آیت الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی غروی
آیت الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی غروی مشهور به علامه نایینی و میرزای نایینی، در سال 1277 هجری قمری در شهر نایین از توابع اصفهان به دنیا آمد. خاندان این فقیه مبارز همگی ازافاضل و روحانیون سرشناس آن دوران به شمار میرفتند. پدر محمدحسین، شیخالاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود.
تحصیلات و اساتید
علامه نایینی تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر خود آغاز کرد و بعد از مدتی در سن هفده سالگی به اصفهان رهسپار شد و در آن حوزه بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید بزرگ آن دیار آموخت.
این عالم بزرگ بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 هجری قمری راهی نجف اشرف شد تا از بزرگان آن سامان نیز کسب فیض کند و پس از مدتی نیز به شهر مقدس سامرّا مشرف شد تا از محضر شیرزای بزرگ استفاده کند.
مرحوم نایینی بعد از رحلت میرزای شیرازی در سال 1314 قمری به کربلا رفته و بعد از دو سال باز به نجف اشرف مشرف شد.
نایینی بزرگ، در طول این مدت از اساتید بزرگی در اصفهان و عراق کسب فیض نمود که برخی از آنها عبارتند از:
ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمد باقر ایوانکی، جهانگیر خان قشقایی، سید محمد طباطبایی فشارکی، سید اسماعیل صدر، میرزا محمد حسن شیرازی که در حدود نه سال از دانش سرشار این عالم بزرگ استفاده کرد، آخوند ملّا حسینقلی همدانی، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان.
تدریس و شاگردان
علامه نایینی تدریس فقه و اصول را در نجف اشرف از حجره مدرسه شروع کرد. این در حالی بود که مرحوم آخوند خراسانی استاد مسلم حوزه نجف نیز تدریس داشت. از آن جا که درس علامه نایینی از تحقیق و دقت نظر ویژهای برخوردار بود طولی نکشید بسیاری از فاضلان نیز درس تحقیقی و علمی نایینی را پسندیده و و در آن شرکت کردند.
با افزایش شاگردان درس از حجره به مسجد منتقل شد و حوزه درسی علامه نایینی با وسعتی که پیدا کرد پس از حوزه درس آخوند خراسانی مقام اوّل را یافت.
میرزای نایینی برای عموم طلاب دو درس فقه و اصول داشت که دوره درسِ خارج اصولش تقریبا نه سال طول میکشید. به علاوه تدریس مخصوصی برای شاگردان برگزیده خویش داشت که در آن جلسه, مشکلات علمی را طرح و رسیدگی میکرد.
درس مرحوم نایینی از اطلاعات گسترده و مباحث مفید و دسته بندی مناسبی برخوردار بود. همچنین علامه نایینی بسیار محققانه درس را ارائه میداد و مطالب علمی را در چارچوب اصطلاح برهان منطقی و فلسفی و در سطح بالایی مطرح میکرد، به گونهای که برای همه شرکت کنندگان در خور درک و فهم نبوده است. از حوزه درس وی بیشتر کسانی میتوانستهاند بهره برند که اندوخته علمی آنان در سطح عالی باشد و در فقه و اصول صاحب نظر باشند.
قبل از زمان علامه نگاشتن درس استاد در حوزهها رایج نبود و اساتید نسبت به آن توجه نداشتند. اما نایینی به ضبط و نگارش درس و یادداشت برداری از مطالب علمی توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود میخواست مطالب درس را بدون کم وکاست تقریر کنند از این رو بیشتر شاگردانش مطالب را با دقت هر چه تمام تر مینگاشتند.
برخی از شاگردان این استاد مسلم فقه و اصول عبارتند از:
شیخ موسی خوانساری نجفی، شیخ محمد علی کاظمینی خراسانی، محمد تقی آملی، سید ابوالقاسم خویی، سید مرتضی لنگرودی، آقا سید جمال الدین گلپایگانی، سید صدر الدین جزائری، شیخ حسین حلّی، شیخ ابراهیم کرباسی، میرزا محمد باقر زنجانی، سید حسن بجنوردی، سید محمد هادی میلانی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمد حجت کوهکمری، شیخ محمّد رضا طبسی نجفی و دیگر بزرگان.
آثار و نوشتهها
علامه نایینی علاوه بر تواناییهای علمی در ادبیات عرب و فارسی نیز به جد از اساتید بزرگ محسوب میشده است، به گونهای که در درست نویسی در حد وسواس تلاش کرده است و شاید به خاطر همین پرهیز از اشتباه ادبی و سستی در نثر برخی از آثارش را نخواسته به چاپ برسد.
اما برخی از تألیفات این فقیه و اصول بزرگ عبارتند از:
حاشیه بر عروة الوثقی، وسیلة النجاة رساله عملیه به زبان فارسی، تنبیه الامه و تنزیه الملّة که این کتاب را برای روشن کردن مشروع بودن مشروطیت و دفاع از آن در برابر استبدادپیشگان نگاشته است. رسالههای فقهی و اصولی درباره خلل نماز، لباس مشکوک، نفی ضرر، در باب تزاحم، در شرط متأخر، در تعبدی و توصلی، در ترتب، در معانی حرفیه و کتب دیگر.
اخلاق علامه
علامه نایینی همواره به نماز احترام ویژه میگذارد. پیش از اذان به استقبال نماز میشتافت. در نماز از ترس خدا وعذاب الهی ناآرام و بیقرار اشک از گونههایش جاری میشد. هنگامی که به نماز میایستاد بدنش میلرزید و اشکهایش بر محاسنش جاری میشد.
مرحوم نایینی از فقیهانی بود که از نیایش نیمه شب حیات معنوی یافته بود. یکی از نزدیکان ایشان میگوید: در این اواخر که ایشان سخت مریض شده بودند، در عین حال دو ساعت به اذان صبح بیدار و مشغول نماز و تهجد میشدند و بلند بلند گریه میکردند. در جملهای آیت الله میلانی میفرماید: آیت الله نایینی به من گفت:" نماز شب را شرط اجتهاد نمیدانم ولی بدون دخالت هم نمیدانم!"
یکی از خصوصیات علامه نایینی فروتنی ایشان بود. ایشان نسبت به عالم، جاهل، نیازمند و توانگر برخورد یکسان داشت. در داخل بیت میان خدمتگزار و دیگر افراد فرق نمیگذاشت. آوردهاند که مرحوم آیت اللّه نایینی هرگاه میخواست در حضور جمعی غذا صرف کنند تا هنگامی که خادمش برای صرف غذا نمیآمد، ایشان به غذا دست نمیزدند.
علامه احترام اساتید و بزرگان دانش را پاس میداشت و در برابر آنان برای خویش جایگاهی نمیشناخت.
مرحوم علامه نایینی از جمله فقیهان شیفته مقام ولایت بوده است که در طول عمر پر برکت خویش هیچ گاه از عرض ادب به آستان ملکوتی ائمه(علیه السلام) دست برنداشت. چنانچه گفته شده همواره هنگام سحر پیش از آن که درب حرم به روی زائران گشوده شود به شوق زیارت پشت درِ حرم به انتظار مینشسته است.
نایینی و مشروطیت
در سال 1327 قمری، سلطنت استبدادی محمدعلی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطهخواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احکام دین، فیودالها و غربزدگان و ایادی استکبار رهبری نهضت را بهدست گرفتند و انقلابی را که علما با اهداف بلندی دنبال میکردند از مسیر اصلیاش منحرف ساختند و به جای آنکه دشمنان واقعی مشروطه کیفر کنند، شیخ فضل الله نوری را بر دار کردند.
اکثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی کردند، از جمله آن بزرگان آخوند خراسانی و علامه محمدحسین نایینی میباشند.
از شخصیتهای بارزی که در عصر نهضت مشروطهخواهی توانسته است تصویر روشنی از نظام حکومت مشروطه ارائه دهد
آیت الله العظمی نایینی بود. ایشان کتاب تنبیه الامه را در انقلاب مشروطه در سال 1327قمری به زبان فارسی نگاشت که از سوی آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی مورد تأیید قرار گرفت. نایینی در این کتاب حاکمیت اسلام را با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهای استبدادی برداشته است و همچنین زندگی در زیر سلطه استبداد را مساوی با برده بودن اعلام میکند.
وفات
سرانجام حضرت آیت الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی پس از عمری تلاش در خدمت به اسلام و مسلمین در 26 جمادی الاولی سال 1355 هجری قمری از دنیا رفت و پیکر مطهرش در نجف اشرف با شکوه بسیاری تشیع گردید و پس از اقامه نماز توسط آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، در جوار حرم مطهر حضرت علی بن ابیطالب(علیه السلام) به خاک سپرده شد.
منابع
حوزه، شماره هفتاد و ششم
نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، آقا بزرگ تهرانی.
ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران، چاپخانه شفق.
سایت ابنا