آشنایی با فرزانگان: صاحب معالم
ابو منصور حسن بن زینالدین عاملی، فقیه، محدث، ادیب، شاعر و عارف قرن دهم هجری، فرزند برومند شهید ثانی، معروف به صاحب معالم، در هفدهم رمضان سال 959 قمری در روستای جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنیا آمد. حسن بن زینالدین هفت ساله بود که پدرش را از دست داد.
مقام علمی
شیخ حسن وارث فقهی و اصولی دو حوزه فقهی تقریبا متفاوت شهید اول و شهید ثانی در جبل عامل، و مقدس اردبیلی در نجف اشرف بوده است. اوبرخلاف مقدس اردبیلی متوجه اقوال دیگر فقیهان نیز هست.
صاحب معالم مدت کوتاهی را از محضر پدر خود استفادههای علمی کرد و پس از شهادت پدر چند سالی نیز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهیخته آن دیار استفاده کرد.
استادان او در لبنان عبارتند از: سید علی صایغ، نورالدین علی موسوی،شیخ احمد بن سلیمان نباطی عاملی و ملا عبداللَّه یزدی. و بعد از مسافرت به نجف اشرف استاد مسلم او جناب مقدس اردبیلی بود.
شیخ حسن بعد از رسیدن به کمالات علمی وقتی به زادگاه خویش برگشت شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیاری از آنها عالمان بزرگی بودند. از جمله: نجیبالدین علی بن محمد بن مکی عاملی جبیلی، نورالدین علی موسوی، سید نجمالدین بن محمد حسینی عاملی سکیکی، سید علی حسینی عاملی، سید محمد حسینی عاملی و....
شیخ حسن علاوه بر مراتب علمی و اخلاقی از هنر نیز برخوردار بود، ایشان دارای خط بسیار خوبی بود و طبع شعری نیز برخوردار بود.
آثار
صاحب معالم دارای آثار زیادی بوده که به برخی از آنها اشاره میشود.
التحریر الطاووسی، در علم رجال، حواشی الخلاصه، درعلم رجال، ترتیب مشیخة من لایحضره الفقیه، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، درحدیث، حواشی برکافی و فقیه و تهذیب و استبصار، شرح الفیه شهید، مناسک حج، الاثنا عشریة فی الطهارة و الصلاه، رسالة فی عدم جواز تقلید المیت، مشکاة القول السدید فی تحقیق معنی الاجتهاد و التقلید، حاشیة مبسوطة علی المختلف، شرح مبسوط لللمعة الدمشقیه، جوابات المسائل المدنیات الاولی و الثانیة و الثالثه، شرح اعتقادات الصدوق، کتاب الاجازات، اجازة معروفة کبیره، دیوان شعر، معالم الدین وملاذالمجتهدین در اصول.
از نگاه دیگران
افندی میگوید:"معظم له فقیهی جلیل و محدثی اصولی و وجودی پاکیزه گوهر بود و فضلی جامع و مکارمی روشن داشت... او علامه و فهامه دهر بود و او پدر و جد اعلا و ادنا و فرزند و نوادهاش همگی از اعاظم دانشوران بودهاند."
صاحب امل الآمل مینویسد:"معظم له عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقهای فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی شاعر و پارسایی عابد و جلیلالقدر و کثیرالمحاسن و یکتای دهر و از دیگران به فقه و حدیث و رجال داناتر بوده است."
تفرشی آورده است:"حسن بن زینالدین بن علی بن احمد عاملی یکی از وجوه اصحاب ماست که ثقهای بزرگ و مسلم و صحیح الحدیث بوده و روشی روشن و سخنی پیراسته و آثاری پسندیده و با اعتبار داشته است."
صاحب فواید الرضویه در این کتاب میگوید:"خط شریف صاحب معالم مانند اسمش حسن بوده و حدیث را نیکو ضبط میفرمود. حافظ رجال و اخبار و اشعار بود و عادتش بر آن بود که مواضع مشتبه احادیث را اعراب میگذاشت؛ بلکه همگی احادیث را اعرابگذاری میکرد."
از دیدگاه سید علیخان کبیر صاحب معالم اینگونه است:"صاحب معالم یکی از اجلای مشایخ است که ریاست ملت و مذهب شیعه را به عهده داشته و او را روشن کننده راه و بیان کننده واجبات و سنن و دریای دانشی بوده که به دیگران به فیض میرسانده و جامع فضایل بیپایان بوده که کم و کاست نداشته است. او محققی است که قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققی است که آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است. او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او میبالیدهاند. در استوار ساختن قواعد شریعت جایگزین پدرش به شمار میآمده و با آثار خویش سینهها را از علوم گشادگی داده، حلههایی از نور دانش برای نشر آن به دست با برکت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوشهای تیزشنو را به گوهرهای غلطان کمالات خود، شنوایی و زینت بخشیده و طالبان علم را از جوایز گرانبهای دانش خود بهرهور فرموده است. در فن ادب بوستانی سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافیه را با کمال شهامت در اختیار گرفته و گوهرهای غلطان کلمات را به رشته نظم درآورده و نیک را از بد و زیبا را از نازیبا جدا ساخته است."
وفات
صاحب معالم پس از سالها تلاش و کوشش خستگیناپذیر در راه اسلام سرانجام در اول محرم سال 1011 قمری در زادگاه خود جبل عامل به رحمت ایزدی پیوست و در همانجا به خاک سپرده شد.
منابع
ریحانه الادب، محمد علی مدرس، تهران، شفق.
ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبدالله افندی، مشهد، آستان قدس رضوی.
کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، موسسه آموزشی مذاهب اسلامی.
مقدمه معالم، شرح و تعلیق عبدالحسین محمدعلی بقال، انتشارات کتابخانه آیةاللَّه مرعشی نجفی.
روضات الجنات، میر محمدباقر خوانساری، ترجمه شیخ محمدباقر ساعدی، تهران، نشر اسلامیه.
گردآوری و تنظیم: سیدمحمد ناظمزاده قمی
سایت ابنا
