ضرورت شناخت امام از دیدگاه نهج البلاغه

و ادنی ما یکون به ضالا ان لایعرف حجه الله فی ارضه و شاهده علی خلقه الذی امر الله تعالی بطاعته و فرض ولایته.[۱]
امام علی علیه‏السلام فرمود: «کمترین چیزی که- بنده‏ی خدا- به واسطه‏ی آن گمراه می‏شود، این است که حجت خدا را در زمین نشناسد و به شاهد حق تعالی بر بندگانش که خداوند به اطاعت او فرمان داده و دوستی وی را واجب کرده آشنا نباشد». 
امام‏شناسی یکی از تکالیف بزرگ و مهم اسلامی است. بر اساس این وظیفه‏ی شرعی و مسیولیت خطیر دینی، هر مسلمانی وظیفه دارد که پس از معرفت خدای متعال و پیامبرش، وصی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام و رهبر دینی و آسمانی خویش را بشناسد. آنچه از مضمون احادیث و روایات اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام به دست می‏آید، تاکید و تکیه بر ضرورت شناخت و معرفت هر چه بیشتر و کاملتر نسبت به امام معصوم علیه‏السلام دارد. و این امر مهم چندان دارای اهمیت و اعتبار است، که عدم شناخت امام موجب فساد جامعه و گمراهی و زوال و انحراف امت اسلام می‏شود، تا آنجا که امام صادق علیه‏السلام راز صلاح و اصلاح زمین و اهل آن را در ارتباط و وابسته به وجود امام معصوم دانسته و نخستین و مهمترین نیاز هر مسلمانی را معرفت و شناخت امام و رهبر دینی بیان فرموده است. به این روایت از سخنان آن حضرت توجه کنید: 
ان الارض لا تصلح الا بامام و من مات لا یعرف امامه مات میته جاهلیه و احوج ما یکون احدکم الی معرفته اذا بلغت نفسه هذه و اهوی بیده الی صدره، یقول: لقد کنت علی امر حسن.[۲]
امام جعفر صادق علیه‏السلام فرمود: «زمین آباد و اصلاح نمی‏شود مگر به وجود امام و هر کس بمیرد و امام خود را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است. و هنگامی که هر یک از شما را نفس به سینه رسد، بیشتر از هر چیز به شناسایی امام نیازمندتر است، تا در این حال بگوید: به کار خوبی پرداخته‏ام». 
با اندکی دقت و تامل در حدیث فوق، شدت، ضرورت و فزونی اهمیت شناخت امام برای هر فرد مسلمان روشن می‏شود. چرا که امام علیه‏السلام مرگ دور از شناخت امام را مرگ جاهلیت، یعنی مرگ در حال شرک و کفر دانسته است. و مهمتر اینکه امام بزرگترین و مهمترین نیاز انسان در هنگامی که مرگ وی فرا رسیده است شناخت امام و معرفت نسبت به آن وجود مقدس می‏داند و اضافه می‏فرماید که اگر در آن حال در ارتباط با تلاش برای شناخت امام خویش بمیرد، می‏تواند ادعا بکند در حالی مرده است، که به کاری نیکو سرگرم بوده. ضرورت شناخت امام و رهبر پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در هر عصر و برای هر قومی که نسبت به وجود مطهر امام (علیه السلام) معرفت نداشته باشند، به اندازه‏ای است که امام صادق علیه‏السلام خواب و استراحت را برای ایشان مجاز نمی‏داند و می‏فرماید اگر با این حال در بستر خواب بمیرند، به مرگ جاهلیت یعنی در حال شرک و کفر مرده‏اند. به این سخن از امام صادق علیه‏السلام توجه کنید: 

عن ابی‏عبدالله علیه‏السلام انه قال: 
یا یحیی! من بات لیله لایعرف فیها امام زمانه مات میته جاهلیه.[۳]
«امام صادق علیه‏السلام فرمود: 
ای یحیی! هر کس شبی به خواب رود و در آن شب در حالی که امام زمان خود را نشناخته بمیرد، به مرگ روزگار جاهلیت مرده است». 
آنان که خود را مسلمان می‏دانند و به وظایف و تکالیف دینی عمل می‏کنند، ولی نسبت به امامت امت اسلامی و مقام والای خلیفه اللهی اوصیاء رسول‏الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بی‏اعتناء و جاهل‏اند و با این حال گمان می‏کنند که از شریعت و هدایت الهی بهره‏ای برده‏اند، باید بدانند که در شمار گمراهان و بلکه به فرموده‏ی قرآن در زمره‏ی گمراهترین مردم می‏باشند. در این رابطه این حدیث از حضرت امام موسی بن جعفر علیه‏السلام شایان توجه و تامل فراوان است: 
عن ابی الحسن (علیه السلام) فی قوله: «و من اضل ممن اتبع هویه بغیر هدی من الله».[۴]
قال: من اتخذ دینه رایه بغیر امام من ائمه الهدی.[۵]
امام ابوالحسن الکاظم علیه‏السلام در تفسیر آیه‏ی: 
(و چه کسی گمراهتر از آنکه پیرو خواهشهای نفسانی خود بوده و بدور از هدایت و راهنمایی خداست؟). 
«فرمودند، معنی آیه اینست که: گمراهتر از همه، کسی است که بدون امامی از ائمه‏ی راهنما، به دین خود بر اساس رای و نظر خویش عمل کند». اهمیت و اعتبار شناخت امام منصوب از سوی حق تعالی و سفارش شده از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به اندازه‏ای است، که امیرالمومنان حضرت علی (علیه السلام) شرط ورود به بهشت را برای بندگان خدا، معرفت امام و پذیرش امامت و ولایت امام معصوم از سوی مردم و شناخت ائمه‏ی معصومین (علیه السلام) از مردم به عنوان شیعیان و دوستداران خود (یعنی اینکه ائمه دین مردم را پیروان و دوستان خود بدانند) می‏داند. و مهمتر اینکه علت سقوط مردم را در دوزخ، امام علیه‏السلام عدم قبول امامت و ولایت ائمه‏ی اطهار (علیه السلام) از جانب آنان ذکر فرموده است. در این ارتباط توجه به این فراز از سخنان مولای متقیان امام علی (علیه السلام) ضروری است، آنجا که فرمود: 
انما الائمه قوام الله علی خلقه و عرفاوه[۶] علی عباده و لا یدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه و لا یدخل النار الا من انکرهم و انکروه.[۷]
«همانا امامان از جانب خدا تدبیرکنندگان کار مردمانند و کارگزاران آنان. کسی به بهشت نرود جز آنکه آنان را شناخته باشد و آنان او را شناخته باشند و به دوزخ درنشود جز آنکه منکر آنان بود و آنان وی را نپذیرفته باشند». 
بدیهی است که معرفت مردم نسبت به پیشوایان دینی، عبارتست از پذیرش امامت و ولایت ائمه اطهار (علیه السلام) در همه‏ی امور حیات و شیون زندگی از سوی مردم و عدم شناخت ائمه (علیه السلام) یعنی انکار ولایت و امامت آنان. و شناخت ائمه‏ی اطهار از مردم عبارتست از اینکه آنها مردم را به پیروی و دوستی و محبتشان تصدیق کنند. 
محتوای احادیث و روایات شرط ایمان به خدا و اساس اعتقاد راستین به اسلام را، اعتقاد قلبی به امامت عترت معصوم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و معرفت امام معصوم بیان کرده است، تا آنجا که امام محمدباقر علیه‏السلام می‏فرماید، با عدم شناخت صحیح و کامل مردم از شخصیت امام معصوم، هیچ عذر و بهانه‏ای از ایشان پذیرفته نیست. و هرگاه فردی بمیرد و امام خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است. در این‏باره کلام امام باقر علیه‏السلام خواندنی است، آنجا که فرمود: 
من مات و لیس له امام، مات میته جاهلیه و لایعذر الناس حتی یعرفوا امامهم.[۸]
«هر کس بمیرد و او را امامی نباشد، به مرگ روزگار جاهلیت مرده است. و از مردم عذری پذیرفته نمی‏شود، مگر اینکه امام خود را بشناسند.» 
و بالاخره منطق قرآنی و زبان گویا به وحی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در نهایت صراحت و روشنی، عدم شناخت صحیح و معرفت لازم از امام معصوم در هر عصری را، همسنگ با کفر روزگار جاهلیت دانسته است، چرا که اگر امت اسلامی از گذرگاه جهل و غفلت امام منصوص از سوی حق تعالی و منصوب از جانب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به خوبی و درستی نشناسد، سرانجام بر اثر توطئه و دسیسه‏های گمراهان مشرک و کافران منافق، از صراط مستقیم اسلام و اطاعت از امام معصومی که اولی‏الامر امت اسلامی است منحرف شده و در نتیجه به بیراهه مرگ آفرین و ذلت‏بخش فرهنگ و آداب و رسوم عهد جاهلیت و روزگار بربریت سوق داده می‏شود. به همین دلیل پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث مشهوری فرمود: 
من مات لایعرف امام زمانه مات میته جاهلیه.[۹]
«هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است». 

از مجموع احادیثی که نقل شد و بسیاری حدیثهای دیگر در همین موضوع که بیان آنها از گنجایش این مختصر، افزون است، چنین برمی‏آید که شناخت امام و معرفت مقام الهی او، یکی از مسیولیتهای خطیر امت اسلامی است. و این تکلیف عظیم در ارتباط با وظایف دیگر شرعی از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار می‏باشد. و نیز نباید فراموش کنیم، که شناخت امام و معرفت به حق ممتاز و مقام آسمانی وی به شناخت ظاهری و مقدماتی از قبیل آگاهی از نام، لقب، کنیه، تاریخ تولد، زمان شهادت و معاصر بودن امام با کدام خلیفه‏ی اموی یا عباسی محدود نیست. چرا که معرفت امام یعنی، آگاهی از دلایل نص و نصب امام، شناخت ویژگیهای امام، علم به حوزه‏ی قدرت و تصرف امام در کاینات و آگاهی از اینکه امام زبان گویای وحی و مفسر حقیقی قرآن است. شناخت امام یعنی ایمان و آگاهی به این حقیقت که امام حجت بالغه‏ی خدا و وصی پیامبر او بر روی زمین می‏باشد و به همین دلیل اولی به تصرف در جان و مال همه‏ی مسلمانان و متصرف در همه‏ی عوالم ملک و ملکوت است. و در کلامی جامع امام نه تنها دارای ولایت تشریعی است، بلکه به اذن پروردگار از ولایت تکوینی نیز برخوردار است. 
برای دستیابی به چنین معرفتی در حق امام معصوم ناگزیر باید روی نیاز به آستان مقدس عترت پیامبر آورد و دست حاجت به سوی اقیانوس بیکران حکمت و بصیرت ائمه‏ی اطهار علیهم‏السلام دراز کرد، تا مگر ایشان از گذرگاه حمایت و هدایت انسانها که عهد خدایی بر عهده‏ی ایشان است، امت اسلامی را با نشانه‏ها و ویژگیهای امام معصوم آشنا کنند.
 

پی نوشت ها:
۱) سفینه‏البحار، ماده‏ی امر، ص ۳۹.
۲) محاسن برقی، ص ۱۵۴.
۳) بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۷۸.
۴) سوره‏ی قصص، آیه ۵۰.
۵) بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۷۸.
۶) العریف: ج عرفاء، العالم بالشی‏ء القیم بامر القوم، من یعرف اصحابه «المنجد».
۷) نهج‏البلاغه، خطبه ۱۵۲.
۸) بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۸۹.
۹) بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۸۹.

 



سایت فطرت