آیات نازله در غدیر خم از دیدگاه مفسران اهل سنت-۳
روز اکمال دین از دیدگاه روایات
پس از این بحث تفسیری برای تشخیص این روز باید روایات را بررسی کنیم.
در این جا دو دسته روایت و قرینه داریم:
دستۀ اول: روایاتی که بر نزول آیه اکمال روز عرفۀ در عرفات سال حجه الوداع دلالت می کند که مهمترین آن از طریق اهل سنت از عمر نقل شده است :
۱- البخاری قال حَدَّثَنَا الْحُمَیْدِیُّ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ عَنْ مِسْعَرٍ وَغَیْرِهِ عَنْ قَیْسِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ قَالَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْیَهُودِ لِعُمَرَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَوْ أَنَّ عَلَیْنَا نَزَلَتْ هَذِهِ الآیَةُ (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا) لاَتَّخَذْنَا ذَلِکَ الْیَوْمَ عِیدًا. فَقَالَ عُمَرُ إِنِّی لأَعْلَمُ أَیَّ یَوْمٍ نَزَلَتْ هَذِهِ الآیَةُ، نَزَلَتْ یَوْمَ عَرَفَةَ فِی یَوْمِ جُمُعَةٍ. سَمِعَ سُفْیَانُ مِنْ مِسْعَرٍ وَمِسْعَرٌ قَیْسًا وَقَیْسٌ طَارِقًا.[۱]
«طَارِقِ بن شِهَاب» می گوید: مردی یهودی نزد عمر آمد و گفت یا امیر المؤمنین شما مسلمانان آیهای در کتاب خود میخوانید که اگر بر ما نازل شده بود آن روز را عید میگرفتیم. عمر پرسید آن آیه کدام است؟ گفت: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ... عمر پاسخ داد به خدا من روز نزول آن را میدانم. روز عرفه بود، که به جمعه افتاد. بخاری می گوید: این روایت را به طریق دیگر نیز از طارق آوردهاند.
مانند همین روایت در صحیح مسلم نیز آمده است .
۲- واحدی در اسباب النزول می گوید: این آیه روز جمعه، بعد از ظهر روز عرفه در حجة الوداع سال دهم هجرت نازل شد و پیغمبر (ص) سوار بر ناقه عضباء (گوش شکافته) بود.
و همان روایت عمر را از عبد الرحمن بن حمدان با اسناد از طارق بن شهاب روایت میکند....
آنگاه ازحاکم ابو عبد الرحمن شادیاخی با اسناد از عباد بن عمار روایت میکند که ابن عباس آیه بالا را قرایت کرد، و یک یهودی که آنجا بود گفت: اگر این آیه بر ما نازل شده بود روز نزول آن را عید قرار میدادیم. ابن عباس پاسخ داد: اتفاقا این آیه در یک عید، یعنی جمعه و عرفه با هم نازل شد.[۲]
۳- سیوطی می گوید: نظیر مطلب فوق از معاویه به عنوان تأیید نظر عمر نقل شده است: أخرج ابن جریر و الطبرانی عن عمرو بن قیس السکونی انه سمع معاویة ابن أبی سفیان علی المنبر ینزع بهذه الآیة الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ حتی ختمها فقال: نزلت فی یوم عرفة فی یوم جمعه.[۳]
این مطلب در روایات شیعه آمده است:
۴ـ کلینی عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد ومحمد بن الحسین جمیعا، عن محمد بن إسماعیل ابن بزیع، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام قال سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: فرض الله عزوجل عزوجل علی العباد خمسا، أخذوا أربعا وترکوا واحدا فقال عند ذلک رسول الله صلی الله علیه وآله: امتی حدیثوا عهد بالجاهلیة ومتی أخبرتهم بهذا فی ابن عمی یقول قایل، ویقول قایل - فقلت فی نفسی من غیر أن ینطق به لسانی- فأتتنی عزیمة من الله عزوجل بتلة أوعدنی إن لم ابلغ أن یعذبنی، فنزلت"یا أیها الرسول بلغ ما انزل إلیک من ربک وإن لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس إن الله لا یهدی القوم الکافرین"فأخذ رسول الله صلی الله علیه وآله بید علی علیه السلام فقال: أیها الناس إنه لم یکن نبی من الانبیاء ممن کان قبلی إلا وقد عمره الله، ثم دعاه فأجابه، فاوشک أن ادعی فاجیب وأنا مسؤول وأنتم مسؤولون.
أبی الجارود از امام باقر (ع) روایت می کند: خداوند پنج چیز بر مردم واجب نمود ولی مردم چهار واجب راگرفته ویکی را رها نمودند......پس از آن در روز جمعه روز عرفه ولایت نازل شد و خدای عز و جل این آیه را نازل کرد:الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (۳ مایده) وکمال دین به به ولایت علی بن أبی طالب بود.
در اینجا پیامبر پیش خود می گفت: امت من جدید الاسلام هستند اگر این مطلب را به آنان بگویم چنین وچنان می گویند ازین رو اعلام آنرا تأخیر می انداخت ...تا اینکه این آیه تهدید آمیز نازل شد یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ. [۴]
این حدیث طبق مبنای متأخرین به جهت أبی الجارود ضعیف است. و افزون بر آن تنها بر نزول، نه تبلیغ آیه در عرفه دلالت می کند
۵ ـ عن جعفر بن محمد الخزاعی عن أبیه قال: سمعت ابا عبدالله علیه السلام یقول: لما نزل رسول الله صلی الله علیه واله عرفات یوم الجمعة أتاه جبرییل علیه السلام فقال له: یا محمد ان الله یقرؤک السلام و یقول لک: قل لامتک"الیوم اکملت لکم دینکم بولایة علی بن أبی طالب واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا"ولست انزل علیکم بعد هذا، قد أنزلت علیکم الصلوة والزکوة والصوم والحج و هی الخامسة و لست أقبل هذه الاربعة الا بها.
عیاشی ازجعفر بن محمد خزاعی از پدرش از امام صادق (ع) آورده است: هنگامی که پیامبر (ص)روز جمعه به عرفات آمد جبرییل نزد او آمد وگفت خدای متعال به تو سلام می رساند ومی فرماید:بر امت خود بخوان: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ بولایة علی بن أبی طالب وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (۳ مایده) امام فرمود: خدای متعال می فرماید: دیگر پس از این چیزی برای شما نمی فرستم و پیش از این نماز و روزه وزکات وحج را بر شما فرستادم ، و ولایت پنجمین فریضه است و آن چهار فریضه را قبول نمی کنم مگر به این پنجمین فریضه.[۵]
این حدیث هم مرسل وضعیف است. و تنها بر نزول، نه تبلیغ آیه در عرفه دلالت می کند.
۶- الحاکم الحسکانی قال حدثنی الحسین بن إبراهیم بن الحسن الجصاص قال: حدثنا أبو أیوب القزوینی قال: حدثنا عبد الله بن خلال البرذعی قال: حدثنا محمد بن فضیل، عن عطاء بن السایب، عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: بینما نحن مع رسول اللّه فی الطواف إذ قال: أفیکم علیّ بن ابی طالب؟ قلنا: نعم یا رسول اللّه فقرّبه النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم فضرب علی منکبه و قال: طوباک یا علی، أنزلت علی فی وقتی هذا آیة ذکری و إیاک فیها سواء: (الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا) قال: أکملت لکم دینکم بالنبی و أتممت علیکم نعمتی بعلیّ و رضیت لکم الإسلام دینا بالعرب.[۶]
ابن عباس گفت: ما با رسول خدا در طواف بودیم که فرمود: آیا علیّ بن ابی طالب (ع) در میان شماست؟ گفتیم: آری ای رسول خدا. پیامبر او را به خود نزدیک کرد و بر شانۀ او زد و گفت: خوشا به حال تو ای علی در این هنگام آیهای بر من نازل شد که من و تو در آن به طور مساوی ذکر شدهایم: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» گفت: به وسیله پیامبر دینم را بر شما کامل کردم و به وسیله علی نعمتم را بر شما تمام کردم و به وسیله عرب اسلام را به عنوان دین بر شما پسندیدم.
۶-- الحاکم الحسکانی عن فرات بن إبراهیم الکوفی قال: حدثنی علی بن أحمد بن خلف الشیبانی [عن] عبد الله بن علی المتوکل الفلسطینی، عن بشر بن غیاث، عن سلیمان بن عمرو العامری، عن عطاء، عن سعید عن ابن عباس قال بینما النبی ص بمکة أیام الموسم إذ التفت إلی علی فقال: هنییا لک یا أبا الحسن إن الله قد أنزل علی آیة محکمة غیر متشابهة، ذکری و إیاک فیها سواء: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ الآیة.
ابن عباس گفت: هنگامی که ما در ایام حج در مکه بودیم، پیامبر رو به علی کرد و گفت: گوارا باد بر تو ای ابو الحسن، همانا خداوند برای من آیه محکم و غیر متشابهی نازل کرده که من و تو در آن به طور مساوی ذکر شدهایم: آن آیه اینست «الیوم اکملت لکم دینکم»
توضیح: با توجه به اینکه آخرین طواف پیامبر در حجه الوداع بود و پس از خروج از مکه دیگر به مکه باز نگشت پس این سخن حضرت باید ناظر به نزول آیۀ اکمال در عرفه باشد. در نتیجه منظور از (فی وقتی هذا - این وقت) روز عیدقربان که حضرت طواف حج بجا می آورد وبا تسامح نزول روز قبل (عرفه) اراده شود ولی این روایت هم به مراد اهل سنت نیست زیرا تصریح می کند اتمام نعمت که مدلول آیه هست مربوط به ولایت علی (ع) است.
[۱] - صحیح البخاری ح رقم ۷۲۶۸-
[۲] - اسباب النزول واحدی س مایده /۳.
[۳] -الدر المنثور ذیل آیه.
[۴] - اصول کافی ج /۲ /۵۱ ح ۶ شرح مصطفوی.
[۵] - تفسیر عیاشی ذیل آیۀ ۳ مایده.
[۶] - شواهد التنزیل لقواعد التفضیل ۱ / ۲۰۷
حجت الاسلام والمسلمین ابوالقاسم صلواتی گلستانی
ابنا
