محقق حلی
«ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن‌بن یحیی» معروف به محقق اول یا محقق حلی، یکی از علمای شیعی است که لقب «محقق» نشانه شخصیت تحقیقی و علمی اوست.
به گزارش شیعه آنلاین، محقق در سال 602 هجری در حله عراق به‌دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی، ادبیات عرب را فراگرفت و در علوم هییت، ریاضیات، منطق و کلام تبحر کامل پیدا کرد و سپس به مطالعه فقه و اصول پرداخت. محقق از پدرش و اساتیدی همچون «حسن بن یحیی نجیب‌ا‌لدین محمدبن نما»، «سید‌شمس‌الدین ابن معد»، «ابن زهره حلی»، «تاج‌الدین حسن‌بن علی دربی»، «شیخ‌الشرف شمس‌الدین ابوعلی فخاربن معد موسوی»، «سید‌مجد‌الدین علی‌بن‌حسن عریضی» و... تعلیم دید.
او به مقام استادی رسید و دایره فقه را توسعه بخشید.نظریات و فتاوای وی از دقت نظر و تعمق و استقامت خاص و قابل تحسینی برخوردار است. تعداد شاگردان محقق اول در مقاطع مختلف زندگیش بیش از 400 نفر بوده است. از مهمترین شاگردان وی می‌توان به «سیدغیاث‌الدین عبدالکریم‌بن احمد طاووس»، «سیدمحمد جلال‌الدین طاووس»، «عزالدین حسن بن ابیطالب فاضل آبی جمال‌الدین یوسف»، «شمس‌الدین محمدبن صالح قسینی»، «علی‌بن یوسف مطهر حلی»، «ابن داوود حلی»، «ابن‌سعید هذلی‌حلی»، «ابن‌ربیب آدمی»، «سید‌جلال‌الدین مجد بن علی بن طاووس»، «جلال‌الدین مجد بن الشیخ الامام ملک الادبا»، «شیخ صفی‌الدین عبدالعزیزبن سرایای حلی»، «عزالدین‌حسن ابیطالب یوسفی»، «جمال‌الدین ابوجعفرمحمدبن علی کاشی»، «مختصر‌الدین محمد حلی»، «رضی‌الدین علی‌بن‌یوسف حلی»، «شیخ جلال‌الدین محمدبن‌شمس‌الدین محمد کوفی»، «ابن جهم حلی» و... اشاره کرد.
اقدامات محقق در تدوین فقه
سیدحسین امامی در مقاله‌ای به مناسبت سالروز درگذشت این عالم بزرگوار در روزنامه اعتماد ملی می‌نویسد: محقق چهار اقدام اصلی در جهت تدوین فقه انجام داد: وی فقه را در چهار بخش عبادات، عقود، ایقاعات و احکام سامان داد.این شیوه تقسیم در کتب فقهی، پیش از وی معمول نبود. او با توجه کامل به مکتب‌های فقهی پیش از خود جمعی متقن از شیوه‌های فقهی شیخ طوسی را ارائه کرد.به این ترتیب که در کتاب «شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» در ضمن هر بحث نخست بنابر روش قدما، غالبا مضمون روایات را آورده است و سپس تحت عنوان مسائل فروعی را که بر آن بحث مترتب می‌شود مطرح کرده است. وی در کتاب استدلالی خویش «المعتبر فی شرح المختصر‌النافع» به گونه‌ای وزین و با استفاده از منطق و اصولی مستحکم به استدلال‌های خاص شیعی می‌پردازد و روش استدلال فقهی مبتنی بر مذهب را می‌شناساند. محقق حلی در استدلال‌ها و آرای خویش بسیار محتاطانه و محققانه، آرای فقهی شیعه را از فروع خاص مذهب اهل‌سنت جدا می‌کند و فقه را از حالت اختلاط بیرون می‌آورد.
او فقه را بر پایه استدلال بنا نهاد و در تحقیقات خود به آرای دیگران نیز توجه داشت و در توسعه ابعاد آن کوشش می‌کرد.محقق کوشید معارف و علوم اسلامی را در تمام زمینهها از یکدیگر جدا کند و هریک را به صورت موضوعی جداگانه و در کتابی مستقل مورد بحث و بررسی و تنقیح قرار دهد.
علما از محقق می‌گویند
تمامی علما اعم از شیعه و سنی در کتب خویش به فضایل علمی و استادی محقق اعتراف کردند. چرا که جنبش علمی در عصر او به اوج شکوفایی خود رسید و حله یکی از مراکز علمی مهم جهان تشیع شد. علامه حلی در اجازه‌نامه‌ای که به خاندان زهره داده درباره او نوشته است: «کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی الفقه: این بزرگ فقیه‌ترین مردم روزگار خویش بوده است.» علامه محدث نوری درباره او می‌گوید: «کشف‌کننده حقایق شریعت با ظریف‌ترین نکته‌هایی که تاکنون هیچ انس و جنی با آنها انس و آشنایی نداشته است.او رییس علما و فقیه حکما، آفتاب درخشان فضلا، ماه شب چهارده (بدر) عرفا و نام و دانش او بازگو‌کننده قصه جزیره خضرا و وارث علوم پیشوایان معصوم(علیه السلام) و حجت‌های حق بر جهانیان است. او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان است، خداوند متعال اشعه رحمت آشکار و پنهان خود را نثار قبر او کند و در بهشت جایگاه شایسته و مکان عالی به او عنایت فرماید.»صاحب تاسیس‌الشیعه می‌افزاید: «انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست.او کتاب شرایع‌الاسلام دارد که به مثابه قرآن فقه است.کتاب معروف النافع، المعتبر و دیگر المعارج در اصول فقه دارد و در علم کلام، رسالات و تالیفاتی دارد که در فهرست کتاب‌های مفصل آمده است و از مجلس عالی درس او بیش از 400 مجتهد آگاه که شرح حال آنان در علم رجال آمده است فارغ‌التحصیل شده‌اند و چنین موفقیتی تاکنون بر احدی نصیب نشده است.» «ابن داوود تقی‌الدین حسن بن علی بن داوود حلی» شاگرد و دست‌پرورده او در «الرجال» درباره او می‌نویسد: «المحقق الموفق الامام العلامه و احد عصره: یکتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقی‌ترین آنان، فردی که حضور ذهن سریع داشت.» همچنین ابن‌داوود در مورد استادش می‌گوید: «محقق یگانه عصر خویش و زبان‌آورترین شخصیت روزگار و از نظر حجت و برهان استوارترین فرد و حاضرجوابترین مردم زمان خود بود.» در اعلام‌العرب آمده است: «از مجلس درس محقق بیش از 400 مجتهد برخاستند که چنین امری در فقه‌ای پیشین دیده نشد.»
آثار و تالیفات محقق
آثار و تالیفات محقق عمیق و انشای او بسیار روان است و کتاب‌های متعددی از او انتشار یافته است که صاحب «ریحانة‌الادب» 14 جلد از آنها را به این ترتیب نام می‌برد که برخی از آنها هنوز هم از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه به‌شمار می‌آیند: استحباب التیاسر لاهل العراق، تلخیص الفهرست، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، شرح نکت‌النهایة، الکهنه، مختصر المراسم، المسائل الغریه، المسائل المصریه، المسلک فی اصول‌الدین، معارج‌الاحکام، المعتبر، النافع، نهج‌الاصول الی علم‌الاصول و... یکی از تالیفات مهم شیخ کتاب مشهور «شرایع‌الاسلام» است که از نظر لفظ و معنی، یکی از بهترین کتاب‌های فقه شیعه است.معروف است که دارای 15هزار مساله فقهی است و از سوی فقها و مجتهدین عالی‌قدر مورد توجه خاص قرارگرفته است و شروح و تعلیقه‌ها و توضیحات متعددی بر آن نگاشته‌اند که کتاب جواهر در 43 جلد بزرگ نمونه‌ای از آن است و به برخی زبان‌ها مانند فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و اردو نیز ترجمه شده است.
شروح بسیاری بر این اثر نوشته شده که بیشتر از20 شرح را علامه آقابزرگ تهرانی برشمرده است که از مشهورترین و مهمترین آنها «جواهرالکلام»، نوشته شیخ «محمدحسن نجفی»، صاحب جواهر؛ «مسالک» شهید ثانی؛ «مدارک» نوه شهید «سیدمحمد عاملی»؛ «اساس‌الاحکام» و... است. همچنین کتاب «مناهج‌الاحکام و دلایل‌الاحکام» اثر آیت‌الله ملاعلی علیاری یک دوره مبسوط فقهی در شرح شرایع محقق اول است.این کتاب مهم در کلیه ابواب فقه شیعه امامیه به زبان عربی در قرن هفتم هجری قمری است که به صورت یک دوره کامل، احکام اسلام و مسائل حلال و حرام در آن بیان شده است.این کتاب زمان محقق حلی تا این زمان، جزو متون درسی حوزه‌های علمیه است.فضلای عرب در حوزه‌های علمی به جای «شرح لمعه» بیشتر این کتاب را تدریس و تدرس می‌کنند. در این کتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوین عبادت، عقود، ایقاعات و احکام تقسیم شده است.عبادات شامل 10 کتاب به این قرار است: طهارت، صلوه، زکوه، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر؛ عقود شامل 18 کتاب و از این قرار است: تجارت، رهن، افلاس، حجر، ضمان که شامل حواله و کفالت نیز هست، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، هبه، سبق و رمایه، وصیت و نکاح. ایقاعات شامل 10 کتاب به این قرار است: طلاق، ظهار، ایلاء لعان، عتق، تدبیر، مکاتبه، استیلا، اقرار، جعاله، ایمان و نذر؛ احکام شامل 12 کتاب از این قرار است: صید و ذباحه، اطعمه و شربه، غصب، شفعه، احیای موات، لقطه، فرایض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.
غیر از این تقسیم‌بندی کلی محقق در ترتیب نگارش و بیان احکام، ملتزم به قاعده معینی است و در ترتیب درونی ابواب، تقسیم‌بندی خاصی کرده است.در هر باب، ابتدا احکام واجب، سپس احکام مستحب، بعد مکروهات و در آخر محرمات آمده است.شرایع در صحت و قوام بی‌نظیر است و این کتاب اکثر علما و مراجع را مستفید و از سبک و اسلوب خاصی برخوردار که اغلب کتب فقهی بعدی ما را راهنما است. المختصر النافع، یکی دیگر از آثار فقهی او این کتاب مفید و گزیده شده از شرایع است.این کتاب به‌علت اختصار و فراگیرندگی آن مورد توجه محافل علمی و تحصیلی قرار گرفته است و کتاب «ریاض» اثر سید‌علی طباطبایی اصفهانی در شرح آن است و استاد «محمد‌تقی دانش‌پژوه» در پیشگفتار ترجمه خویش بیش از 40 شرح را بر آن کتاب نام برده‌اند و که با تصویب «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» از طرف وزارت مصر در قاهره چاپ و در اختیار دانشجویان رشته فقه اهل سنت دانشگاه الازهر قرار داده شده است. المعتبر، یکی دیگر از کتاب‌های فقهی محقق معتبر در شرح کتاب مختصر و کتاب «نکت النهایه» در دو جلد در پاسخ مسایلی که در نجف از او پرسیده‌اند، کتاب «المسلک فی اصول الدین» در کلام، کتاب الکهنه در منطق، کتاب المعارج در اصول فقه است.
مرجعیت محقق حلی، فقیه جامع شیعی در خلال سال‌های 630 تا 676 قمری محقق شد و او زعامت شیعه را به عهده داشت.محقق برخلاف ابن ادریس فقه استدلالی خویش را بر پایه مکتب شیخ طوسی بنا نهاد و با دقت در تمام ابواب فقه و اصول از اندیشه و فتوای شیخ بهره برد.وی در 23 جمادی‌الثانی 676 قمری در سن 74 سالگی درگذشت و در حله به خاک سپرده شد.
سایت شیعه آنلاین
