آغاز بنای مشهدالرضا
مامون برای تبریه کامل خود از اتهام به شهادت رساندن امام هشتم فرمان داد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن کنند. براساس قول مورخین اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشکده) بوده که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود ساخته شد. این مکان بعد از دفن امام رضا به از سوی شیعیان و علویانی که تعداد آنها در میان خراسانیان کم نبود به عنوان مشهدالرضا تغییر نام داد. همین علویان در بعد از به قدرت رسیدن آل بویه اقدام به ساخت مقبره برای امام رضا شدند.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام ع که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود سنگ مرمری است با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم به خط کوفی نوشته شده که از لحاظ قدمت و نوع خط حایز اهمیت بسیار است. این سنگ از قرن پنجم هجری بر مرقد منور قرار گرفت. تاریخ حک شده بر سنگ سال ۵۱۶ هجری قمری را نشان می‌دهد.
به مرور زمان سنگ مرقد ارتفاع و حجم یافت. در دوره‌های بعدی مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار گرفت. این مقدمه برای ساخت ضریح بود که در دوره شاه تهماسب بر مرقد امام رضا قرار گرفت. نخستین بنایی که گرداگرد مرقد مطهر امام رضا ساخته شد به دوره سامانیان و حکومت آنها در خراسان می‌رسد. اما براساس گفته برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الکامل: «سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و رشید در آن است پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد.»
گنبد این بنا در دوره سلجوقیان نصب شد. اما در اوایل قرن هفتم هـ.ق دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشیهای ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین یافت و اکنون این کاشیها با تاریخ اثنی عشر و ستمایه (۶۱۲) در حرم موجود است. علاوه بر این اطراف درِ پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفا کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزیین یافت. در این کتیبه به خط ثلث برجسته نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمۆمنین (علیه السلام) مکتوب است.
حرم امام رضا در دوره تیموری
دوران تیموریان یکی از دوران‌هایی بود که تغییرات زیادی در حرم امام رضا به وجود آمد و تعداد زیادی از بناهای گرداگرد آن ساخته شد. بخش مهمی از این بناها در دوران شاهرخ و به همت امیرعلیشیر نوایی وزیر وی ساخته شد. از آثار مهم این دوره می‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده اشاره کرد. مدرسه پریزاد مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط است.
شیخ بهایی معمار حرم کنونی
دوران صفویه با توجه به استقرار حکومت شیعیان و ارادتی که شاهان این سلسله به ائمه داشتند یکی از دوران‌هایی بود که حرم مطهر رونق پیدا کرد. شاه طهماسب صفوی اقدام نخستین ضریح مرقد منور را سال ۹۵۷ هـ.ق ساخت. وی در سال ۹۳۲ هـ.ق دستور داد تا گنبد را را با طلا پوشاندند. علاوه بر این ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری کرد.
اما مهمترین تغییری که در حرم مطهر امام رضا روی داد با معماری شیخ بهایی که امروز در حرم مطهر دفن است ساخته شد. پس از این که در سال ۹۹۷ هـ. ق عبدالمۆمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور کرد شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاکاری کرد این کار در سال ۱۰۱۶ هـ. ق. پایان یافت.
جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال ۱۰۸۴ هـ. ق. آسیب دیده و فروریخته بود اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد درعهد شاه سلیمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواقهای توحید خانه گنبد الله وردیخان گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.
حرم امام رضا در دوره معاصر
از دوره صفویه به بعد حرم امام رضا علاوه بر تزییناتی که سلسله‌های مختلف بر آن افزودند گسترش یافت. دومین ضریح در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد. این ضریح فولادی مرصع بدون سقف که معروف به"ضریح نگین نشان"بود پنجره ها و شبکه‌های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره‌هایی بود که با نگین‌های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها بالغ بر ۲۰۰۰ می‌شود. در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (۳أ—۴) و ارتفاع ۲ متر ساخته و روی ضریح دوم (ضریح نگین نشان) نصب شد.
این ضریح از ۵ ضریح مرقد مطهر امام رضا کوچک تر است به همین دلیل با ضریح دیگری تعویض شد و اکنون در موزه تاریخ مشهد نگهداری می‌شد. ضریح چهارم به ضریح ملمع"طلا و نقره"و ضریح"شیر و شکر"معروف بود. این ضریح نیز در سال ۱۳۳۸ بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب شد. طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمد تقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان کار اجرا و قلمزنی آن را انجام داد.
ضریح پنجم که در سال ۷۹ جایگزین ضریح چهارم شد بر اساس طرحی از استاد محمود فرشچیان ساخته شده است. قلمزنی این ضریح با نظارت عالی هنری استاد توسط استاد خداداد زاده اصفهانی انجام شد. در دوره پهلوی با تهیه نقشه‌های جدید حرم طرح توسعه حرم امام رضا آغاز شد. این طرح بعد از انقلاب اسلامی با تغییراتی زیر نظر آستان قدس رضوی پیگیری شد. مهمترین تغییرات افزودن چند صحن به صحن‌های اصلی حرم امام رضا (علیه السلام) راه اندازی و تجهیز مجهزترین کتابخانه ایران راه اندازی موزه و سایر سیستم‌های رفاهی به زائران است.
امروز فرصت استثنایی زیارت امام رضا
این مرام اهل بیت علیهم السلام است هم پناه می‌دهند هم پاداش پناه نمی‌دهند که پاداش بگیرند منّت نمی‌گذراند عزّت می‌دهند. از حضرت امام رضا (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: «هر که برای زیارتم بار سفر بندد دعایش مستجاب و گناهانش آمرزیده شود هر که مرا در آن قطعه زمین زیارت کند همانند کسی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کرده باشد و خداوند اجر هزار حج مقبول و هزار عمره ی مقبوله برای او بنویسد و من و پدرانم شفاعت کنندگان او در روز قیامت باشیم و این قطعه زمین باغی است از باغهای بهشت و محل رفت و آمد فرشتگان است و تا ابد گروهی از آسمان نازل می‌شوند و گروهی بالا می‌روند تا آن که در صور بدمند.(روز قیامت)«بحارالانوارج ۱۰۲ص ۴۴ ح ۵۱».
حضرت امام جواد (علیه السلام) نیز فرمودند: «هر که قبر پدرم در طوس را زیارت کند خداوند گناهان گذشته و آینده ی او را بیامرزد و روز قیامت منبری رو به روی منبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای او نصب کند تا آن که خداوند از حسابرسی بندگانش فارغ شود.» «عیون اخبار الرضا علیه السلام ج ۲ ص ۲۵۹ ح ۱۹».
همچنین از حضرت عبدالعظیم حسنی روایت شده که گفت: شنیدم امام محمد بن علی الجواد (علیهماالسلام) می‌فرمایند: «هر که پدرم را زیارت کند و از باران یا سرما یا گرما به او آزاری رسد خداوند آتش را بر بدنش حرام کند.» «امالی شیخ صدوق (رحمت الله علیه) ص ۵۲۱».
خوشا به حال آنان که در این روز شریف مهمان حرم ملکوتی امام رضا علیه السلام هستند و خوشا به حال ما که در این روز بزرگ زنده ایم و نفس می‌کشیم و فرصت این را داریم که امام عزیزمان را زیارت کنیم. در این روز فاصله معنایی ندارد همه ما هر کجا که هستیم ابراز ارادتمان به محضر ایشان خواهد رسید و امیدواریم که عنایت ایشان هم به ما برسد و در درگاه ربوبی پروردگارمان واسطه عرض حاجات ما شوند.
///
تابناک
