عزاداری بر امام حسین علیه السلام از زمان شهادت او بوده است؛ ولی تا زمان آل‌بویه (در سال ۳۵۲ ق) این عزاداری مخفی بود. قبل از قرن چهارم، عزاداری برای امام حسین علیه السلام، علنی نبود و نهانی در خانهها انجام میگرفت؛ اما در نیمه‌ی دوم قرن چهارم، سوگواری در روز عاشورا آشکار و در کوچه و بازار انجام مییافت. عموم مورخان اسلامی - مخصوصاً مورخانی که وقایع را به ترتیب سنواتی نوشتهاند؛ از قبیل ابن‌جوزی در کتاب منتظم و ابناثیر در کتاب الکامل و ابنکثیر در کتاب البدایة و النهایه و یافعی در مرآت الجنان و ذهبی و دیگران - در ضمن ذکر وقایع سال ۳۵۲ و سالهای بعد از آن، کیفیت عزاداری شیعه را در روز عاشورا نوشتهاند.
از جمله ابن جوزی گفته است: در سال ۳۵۲ معزّالدوله دیلمی، دستور داد مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن کنند. در این روز بازارها بسته شد، خرید و فروش موقوف گردید، قصابان گوسفند ذبح نکردند، هریسهپزها، هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند، در بازارها خیمه به پا کردند و به رسم عزاداری بر آنها پلاس آویختند، زنان به سر و روی خود میزدند و بر حسین علیه السلام ندبه میکردند.(۱) به قول همدانی: در این روز، زنان، موی پریشان در حالی که (به رسم عزاداری) صورتهای خود را سیاه کردند، در کوچهها به راه افتادند و برای عزای امام حسین علیه السلام سیلی به صورت خود میزدند.(۲)
شافعی می‌گوید: این نخستین روزی بود که برای شهیدان کربلا به طور علنی و چنین گسترده سوگواری میشد.(۳)
ابن کثیر در ضمن وقایع سال ۳۵۲ گفته است: که اهل تسنن قدرت منع شیعه را از این اعمال نداشتند؛ زیرا شمار شیعیان بسیار و نیروی حکومت نیز با ایشان بود.
از سال ۳۵۲ تا اواسط قرن پنجم - که آل‌بویه از میان رفتند - در بیشتر سالها مراسم عاشورا به ترتیب مزبور، کم و بیش انجام میگرفت و اگر عاشورا با عید نوروز یا مهرگان مصادف میگردید، انجام مراسم عید را به تأخیر میانداختند.(۴)
در همین سالها که فاطمیّان تازه مصر را به تصرف آورده و شهر قاهره را بنا نهاده بودند، مراسم عاشورا در مصر انجام میشد. بنا به نوشته مقریزی:
در روز عاشورای ۳۶۳، جمعی از شیعیان مطابق معمول خود (از این جمله معلوم میشد که مراسم مزبور در سالهای قبل نیز معمول بوده است)، به مشهد کلثوم، و نفیسه (از فرزندان امام حسن علیه السلام) رفتند و در آن دو مکان، شروع به نوحهگری و گریه بر امام حسین علیه السلام کردند. مراسم عاشورا در زمان فاطمیان هر سال برپا میشد؛ بازارها را میبستند و مردم دسته جمعی در حالی که با هم ابیاتی در مصیبت کربلا میخواندند و نوحهگری میکردند؛ به مسجد جامع قاهره میرفتند.(۵)
بعد از آن به دلیل در انزوا قرار گرفتن تشیع، مراسم عزاداری خیلی علنی نبود، هر چند وضعیت بهتر از قبل زمان آل‌بویه بود. آن چه از بعضی منابع به دست میآید - خصوصاً کتاب روضة الشهداء کاشفی - قبل از زمان صفویه نیز مجالس سوگواری برای ابی‌عبدالله علیه السلام بر پا میشد. (۶)
پس از صفویه به دلیل ترویج تشیع، عزاداری شکل عام و علنیتری به خود گرفت.
پی‌نوشت‌ها:
۱- المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج ۷، ص ۱۵.
۲- تکملة تاریخ الطبی، ص ۱۸۳.
۳- مرآت الجنان، ج ۳، ص ۲۴۷.
۴- النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة، ج ۴،ص ۲۱۸.
۵- الخطط، مقریزی، ۲/۲۸۹. و نیز ر.ک: النجوم الزاهرة، ج ۴؛ ص ۱۲۶، (بخش وقایع سال ۳۶۶)؛ اتعاظ الحنفاء، مقریزی، ج ۲،ص ۶۷ به نقل از: سیاهپوشی در سوگ ائمه نور، صص ۱۶۱-۱۶۲.
۶- مقالات تاریخی، رسول جعفریان، ج اوّل، صفحات ۱۸۳ - ۱۸۵، ۲۰۱-۲۰۶.
///
واحد پاسخ به سوالات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
