آشنايي با فرزانگان: صاحب معالم
ابو منصور حسن بن زينالدين عاملي، فقيه، محدث، اديب، شاعر و عارف قرن دهم هجري، فرزند برومند شهيد ثاني، معروف به صاحب معالم، در هفدهم رمضان سال 959 قمري در روستاي جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنيا آمد. حسن بن زينالدين هفت ساله بود كه پدرش را از دست داد.
مقام علمي
شيخ حسن وارث فقهي و اصولي دو حوزه فقهي تقريبا متفاوت شهيد اول و شهيد ثاني در جبل عامل، و مقدس اردبيلي در نجف اشرف بوده است. اوبرخلاف مقدس اردبيلي متوجه اقوال ديگر فقيهان نيز هست.
صاحب معالم مدت كوتاهي را از محضر پدر خود استفادههاي علمي كرد و پس از شهادت پدر چند سالي نيز در زادگاه خود به سر برد و از محضر عالمان فرهيخته آن ديار استفاده كرد.
استادان او در لبنان عبارتند از: سيد علي صايغ، نورالدين علي موسوي،شيخ احمد بن سليمان نباطي عاملي و ملا عبداللَّه يزدي. و بعد از مسافرت به نجف اشرف استاد مسلم او جناب مقدس اردبيلي بود.
شيخ حسن بعد از رسيدن به كمالات علمي وقتي به زادگاه خويش برگشت شاگردان زيادي تربيت نمود كه بسياري از آنها عالمان بزرگي بودند. از جمله: نجيبالدين علي بن محمد بن مكي عاملي جبيلي، نورالدين علي موسوي، سيد نجمالدين بن محمد حسيني عاملي سكيكي، سيد علي حسيني عاملي، سيد محمد حسيني عاملي و....
شيخ حسن علاوه بر مراتب علمي و اخلاقي از هنر نيز برخوردار بود، ايشان داراي خط بسيار خوبي بود و طبع شعري نيز برخوردار بود.
آثار
صاحب معالم داراي آثار زيادي بوده كه به برخي از آنها اشاره ميشود.
التحرير الطاووسي، در علم رجال، حواشي الخلاصه، درعلم رجال، ترتيب مشيخة من لايحضره الفقيه، منتقي الجمان في الاحاديث الصحاح و الحسان، درحديث، حواشي بركافي و فقيه و تهذيب و استبصار، شرح الفيه شهيد، مناسك حج، الاثنا عشرية في الطهارة و الصلاه، رسالة في عدم جواز تقليد الميت، مشكاة القول السديد في تحقيق معني الاجتهاد و التقليد، حاشية مبسوطة علي المختلف، شرح مبسوط لللمعة الدمشقيه، جوابات المسايل المدنيات الاولي و الثانية و الثالثه، شرح اعتقادات الصدوق، كتاب الاجازات، اجازة معروفة كبيره، ديوان شعر، معالم الدين وملاذالمجتهدين در اصول.
از نگاه ديگران
افندي ميگويد:"معظم له فقيهي جليل و محدثي اصولي و وجودي پاكيزه گوهر بود و فضلي جامع و مكارمي روشن داشت... او علامه و فهامه دهر بود و او پدر و جد اعلا و ادنا و فرزند و نوادهاش همگي از اعاظم دانشوران بودهاند."
صاحب امل الآمل مينويسد:"معظم له عالمي فاضل و عاملي كامل و متبحري محقق و ثقهاي فقيه و موجهي نبيه و محدثي جامع فنون و اديبي شاعر و پارسايي عابد و جليلالقدر و كثيرالمحاسن و يكتاي دهر و از ديگران به فقه و حديث و رجال داناتر بوده است."
تفرشي آورده است:"حسن بن زينالدين بن علي بن احمد عاملي يكي از وجوه اصحاب ماست كه ثقهاي بزرگ و مسلم و صحيح الحديث بوده و روشي روشن و سخني پيراسته و آثاري پسنديده و با اعتبار داشته است."
صاحب فوايد الرضويه در اين كتاب ميگويد:"خط شريف صاحب معالم مانند اسمش حسن بوده و حديث را نيكو ضبط ميفرمود. حافظ رجال و اخبار و اشعار بود و عادتش بر آن بود كه مواضع مشتبه احاديث را اعراب ميگذاشت؛ بلكه همگي احاديث را اعرابگذاري ميكرد."
از ديدگاه سيد عليخان كبير صاحب معالم اينگونه است:"صاحب معالم يكي از اجلاي مشايخ است كه رياست ملت و مذهب شيعه را به عهده داشته و او را روشن كننده راه و بيان كننده واجبات و سنن و درياي دانشي بوده كه به ديگران به فيض ميرسانده و جامع فضايل بيپايان بوده كه كم و كاست نداشته است. او محققي است كه قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققي است كه آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است. او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او ميباليدهاند. در استوار ساختن قواعد شريعت جايگزين پدرش به شمار ميآمده و با آثار خويش سينهها را از علوم گشادگي داده، حلههايي از نور دانش براي نشر آن به دست با بركت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوشهاي تيزشنو را به گوهرهاي غلطان كمالات خود، شنوايي و زينت بخشيده و طالبان علم را از جوايز گرانبهاي دانش خود بهرهور فرموده است. در فن ادب بوستاني سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافيه را با كمال شهامت در اختيار گرفته و گوهرهاي غلطان كلمات را به رشته نظم درآورده و نيك را از بد و زيبا را از نازيبا جدا ساخته است."
وفات
صاحب معالم پس از سالها تلاش و كوشش خستگيناپذير در راه اسلام سرانجام در اول محرم سال 1011 قمري در زادگاه خود جبل عامل به رحمت ايزدي پيوست و در همانجا به خاك سپرده شد.
منابع
ريحانه الادب، محمد علي مدرس، تهران، شفق.
رياض العلماء و حياض الفضلاء، عبدالله افندي، مشهد، آستان قدس رضوي.
كتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري، موسسه آموزشي مذاهب اسلامي.
مقدمه معالم، شرح و تعليق عبدالحسين محمدعلي بقال، انتشارات كتابخانه آيةاللَّه مرعشي نجفي.
روضات الجنات، مير محمدباقر خوانساري، ترجمه شيخ محمدباقر ساعدي، تهران، نشر اسلاميه.
گردآوري و تنظيم: سيدمحمد ناظمزاده قمي
سايت ابنا