دنبال دارد؟
-: رعایت چارچوبهای شرعی و عقلی و حرکت در مسیر ارائه شده از سوی ائمه در این باره که در روایات بدانها اشاره شده باعث می‌شود عزاداری‌های ما سالم و صحیح باشند و از آفت خرافات نیز در امان بمانیم. همان طور که شما هم در سوالتان اشاره کردید این تصاویر منسوب به آن بزرگوارانند و جواز یا عدم جواز حمل آنها به فتوای فقها بستگی دارد. ولی اگر تصاویر نمادگونه باشند مثلا تصویر نقاشی شده رزمندگان دو طرف جنگ در روز عاشورا یا تصویر نمادگونه از امام حسین (علیه السلام)یا حضرت عباس یا ائمه دیگر باشد و چهره در آن مشخص نباشد و صرفا قصد این باشد که بیننده با دیدن آنها یاد آن بزرگواران بیفتد و تصویر شان و منزلت آنان را پایین نیاورد بعید است مشکلی داشته باشد مانند تصاویری که برای حادثه غدیر می‌کشند و چهره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)و حضرت علی (علیه السلام) مشخص نیست و صرفا درخشش نور دیده می‌شود.
*عزاداری امام حسین(علیه السلام) از چه زمانی آغاز شد، کیفیت آن چگونه بوده است؟
عزاداری امام حسین (علیه السلام) تا کنون مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته است.
۱. مرحله نخست سوگواری به شکل متعارف سوگواری ها بوده یعنی همانگونه که با از دست رفتن هر عزیزی، خاندانش به سوگ می‌نشینند و در داغ عزیزشان می‌گریند خانواده و وابستگان امام حسین (علیه السلام) نیز چنین کردند با این تفاوت که به خاطر جایگاه اجتماعی امام (علیه السلام) و نسبتش با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سوگواری ایشان به میان دیگر مردمان و صحابه و تابعین نیز کشیده شد. این سوگواری که می‌توان از آن به سوگواری شخصی و متعارف یاد کرد از عصر روز عاشورا توسط خانواده امام (علیه السلام) شروع و در مسیر اسرای اهل بیت (علیه السلام) در کوفه و شام و سپس در مدینه ادامه یافت.
این سوگواری در سال نخست در طول سال در جریان بود و از این رو بدین سال «عام الحزن» گفته اند و در چند سال اول نیز در سالروز حادثه مراسم سوگواری برپا می‌شد. برخی رفتارهای این نوع سوگواری مانند خودداری از سرمه و خضاب تا هنگام مرگ قاتلان شهدای کربلا در قیام مختار ادامه یافت. این نوع سوگواری از لحاظ کیفیت مانند دیگر سوگواری‌های متعارف آن روزگار جامعه عرب بود و رکن اصلی آن مرثیه خوانی در مجلس اقامه ماتم بود.
۲. مرحله دوم سوگواری در حقیقت مرحله آغاز سوگواری آیینی برای امام حسین (علیه السلام) است. در این مرحله بود که اهل بیت از امام سجاد (علیه السلام) تا امام رضا (علیه السلام) مراحل تاسیس تا تکمیل و توسعه سوگواری آیینی را به عهده گرفتند. این مرحله پس از کشته شدن قاتلان شهدای کربلا و تمام شدن سوگواری شخصی و متعارف خاندان امام (علیه السلام) شروع می‌شود. در توضیح این مطلب باید عرض کنم که بنابر سنت عرب، مراسم سوگواری کشته شدگان تا انتقام از قاتل به تاخیر می‌افتاد تا حس انتقام زنده بماند و به مرگ قاتل بینجامد و پس از انتقام از قاتل بود که برای عزیزشان سوگواری می‌کردند و ماجرا خاتمه می‌یافت.
در ماجرای شهادت امام حسین(علیه السلام) شاهدیم که پس از قیام مختار و کشته شدن قاتلان شهدای کربلا، این روند از سوی خاندان و وابستگان به همان شکل سنت عربی تمام می‌شود اما ائمه سوگواری آیینی را به عنوان یک آیین دینی همیشگی پی ریزی کردند(ثواب الاعمال ص ۱۰۸ ح ۱و کامل الزیارات ص ۲۰۱ ح ۲۸۵). امام سجاد (علیه السلام) در تاسیس این آیین دینی، زمینه سازی را به عهده داشتند. سیره عملی ایشان در یادکرد پیوسته حادثه عاشورا و گریه بر شهدای کربلا و توصیه دیگر مومنان به گریه بر امام حسین (علیه السلام) و بیان این که سوگواری برای ایشان امری دینی است و دارای ثواب اخروی و بهرمندی از نعمت‌های بهشتی است همه و همه در این راستا بودند.
روایات و گزارش‌های رسیده از امام باقر(علیه السلام) تا امام رضا(علیه السلام) گویای این حقیقتند که آن بزرگواران در صدد تاسیس این آیین بوده اند. از سیره عملی و از لابلای توصیه‌های گوناگون این امامان بزرگوار شیوه مورد تایید ائمه (علیه السلام) در سوگواری آیینی امام حسین (علیه السلام) نیز قابل برداشت است.
در مورد کیفیت سوگواری در مراحل آغازین باید گفت که از مجموع این روایات چنین برمی آید که از شیعیان خواسته شده همانند سوگواری‌های متعارف برای درگذشت عزیزانشان برای امام حسین (علیه السلام)سوگواری کنند. رکن اصلی مجالس سوگواری در جامعه آن روزگار عرب، خواندن اشعار مرثیه در سوگ متوفی بود. مرثیه در اصل به معنی «به رحم در آمدن دل و دلسوزی و شفقت برای دیگری است» و از آن جا که معمولا در آیین سوگواری عرب، افراد با سرودن اشعاری که در بر دارنده ستایش متوفی بوده، شفقت و دلسوزی و رقت قلب خود را نسبت به فرد متوفی نشان میدادند، به این گونه اشعار مرثیه گفتند.
تأثیر آشکار مرثیه در تحریک احساسات و برانگیختن دیگران به بروز واکنشهای سوگوارانه و گریه را نمیتوان نادیده گرفت و از این رو یکی از شیوههای نقش آفرین در جان بخشی به مجلس سوگواری و شدت بخشیدن به آن، است و به نوعی در خدمت دیگر شیوهها به خصوص گریه است.
ائمه علیهم السلام با توجه به این کارکرد مرثیه با ارج نهادن به مرثیه سراییها و مرثیه خوانی‌های عصر خویش و تاکید و توصیه بیشتر، آن را درون سازمان نوبنیاد سوگواری سید الشهداء جا دادند و در هنگامه تاسیس و چینش ساختار عزاداری، برای آن جایگاه بلند و ارزشمندی، تعریف کردند. این تدبیر در کنار ماهیت تأثرانگیز و جانگداز حادثه عاشورا، این نتیجه را در پی داشت که شاهد مرثیههای سراییهای فراوان در قرنها و نسلهای بعد باشیم.
*: زیارت قبر مطهر امام حسین(علیه السلام) از چه زمانی آغاز شد و در طول تاریخ چه تغییراتی یافته است؟
-: نخستین زیارت امام حسین (علیه السلام) بنابر قول مشهور زیارت جابر و اهل بیت در اربعین است اما گویا پیش از این جریان، عبید الله بن حر بر سر مزار شهدا حاضر شده است. او از کسانی است که به تقاضای کمک امام حسین (علیه السلام) جواب منفی داد اما پس از فاجعه عاشورا پشیمان شد و بر سر مزار شهدا حاضر شد و مرثیه ای سرود و بر آن شهیدان گریست. طبق برخی نقلها، امام سجاد (علیه السلام) نیز از مدینه به طور مخفی به کربلا سفر می‌کرد حضور توابین و مختار بر سر مزار وگریه و زاری برای آن امام از دیگر گزارش‌های رسیده درباره زیارتها در سده اول هجری است.
تعبیر امام صادق (علیه السلام) بر این که شنیده ام گروهی بر سر مزار امام حاضر می‌شوند و به خواندن قرآن و مرثیه خوانی و گریه و زاری می‌پردازند به نوعی بیانگر کیفیت زیارت‌های آن دوران است. عزیمت زائران در مناسبت‌های خاص چون روز عاشورا، عرفه و نیمه شعبان بیش از سایر مواقع بوده است. ائمه (علیه السلام) برای آنکه زیارت به شکل درست و مناسب انجام گیرد توصیه‌های گوناگونی دارند که در آنها به آداب و نحوه زیارت و تنوع آن توجه نشان داده اند. این توصیه ها و متون زیارت نامه‌هایی که از سوی ائمه (علیه السلام) تبیین شده و می‌توان آنها را مرامنامه شیعه در زیارت دانست، در تعیین نوع رفتار زائران نقش اساسی ایفا کرد. از آنجا که شیعیان در زیارت ائمه و به خصوص زیارت امام حسین دارای مرامنامه مشخص بودند رفتار آنها در زیارت تغییرات چندانی نداشته است البته باید توجه داشت که تغییر و تحول در نحوه زندگی و فرهنگ نسلها و تغییرات در بنای مرقد و حرم شریف آن امام شهید، تغییراتی را در نحوه رفتار زائران باعث می‌شده است.
*: طبق روایات و احادیث به چه نوع عزاداری‌هایی سفارش شده است؟ هم از جنبه کیفیت و هم هنری، کمی، سبک و زمان آن؟
-: از سیره عملی ائمه و مجموعه سفارش‌های آن بزرگواران امور گوناگونی قابل برداشت است که جهت اختصار به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
- ائمه (علیه السلام) از مردم می‌خواستند مصیبت امام حسین (علیه السلام) را همیشه تازه بدانند و همانند مصیبت عزیز تازه درگذشته خود، برای ایشان سوگواری کنند با همان شیوه متداول در سوگواری‌های جامعه عرب. از این رو می‌توان گفت هر جامعه و ملتی می‌تواند با آداب و رسوم ویژه سوگواری‌های جامعه خودش برای امام حسین (علیه السلام) نیز سوگواری کند البته باید توجه داشت که سوگواری عاشورا یک آیین دینی است و نمی‌تواند در قالب و شکلی اجرا شود که با آموزه‌های دین مغایرت داشته باشد. بنابر این هر آنچه که بر اساس دیگر آموزه‌های دینی امری حرام دانسته شده نباید در عزاداری امام دیده شود.
- داشتن برنامه جهت یاد کرد مصیبت امام حسینعلیه السلام حتی به صورت فردی.
- یاد مصیبت ایشان به هنگام نوشیدن آب.
- ارزشمندی داشتن «حالت گریه» در هنگام ذکر مصیبت حضرت. (ثواب الأعمال: ص ۱۰۹ ح ۲، کامل الزیارات: ص ۲۰۹ ح ۲۹۸)
- استفاده از هنر شعر در بیان مصیبت. (رجال الکشّی: ج ۲ ص ۵۷۴ ح ۵۰۸)
- تشکیل مجالس خانگی جهت ذکر مصیبت و حضور بانوان در این گونه مجالس با رعایت مسائل شرعی و رعایت حریم بین زن و مرد.
- تعزیت گفتن حضار به یکدیگر در مجالس عزاداری امام حسین (علیه السلام) به عنوان یکی از آداب مجالس ذکر مصیبت، به همان شکلی که در مجالس سوگواری متعارف است و به صاحب عزا تعزیت و تسلیت می‌گویند.
- مرثیه خوانی برای حضرت به صورت حزین و تأثرانگیز.
- گریستن بر امام حسینعلیه السلام در مواردی که برای انسان امر گریه آوری و حادثه غمباری پیش می‌آید. (عیون أخبار الرضا ج ۱ ص ۲۹۹ ح ۵۸).
- حضور بر سر مزار آن حضرت در زمانهای مختلف و مرثیه سرایی در آنجا و گریه برای حضرت. (کامل الزیارات: ص ۵۳۷ ح ۸۲۹)
- اهمیت دادن به ماه محرم.
- با آغاز محرم به استقبال روز عاشورا رفتن با حزن و اندوه.
- به اوج رسیدن اندوه و سوگواری در روز عاشورا.
- اهمیت دادن ویژه به این روز به جهت آن که عظیمترین مصیبت اتفاق افتاده است و روز مصیبت و اندوه دانستن این روز.
- در صورت امکان حاضر شدن بر سر مزار حضرت در کربلا.
- آغاز این روز با سلام بر امام و لعن قاتلان و نماز برای ایشان و سپس گریه و اقامه ماتم در منازل و اظهار جزع و گریه وزاری به صورت جمعی در صورتی که امکان حضور بر سر مزار نیست.(مصباح المتهجّد: ص ۷۸۲)
- تعطیل کردن این روز.
- همانند شدن به صاحبان عزا از جهت پوشش در این روز.
- خودداری از لذایذ و آشامیدن و خوردن تا به هنگام غروب و سپس تغذیه با غذایی اندک همان گونه که اهل مصیبت چنین می‌کنند.
*: چه رابطه ای میان شهادت امام حسین(علیه السلام) و حکومت الهی حضرت مهدی موعود وجود دارد؟ شنیده ایم که موقع شهادت امام حسین(علیه السلام) با توجه به اینکه ولی خدا می‌خواست به شهادت برسد و عالم و ملایکه و جنیان در تب و تاب یاری رساندن ولی خدا بودند اما خداوند تصویری از آخرالزمان و حضور امام زمان را به ملایکه نشان داد. ائمه(علیه السلام) نیز در بیانات خود به گونه ای از ظهور امام مهدی(عج) سخن می‌گویند و در حسرت دیدن حاکمیت ایشان بر زمین هستند که گویی آن بزرگوار منتقم خون امام حسین(علیه السلام) و تنها محقق کننده هدف امام حسین (علیه السلام) است که می‌خواستند حکومت عدل را برقرار کنند؟ آیا این برداشت با توجه به منابع حدیثی درست است؟
-: قیام امام حسین (علیه السلام) علیه انحراف در حاکمیت جامعه اسلامی صورت گرفت و به قصد اصلاح این انحراف و مفسده بزرگ انجام گرفت که در صورت موفقیت جامعه بشری را به همان مسیر شریعت محمدی رهنمون می‌شد امری که خواست نهاد امامت و جریان غدیر بود. با شهادت امام حسین (علیه السلام) هر چند این اصلاح فوری صورت نگرفت اما قیام هدف اصلاحی جایگزینی داشت و آن ضربه زدن به مشروعیت نظام حکومتی خلافت و بازکردن راهی برای بازگشت جامعه بشری به ساختار امامت و رهبری معصوم، (علیه السلام) یعنی امام مهدی (عج) در آینده ای دورتر.
این حرکت اصلاحی، به صورت تدریجی و با همراهی مولفه‌هایی چون حضور و تلاش امامان معصوم (علیه السلام) دیگر زنده نگه داشتن یاد امام حسین(علیه السلام) و واقعه عاشورا (که فریادگر این انحراف بزرگ است) از طریق عزاداری و زیارت قبر آن امام مظلوم، صورت گرفت.
بدین ترتیب متوجه می‌شویم که چرا امام مهدی (علیه السلام) منتقم واقعی جریان کربلا دانسته شده است این در حالی است که می‌دانیم مختار شش سال بعد از حادثه کربلا از قاتلان انتقام گرفت ولی باز ائمه (علیه السلام) تاکید کرده اند که حضرت ولی عصر (عج) منتقم کربلاست. این به خاطر آن است که امام مهدی (علیه السلام) انحراف در حاکمیت را از بین می‌برد و رهبری جامعه در دست معصوم (علیه السلام) قرار می‌گیرد و حاکمیت از اهل باطل گرفته می‌شود و این همان کاری بود که امام حسین برایش قیام کرد. بنابر این امام مهدی (علیه السلام) در پی زمینه سازی‌های نهضت عاشورا و تلاش فرهنگی ائمه دیگر، فرصت پیدا می‌کند تا جامعه را به مسیر غدیر و مدیریت شایستگان بازگرداند.
---------------
گفتگو از زینب ملکی
مذهب نیوز
