زندگی کوتاه زهرای مرضیه(سلام الله علیها) برکات بی‌شماری را به دنبال داشت برکات معنوی‌اش سراسر تاریخ اسلامی را فرا گرفت حکایت‌های پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اهل بیت(علیه السلام) از رفتار خداپسندانه‌اش بالاترین مدرسه انسان‌سازی آنان بود. مفسران ژرف اندیش در ذیل سوره کوثر فاطمه(سلام الله علیها) و فرزندانش را مصداق حقیقی کوثر - خیر کثیر - دانسته اند (۱) که خداوند آنها را به پیامبرش عنایت کرد پس نمی‌توان برکات وجودی فاطمه(سلام الله علیها) را منحصر در امور معنوی تنها دانست عملکرد و سیره پیامبرگونه‌اش در امور مادی و معنوی هر دو برکت را به دنبال داشت. او در باب صدقات و موقوفات برترین بانوی جهان بوده و هست هر چه را مالک بوده بر اساس سیره‌ی پدر بزرگوارش تقدیم به فقراء و مستمندان می‌نمود و علاوه بر کمک‌های مقطعی کمک‌های جاویدان و مستمری - موقوفات و صدقات - داشته است.
علامه عالی‌مقدار مجلسی (ره) می‌گوید: سید بن طاووس(ره) رو به فرزندش نمود گفت: پسرم موقوفات و صدقات جده ات فاطمه زهرا(سلام الله علیها) همانند العوالی - حیطان سبعه - و... از اموالی بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آنها را بدون جنگ و درگیری مالک گردید و کسی در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فیء» محسوب شد. بعدا پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آنها را در زمان حیات خویش به دخترش به صورت هبه (بخشش) واگذار کرد. فاطمه(سلام الله علیها) هم آنها را در راه خدا وقف نمود - غیر از فدک که توضیحش خواهد آمد - و سپس «موقوف علیهم » - کسانی را که می‌توانند از آن موقوفات استفاده نمایند - مشخص کرد.
سپس سید بن طاووس(ره) اضافه کرد و گفت فرزندم: در ارزش آنها همین قدر بس که بعضی از آن اموال سالانه بین ۲۴۰۰۰ تا ۷۰۰۰۰ درهم درآمد داشته است. (۲)
صدقات صدیقه طاهره(سلام الله علیها)
الف) ام العیال: چشمه ای است که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شده این روستا در نزدیکی قلعه‌های «آرة » که بین راه مکه و مدینه است واقع شده در آن روزگار بیش از ۲۰۰۰۰ نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه‌های مختلف مانند لیمو انگور موز به عمل می‌آید ام العیال در یکصد و هفتاد کیلومتری مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومتری شرق «سقیا» قرار دارد. (۳)
عرام بن اصبغ سلمی که شخصی مورد اطمینان است و در سال‌های ۲۷۵ هجری قمری زندگی می‌کرده و در شناسایی منطقه «تهامه » از خبرگی ویژه ای برخوردار بود (۴) می‌گوید: ام العیال قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله (صلی الله علیه و آله); روستای ام العیال صدقه و موقوفه فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) است. (۵)
امروز هم فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) از آن بهره می‌گیرند. این چشمه و این سرزمین از سوی صدیقه طاهره(سلام الله علیها) بر سادات حسینی وقف گردیده است. (۶)
چه بسا وقف بر سادات حسینی از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینی فاطمه(سلام الله علیها) امامت در نسل و فرزندان حسین بن علی - علیهما السلام - استمرار پیدا می‌کرده و از سوی دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندی حاکمان بنی امیه واقع می‌شدند و نیاز به یک پشتوانه مالی خاص داشتند. از این رو «ام العیال » را وقف سادات حسینی می‌نماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم » گردد.
سمهودی نیز می‌نویسد: ام العیال چشمه ای است که متعلق به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بوده سپس آن را وقف نمود. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیاری می‌گردیده و جعفر بن طلحة بن عبیدالله تیمی دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (۷)
باغ‌های هفتگانه موقوفه فاطمه(سلام الله علیها)
ب: دیگر موقوفات صدیقه طاهره در وصیت نامه اش به علی بن ابیطالب(علیه السلام) چنین آمده است: ابوبصیر می‌گوید: امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه(سلام الله علیها) را در این مورد بخوانم ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرایت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلی) را بیرون آورد و نوشته ای را از آن میان به دست گرفت و چنین قرایت کرد:
«بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله - صلی الله علیه و آله - اوصت بحوایطها السبعة العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنی و الصافیة و ما لام ابراهیم الی علی بن ابی طالب فان مضی علی فالی الحسن فان مضی الحسن فالی الحسین فان مضی الحسین فالی الاکبر من ولدی. شهد الله علی ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب علی بن ابی طالب - علیه السلام -»; (۸) این وصیت نامه ای است که فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دختر محمد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمین ها و باغ‌های دیوار شده هفت گانه: العواف الدلال البرقه المثیب الحسنی الصافیه و مشربه ام ابراهیم در اختیار علی بن ابی طالب(علیه السلام) است و چنانچه علی(علیه السلام) از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن علی - علیهما السلام - قرار می‌گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن علی - علیهما السلام - خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهی می‌دهد بر این وصیت نامه خداوند متعال و سپس افرادی همانند مقداد بن اسود کندی و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمیمنان علی بن ابیطالب [علیه السلام] نوشته شد.
همانند روایت فوق با اندکی اختلاف از امام صادق و امام رضا - علیهما السلام - نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تاکید قرار داده اند.
سمهودی در باره باغ‌های هفتگانه به نقل از واقدی گفته است: مخیریق در میان یهود بنی نضیر عالم اندیشمند و متعهدی بود که ایمان به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغ‌های دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: که این اموال متعلق به مخیریق یهودی بوده چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد - (صلی الله علیه و آله) - را یاری نمی‌کنید سوگند به خدا همه شما می‌دانید که یاری دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند:
امروز شنبه است [روز عبادت و تعطیلی است]مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار می‌کنید شنبه یعنی چه! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامی اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد:
«اموالی الی محمد یضعها حیث یشاء; دارایی‌های من در اختیار محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) خواهد بود هر کجا می‌خواهد و صلاح می‌داند مصرف کند.» (۹)
رسول خدا در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد (۱۰) ولکن امام رضا(علیه السلام) فرمود: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه نمود و سپس فاطمه آنها را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف نموده است. (۱۱)
«حیطان سبعه » همان باغ ها و مزارع هفت گانه ای است که اطراف آن دیوار کشیده شده بود و بیشتر آنها در منطقه «العوالی » و شرق مدینه منوره واقع شده بود.
۱- العواف: بعضی آن را - الاعواف - دانسته اند و لکن ابن شبه می‌گوید صحیح در نزد من «العواف » است و آن جایگاه وسیعی است در نزدیکی شهر مدینه که مردم آن اموال خویش - گوسفندان و شتران و... - را در آن جا نگهداری می‌کردند این وادی از سرچشمه «مهزور» آبیاری می‌گردید. (۱۲)
ابوغسان گفته است: الاعواف جزء معروف بالعالیة (۱۳); اعواف; قطعه زمین شناخته شده ای است که در منطقه باب العوالی واقع شده است.
۲ - الصافیة: این باغ در قسمت شرقی مدینه واقع شده و به قطعه «زهیره » (۱۴) معروف است این مکان از جمله اموالی بود که از یهود بنی قریظه بدست آمد و چون هیچگونه درگیری وجود نداشت جزء اموال خالص پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) محسوب شد و کسی در آن سهمی نداشت. پیامبر آن را به دخترش فاطمه(سلام الله علیها) واگذار کرد او هم آن را وقف نمود.
۳ - الدلال: قطعه زمینی بود که در قسمت شرقی مدینه قبل از صافیه واقع شده آن را بنی ثعلب یهود مالک بودند امام باقر(علیه السلام) فرمود: دلال متعلق به یک زن یهودی از بنی نضیر بود که سلمان(ره) در نزد او در بردگی بسر می‌برد آن زن طی قراردادی با سلمان بنا را بر این گذاشتند که سلمان آن سرزمین احیا کند و درختکاری نماید سپس آن زن مسلمان را آزاد نماید رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) از این پیمان و قرارداد آگاه شد به نزد مسلمان در محل کاشتن درختها آمد و به او کمک کرد و در مدت کوتاهی درختان بزرگ شدند و به ثمر نشستند پس از مدتی که اسلام قدرت پیدا کرد. آن سرزمین به عنوان غنیمت - فی - به تصرف پیامبر خدا درآمدپیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به دخترش فاطمه داد. فاطمه(سلام الله علیها) هم آن را وقف در راه خدا نمود. (۱۶) و بعضی محدثان از «الدلال » تعبیر به «الکلاب » کرده اند و گفته اند: آن نهر آب مورد توجهی بود که در مدینه جاری می‌گشت و مردم از آن بهره می‌بردند.
۴ - برقه: این باغ در قبله مدینه به سمت مشرق قرار گرفته بود قبلا از اموال یهود بنی قریظه محسوب می‌گردید لکن بعد از اینکه به دست رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) افتاد سلمان(ره) در آن درختکاری کرد و بعد هم به فاطمه واگذار شد که آن حضرت آن را وقف بر بنی هاشم و بنی المطلب نمود. (۱۷)
۵ -المیثب: جایش معین نیست و لکن جزء عنایمی است که بدون جدال به دست پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) افتاد او هم آن را به دختر خویش داد و بعد هم فاطمه(سلام الله علیها) وقفش نمود بکری می‌گویند: از موقوفات عام رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) است. (۱۸)
۶ - حسنی: موضعی است که در نزدیکی «الدلال » واقع شده و مشهور به «الحسینیات » می‌باشد این محل از وادی «مهزور» آبیاری می‌گردد. (۱۹)
۷ - مشربه ام ابراهیم: در آخر باب العوالی مدینه منوره بستانی است که چون ام ابراهیم - ماریه قبطیه - همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را در آنجا درد زایمان عارض شد دستش را به چوبی گرفته بود که بعد از لحظاتی فرزندش «ابراهیم » به دنیا آمد بدین جهت مشربه ام ابراهیم نام گرفت این بستان در نزدیکی مدارس یهودی آن روز قرار داشت و درختان آن بستان از وادی «مهزور» آبیاری می‌گردید. (۲۰) مشربه به اطاق مسکونی اطلاق می‌شود پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ماریه قبطیه را آنجا سکونت داده بود. (۲۱
آیا فدک جزء موقوفات بوده؟
در باره فدک توجه به دو مطلب حایز اهمیت است: اولا: فدک در ۱۴۰ کیلومتری مدینه منوره واقع شده و بعضی مانند یاقوت حموی فاصله بین فدک و مدینه منوره را دو تا سه روز دانسته اند و فدک را غیر از حیطان سبعه می‌دانند زیرا حیطان سبعه همگی در اطراف مدینه بوده و تملیک آن ها توسط مخریق در سال دوم و سوم هجرت بعد از غزوه احد بوده و آنها را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) واگذار نموده. و حدود و جایگاه آن هم معین شده همان طوری که گذشت.
فدک را کسی جزء صدقات و موقوفات آن حضرت ندانسته اند بلکه بر اساس کلام فاطمه(سلام الله علیها) فدک ملک طلق او بوده و نیز خلفاء بنی امیه و بنی عباس هم که در بعضی از مقاطع تاریخی به فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) واگذار کردند آن را میراث آن حضرت دانستند.
در نامه مامون عباسی به هنگام واگذاری فدک به فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) خطاب به فرماندار مدینه (قثم بن جعفر) نوشت:
انه کان رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) اعطی ابنته فاطمة(سلام الله علیها) فدک و تصدق علیها بها و ان ذلک کان امرا ظاهرا معروفا عند آله - علیه الصلاة و السلام - ثم لم تزل فاطمة تدعی منه بما هی اولی من صدق علیه. و انه قد رای ردها الی ورثتها و تسلیمها الی محمد بن یحیی بن الحسین زید بن علی بن الحسین بن علی ابی طالب [علیه السلام] و محمد بن عبدالله بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی الله عنهم - لیقوموا بها لاهلها. (۲۲)
همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فدک را به دخترش «فاطمه »(سلام الله علیها) بخشید و بر او روا داشت این مطلب در نزد اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روشن و آشکار است بعد همچنان فاطمه(سلام الله علیها) مدعی آن بود که فرمایش آن بانو سزاوارتر به تصدیق و قبول است پس مصلحت در این است که فدک به ورثه فاطمه(سلام الله علیها) بازگردانده شود و به محمد بن یحیی و محمد بن عبدالله نوه‌های علی بن الحسین[علیه السلام] واگذار کنید تا آنها به اهلش برسانند.
پی‌نوشت‌ها:
۱- التفسیر الکبیر فخر رازی ج ۳۲ ص ۱۲۴; مجمع البیان ج ۱۰ ص ۵۴۹.
۲- سفینة البحار شیخ عباس قمی ج ۷ ص ۴۵; بحارالانوار ج ۲۹ ص ۱۲۳ ح ۵.
۳- معجم معالم الحجاز عاتق بن غیث بلادی ج ۱ ص ۲۱.
۴- اعلام زرکلی ج ۴ ص ۲۲۳.
۵- معجم معالم الحجاز ج ۶ ص ۱۹۴.
۶- عمدة الاخبار فی مدینة المختار احمد بن عبدالحمید عباسی ص ۲۴۱.
۷- وفاء الوفا باخبار دار المصطفی ج ۴ ص ۱۱۳۰.
۸- فروع کافی ج ۷ ص ۴۸ ح ۵; بحارالانوار ج ۴۳ ص ۲۳۵ح ۱.
۹- وفاء الوفا ج ۳ ص ۹۹۰ و ۸۲۵.
۱۰- تاریخ المدینة المنوره ابن شبه ج ۳ ص ۱۷۳ - ۱۷۵.
۱۱- فروع کافی ج ۷ ص ۴۷ و ۴۸ ح ۱ - ۴.
۱۲- تاریخ المدینة المنوره ج ۱ ص ۱۷۴.
۱۳- بحارالانوار ج ۲۲ ص ۲۹۹.
۱۴- همان.
۱۵- تاریخ المدینة المنوره ج ۱ ص ۱۷۴; بحارالانوار ج ۲۲ص ۲۹۹.
۱۶- بحارالانوار ج ۲۲ ص ۳۰۰.
۱۷- همان.
۱۸- معجم معالم الحجاز ج ۸ ص ۳۰۹.
۱۹- وفاءالوفا ج ۴ ص ۱۲۹۱.
۲۰- تاریخ المدینة المنورة ج ۱ ص ۱۷۳; بحارالانوار ج ۲۲ ص ۲۹۹; وفاءالوفا ج ۴ ص ۱۲۹۱.
۲۱-همان.
۲۲- معجم معالم الحجاز عاتق بن غیث البلادی ج ۷ ص ۷ -۲۶.
///
مجله فرهنگ کوثر آبان ۷۶
