امامت در کتاب خدا و حدیث نبوی
در صحیح بخاری به نقل از جابر آمده:"از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می‌گفت: دوازده امیر هستند که همگی آنها از قریش می‌باشند. ترمذی می‌گوید: این حدیثی صحیح و درستی است و به همین گونه از جابر بن سمره و این مسعود و عبد الله بن عمرو نیز روایت شده است.
(اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ ذَلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشَاء وَمَن یُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ ] زمر ۲۳.
ادله امامت در قرآن بسیار است و آنگونه که بعضی می‌گویند شیعه از پیش خود آنها را بدعت ننموده است، بلکه عین آیات الهی است که بشر در آن دخالت ندارد و همانطور که خدای عزّ و جلّ ادله نبوت انبیا را بیان داشته، برای امامت هم ادله ای ذکر کرده است.
امامت همان خلافت و جانشینی خدا در زمین و مکمّل مسیر انبیا به شمار می‌آید و بنابراین نبوت بدون امامت منقطع از دیگری و متناقض با جوهره اسلام است که قایم بر استمرار رسالت تا روز قیامت است.
نبوت آغاز حیات، و امامت استمرار حیات است.
معنی امامت تقدم شخصی بر سایر مردمان است، به طوری که از او تبعیت و بر او اقتدا کنند، و به امر الهی شامل تمام امّت و در تمام امور دین و دنیاست.
امام منصوب و مختار از سوی خدا و خلیفه حقیقی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است که از سوی خدا به پیامبر سفارش شده است، خداوند با علم خود او را برگزیده، و این به سبب صفات ذاتی و اخلاقی و عصمت اوست که وی را شایسته بر عهده گرفتن وظیفه تعلیم احکام خدا و رهبری بر صراط مستقیم و هدایت به سمت سعادت دنیا و آخرت نموده است، چنانکه همین صفات به طور یکسان برای پیامبر هم ذکر شده است، زیرا منبع همه اینها یکی است، جز اینکه امام پیامبر نیست.او کسی است که مردم به او اقتدا و در قول و فعل از او تقلید می‌کنند (۱). امّا صریح آیه قرآن، کلمه"ائمه"را در امامت حق و باطل در معنی مذکور به طور یکسان می‌آورد، آنجا که می‌فرماید: { یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ... } (۲). و نیز { وَجَعَلْنَاهُمْ أَیِمَّةً یَهْدُونَ بأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ } (۳). و نیز: { وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَیِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ } (۴). و نیز: { وَجَعَلْنَاهُمْ أَیِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ لَا یُنصَرُونَ } (۵). و نیز:{ فَقَاتِلُواْ أَیِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاَ أَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ }(۶).
امامت یا مطلق و عامّ است، مانند این آیه که خداوند سبحان در مورد حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) می‌فرماید: { وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ} (۷).
و یا مقیّد به حدود خاصی است، مثلاً امام جماعت یا جمعه یا امامت حجاج و...
وظیفه امامت صیانت از دین خدا و تعالیمش در برابر تحریفات و یا تفسیر به رأی و قیاس شخصی است و با آن، مسلمانان از انحراف و اختلاف مذاهب و طوایفی که یکی دیگری را تکفیر نماید، رها می‌شوند.
در بحث از وجوب امام منصوب از سوی خدا در می‌یابیم که این دو مکمل یکدیگرند و تفکیک آنها ممکن نیست، همانطور که تفکیک قرآن از عترت امکان ندارد.
قرآن کریم می‌فرماید: (قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً) (۸).
وقوله سبحانه (وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً) (۹).
وقوله عز من قایل: (وَجَعَلْنَاهُمْ أَیِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ) ((۱۰).
وقوله تبارک وتعالی (وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَیِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ) (۱۱).
وقوله جل شأنه (وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَیِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیاتِنَا یُوقِنُونَ) (۱۲).
وقال تعالی:ومن قوم موسی امة یهدون بالحق وبه یعدلون وقطعناهم اثنتی عشرة اسباطا امما(۱۳).
رسلا مبشرین ومنذرین لیلا یکون للناس علی الله حجة بعد الرسل وکان الله عزیزا حکیما.. (۱۴).
و جایز نیست که هیچ دوره ای از وجود امام واجب الاطاعه و منصوب از سوی خداوند خالی باشد، به سبب این که خداوند فرموده:: {... إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ }(۱۵).
احادیث فراوانی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده که در آنها به تعداد امامان بعد از خود با ذکر اسامی آنان تصریح نموده و این احادیث در مضمونی واحد از علمای اهل سنّت و شیعه به حدّ تواتر روایت شده، که در زیر به بعضی از این احادیث اشاره می‌شود:
در صحیح بخاری به نقل از جابر آمده:"از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می‌گفت: دوازده امیر هستند که همگی آنها از قریش می‌باشند.(۱۶)
ترمذی می‌گوید: این حدیثی صحیح و درستی است و به همین گونه از جابر بن سمره و این مسعود و عبد الله بن عمرو نیز روایت شده است.(۱۷)
این ادلّه بر افضلیت ایمّه ما در حدیث ثقلین از جهات متعدد اشاره دارد؛ چون این احادیث بر تقدّم ائمه از جمله در علم دلالت دارد که این بدون شک مقتضی داشتن افضلیت در علم است.
تفتازانی در شرح المقاصد می‌گوید: فضل عترت طاهره به خاطر این است که آنها چراغهای هدایت و تابعان رسالتند و با تمسّک به آنها مردم از ضلالت و گمراهی نجات می‌یابند(۱۸)
احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱هـ) از جابر بن سمره نقل می‌کند که گفت: در حجة الوداع از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: پیوسته این دین بر دشمنان غالب خواهد بود و هیچ مخالفی بر آن ضرری وارد نخواهد آورد، تا زمانی که دوازده امیر از امّت من که همگی از قریشند، قایم بر امور باشند.(۱۹)
همچنین سلیمان بن ابراهیم حنفی (متوفی۱۲۹۴هـ). از جابر نقل می‌کند که رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به او گفت: ای جابر! اوصیا و ائمه مسلمین بعد از من اولشان علی سپس حسن و سپس حسین، سپس علی بن حسین و سپس محمد بن باقر – که تو او را خواهی دید، و آنگاه که او را ملاقات کردی، سلام مرا به او برسان – سپس جعفر بن محمد، سپس موسی بن جعفر، سپس علی بن موسی، سپس محمد بن علی، سپس علی بن محمد، سپس حسن بن علی، سپس قایم که همنام و هم کنیه با من است، محمد بن حسن بن علی است که خدای تبارک و تعالی توسط او مشرق و مغرب زمین را فتح خواهد کرد و او از چشم مردم غایب خواهد بود و بر امامت او جز کسی که خداوند ایمان قلبش را امتحان نموده باشد، ثابت نخواهد ماند(۲۰).
و در صحیح مسلم به سندی از زید بن ارقم آمده: که رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: ای مردم! من بشری هستم که به زودی پیک حق در خواهد رسید و من اجابت خواهم کرد و در بین شما دو ثقل بر جای می‌گذارم که یکی از آن دو کتاب خداست که در آن هدایت و نور است پس به آن تمسک جویید و اهل بیتم، که خدا را در مورد آنان یادآور می‌شوم... و سه بار جمله آخر را تکرار نمود.(۲۱)
امّا مقصود از اهل بیت در حدیث ثقلین چه کسانی هستند و چرا تنها به پیروی از اهل بیت سفارش شده و شامل پیروی از عموم صحابه آنطور که علمای اهل سنّت گفته اند، نمی‌شود؟
در صحیح ترمذی آمده که وقتی آیه (إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیرا) نازل شد، پیامبر در خانه امّ سلمه بود، پس فاطمه و حسن و حسین و علی را فرا خواند و آنها را داخل کساء نمود و گفت: خدایا! اینان اهل بیت من هستند.(۲۲). این روایت در کتب بسیاری از اهل سنّت نیز آمده است.
امّا امامت از اصول دین و نه از فروع آن است؛ به خاطر اینکه امامت تبیین تعالیم خدای تعالی است؛ زیرا امامان خود تعلیم و تربیت الهی یافته بودند و بنابراین بررسی در مورد حقیقت آنها تنها با دلیل محکم و برهان قاطع میسر است نه با تقلید، زیرا با شناخت امام حق و پیروان او تمام احکام و تعالیم خدای سبحان آنطور که به پیغمبر اکرم رسیده، شناخته می‌شود و نیز با شناخت امام حق تمییز بین حق و دینی که خدا به آن آمر نموده، و باطل و بدعت‌های موجود در آن و گمراهی که خدا به آن راضی نیست، شناخته می‌شود، علاوه بر این منصب امامت و اهمیّت آن به دلیل این است که مردم بعد از پیامبر به او در امور خود رجوع می‌نمایند، چنانکه ولایت و رهبری در جماعات امری فطری و عقلی و وجود آن در هر جامعه ای واجب است.
سنّت خدای تعالی در بعثت انبیا این گونه بود که آنان بعد از خود وصیی را به عنوان جانشین معرفی می‌کردند تا امّت ها بعد از خودشان در شناخت تعالیم الهی به آنان رجوع نمایند، پس چطور ممکن است که پیامبری که خاتم تمام انبیا و تعالیمش خاتم تعالیم ربّانی است که باید خداوند با این تعالیم عبادت شود تا امّت بتواند به غایت خود که همانا سعادت دنیا و آخرت است برسد، امّتی که خداوند خواسته مقتدای همه امم باشد، او وصی و امام بعد از خود را معرفی ننماید تا مسؤولیت امامت بر مسلمین را بر عهده گیرد و بر وفق امر و نهی او حرکت کند؟ به اعتبار اینکه او استمرار مسیر پیامبر در هدایت به صراط مستقیم است...
بلکه تمام شواهد دلالت بر ضرورت وجود رهبر برای مسلمین دارد، رهبری که پیامبر به امر خدا به اطاعت از او سفارش کرده است: چنانکه در آیه مباهله می‌فرماید: [ فَمَنْ حَآجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءکُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءکُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ ] (۲۳).
بر این اساس پیرو خاندان پیامبر شاهدش قرآن است و هر کس که از خاندان پیامبر منحرف شود، تزکیه نمی‌شود و عملش مردود خواهد بود و عمل و زحمتش در عبودیت همه در معرض باد و نامقبول است.
در آیه مذکور مراد از ابناء پیامبر، حسن و حسین و مصداق زنان، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و نفس نبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، امام علی (علیه السلام) قرار گرفته اند، و این آیه در مقابل نصارای نجران به عدم کذب از سوی آنان شهادت می‌دهد.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، امام بعد از خود را امیر المؤمنین علی (علیه السلام) معرفی کرد، کسی که در حال رکوع زکات داد و می‌توانست بعد از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) احکام خدا را استنباط نماید و خدا ما را به رجوع کردن به او در امور خود فرمان داده است، از این دو آیه عصمت امام نیز برمی آید؛ زیرا او در حکم خود مرتکب خطا و اشتباه نمی‌شود: ((وإذا جاءهم أمرٌ من الخوفِ أو الأمن أذاعوا به ولو ردّوه إلی الرسول وإلی أولی الأمر منهم لعلِمهُ الذینَ یستنبطونه منهم ولولا فضل الله علیکم ورحمته لا تبعتُم الشیطان إلاّ قلیلا)) (۲۴)
و نیز: ((إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ * وَمَن یَتَوَلَّ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ)) (۲۵)
علی(علیه السلام) ولیّ حق بعد از خدا و جان پیامبر است، چنانکه آیات مذکور عدم راه یافتن کذب در او و سایر اهل بیت و تطهیر آنان و بر وجوب دوستی و تقرب به سوی ایشان تصریح نموده است، و بر اساس آنچه گفته شد، حجت بالغه خداوند از نصب ائمه معصومین (علیه السلام) حفاظت از تعالیم وی و هدایت امّت اسلامی بوده است.
پی نوشت:
۱-راغب، مفردات غریب القرآن: ۲۴، و نیز: مجمع البحرین: ۱ / ۱۰۸،علامة فخر الدین بن محمد
۲- سوره إسراء: ۷۱
۳-سوره أنبیاء:۷۳
۴- سوره سجدة: ۲۴
۵-سوره قصص۴۱
۶ سوره بقرة ۱۲۴
۷-سوره توبة ۱۲
۸-سوره بقرة ۱۲۴
۹- سوره فرقان:۷۴
۱۰-سوره أنبیاء:۷۳
۱۱-سوره قصص:۵
۱۲-سوره سجدة:۲۴
۱۳-سوره اعراف:۱۵۹ -۱۶۰
۱۴-سوره نساء ۱۶۴
۱۵-سوره رعد: ۷
۱۶-صحیح بخاری ۹/۱۰۱
۱۷-سنن ترمذی ۴/۱۰۶
۱۸-شرح المقاصد ج ۵ ص ۳۰۳
۱۹-مسند أحمد بن حنبل: ۵ / ۹۰، چاپ بیروت
۲۰-ینابیع المودة: ۲ / ۵۹۳، چاپخانه الحیدریة، نجف اشرف
۲۱-صحیح مسلم کتاب الفضایل"باب فضایل علی ج ۵ ص ۲۷۲ چاپ دار الشعب شرح النووی
۲۲-صحیح ترمذی ج ۲ ص ۲۰۹
۲۳-سوره آل عمران ۶۱
۲۴-سوره نساء ۸۴
۲۵-سوره مایدة ۵۵ ـ ۵۶
به قلم: مجاهد منعثر منشد الخفاجی
منبع: سلام شیعه
سایت سلام شیعه
